1-3. (a) Kumbi tiziŵa wuli kuti maŵanaŵanu ngaku Chiuta ngapachanya kuluska ngaku isi taŵanthu? (b) Kumbi tikambiskanengenji mu nkhani iyi?

CHIUTA wakulenga ŵanthu ndi angelu kuti nawu akondwengi ndi umoyu. (Sumu 36:9; 1 Tim. 1:11) Wakutumika Yohane wangukamba kuti munthu wakwamba yo Chiuta wakulenga ndi “Mazu.” (Yoh. 1:1; Chiv. 3:14) Yehova Chiuta wakambiyanga Mwana waki maŵanaŵanu ngaki. (Yoh. 1:14, 17; Ŵakol. 1:15) Wakutumika Paulo wangukamba kuti angelu nawu akambiskana. Chineneru chawu nchapachanya ukongwa kuluska cha ŵanthu.—1 Ŵakor. 13:1.

² Yehova waziŵa vosi vakukwaskana ndi ŵanthu kweniso angelu. Ŵanthu anandi aromba kwaku iyu mu vineneru vinandi pa nyengu yimoza. Iyu wavwisiya marombu ngosi yanga. Kweni pa nyengu so yeniyi, wapereka ulongozgi ndi kukambiskana ndi angelu. Wachita ivi chifukwa chakuti maŵanaŵanu ngaki ngapachanya ukongwa kuluska ngaku isi taŵanthu. (Ŵerengani Yesaya 55:8, 9.) Asani Yehova wakhumba kulongoro ndi ŵanthu, wakamba nawu mu mazu ngapusu kuti avwi.

³ Mu nkhani iyi, tikambiskanengi mo Yehova walongolore ndi ŵanthu munthowa yipusu. Tikambiskanengi so mo wasinthiya  pakukambiskana nawu mwakukoliyana ndi mo vinthu viliri.

4. (a) Kumbi Yehova wangugwiriskiya ntchitu chineneru wuli pakulongoro ndi Mosese, Samuele ndi Davidi? (b) Kumbi m’Bayibolu mwe nkhani wuli?

⁴ Yehova wagwiriskiyanga ntchitu chineneru cho Adamu walongoronga pakulongoro nayu mu Edene. Chiuta watenere kuti walongoronga nayu mu Chihebere. Pavuli paki, walongoronga ndi ŵanthu nge Mosese, Samuele ndi Davidi. Ŵanthu yaŵa angulemba mu Chihebere vo Chiuta wanguŵakambiya. Chinanga kuti angulemba m’mazu ngawu, kweni ngenga maŵanaŵanu ngaku Chiuta. Yiwu angulemba vo Chiuta waŵakambiyanga. Angulemba so mbiri ya ŵanthu ŵaki. Mwakuyeruzgiyapu, angulemba mo ayanjiyanga Chiuta, chivwanu chawu, vo anangisanga ndipuso kuleka kugomezgeka kwawu. Vosi ivi vakukhumbika ukongwa mazuŵa nganu.—Ŵar. 15:4.

5. Kumbi Yehova walongoronga ndi ŵanthu ŵaki mu Chihebere pe? Konkhoskani.

⁵ Vinthu vati vasintha, Chiuta walongoronga ndi ŵanthu mu Chihebere pe cha. Ŵanthu aku Chiuta ŵati awe ku Babiloni, anyaki angwamba kulongoro Chiaramu. Panyaki ndichu chifukwa chaki Yehova wangukambiya mchimi Daniele, Yeremiya ndi wasembi Ezra kulemba vigaŵa vinyaki va m’Bayibolu mu Chiaramu. *

6. Nchifukwa wuli Malemba nga Chihebere ngangufwatulikiya mu Chigiriki?

⁶ Pavuli paki, Alekezandara Mura wanguthereska vyaru vinandi. Ivi vinguchitiska kuti ŵanthu anandi kusazgapu Ayuda, ayambi kulongoro Chigiriki. Ndichu chifukwa chaki Malemba nga Chihebere ngangufwatulikiya mu Chigiriki. Bayibolu ili lidanika Septuagint ndipu anyaki akamba kuti lingufwatulikiya ndi ŵanthu 72. Ili lenga Bayibolu lakwamba kufwatulika ndipu ndakukhumbika ukongwa. * Chifukwa chakuti wo angufwatuliya Bayibolu ili ŵenga anandi, angulifwatuliya mwakupambanapambana. Chinanga kuti venga viyo, Ayuda wo alongoronga Chigiriki awonanga kuti Bayibolu la Septuagint ndi Mazu Ngaku Chiuta. Pavuli paki, Akhristu nawu aliwonanga so viyo.

7. Kumbi Yesu watenere kuti waŵasambizanga mu chineneru wuli akusambira ŵaki?

⁷ Mwana wakwamba waku Chiuta wati waza panu pasi, watenere kuti walongoronga ndi kusambiza mu Chihebere. (Yoh. 19:20; 20:16; Mac. 26:14) Chihebere cho chakambikanga mu nyengu yaku Yesu chitenere kuti chenga chakusazanikana ndi Chiaramu. Mwaviyo, Yesu watenere so kuti wasazgangamu Chiaramu pakulongoro. Kweni waziŵanga so Chihebere cha mu nyengu yaku Mosese ndi achimi. Chihebere ichi chaŵerengekanga sabata yeyosi mumasinagogi. (Luka 4:17-19; 24:44, 45; Mac. 15:21) Kweniso, ŵanthu alongoronga Chigiriki ndi Chilatini ku Yisraele. Bayibolu likamba cha kuti Yesu nayu walongoronga vineneru ivi.

8, 9. Chikhristu chati chayamba kuwanda, nchifukwa wuli akusambira anandi angwamba kulongoro Chigiriki, ndipu ivi vilongo kuti Yehova ndi Chiuta wamtundu wuli?

⁸ Akusambira aku Yesu alongoronga Chihebere. Kweni iyu wati wafwa, angwamba  kulongoro so vineneru vinyaki. (Ŵerengani Machitidu 6:1.) Chikhristu chati chayamba kuwanda, Akhristu anandi alongoronga Chigiriki. Ndipu mabuku nga Mateyu, Marko, Luka ndi Yohane ngo ngakamba vo Yesu wasambizanga ndi kuchita, ngangulembeka mu Chigiriki. Mwaviyo, akusambira anandi alongoronga Chigiriki m’malu mwa Chihebere. * Makalata ngaku Paulo ndi mabuku nganyaki ngangulembeka so mu Chigiriki.

⁹ Ŵanthu wo angulemba Malemba nga Chigiriki asani akhumba kulemba mazu nga mu Malemba nga Chihebere, kanandi angatonga mu Bayibolu la Septuagint. Nyengu zinyaki, mazu yanga ngapambananga kamanavi ndi mo angungalembe mu Malemba nga Chihebere. Kweni ntchitu yakufwatuliya yo ŵanthu ambula urunji anguchita yinguja chigaŵa cha Mazu Ngaku Chiuta. Iyu watanjiya chineneru cha pamwenga mudawuku.—Ŵerengani Machitidu 10:34.

10. Kumbi tasambiranji pa nkhani ya mo Yehova wakambiskiyana ndi ŵanthu?

¹⁰ Kufika yapa, tasambira kuti Chiuta wasintha chineneru cho wakambiskiyana ndi ŵanthu mwakukoliyana ndi mo vinthu viliri. Iyu wakhumba cha kuti tosi tisambiri chineneru chimoza kuti timuziŵi. (Ŵerengani Zekariya 8:23; Chivumbuzi 7:9, 10.) Tasambira so kuti Yehova wangutuma ŵanthu kuti alembi Bayibolu, kweni wanguŵazomerezga kuti alilembi m’mazu ngawu.

11. Kumbi Chiuta wasuzgika kukambiskana ndi ŵanthu chifukwa chakuti alongoro vineneru vakupambanapambana? Konkhoskani.

¹¹ Kumbi Chiuta wasuzgika kukambiskana ndi ŵanthu chifukwa chakuti alongoro vineneru vakupambanapambana? Awa. Mwakuyeruzgiyapu, tiziŵa mazu ngamanavi nga Chihebere ngo Yesu wangukamba. (Mat. 27:46; Marko 5:41; 7:34; 14:36) Kweni Yehova wanguwonesesa kuti uthenga waku Yesu wafwatulikiya mu Chigiriki ndi mu vineneru vinyaki. Kweniso, Ayuda ndi Akhristu akopanga mipukutu ya Bayibolu kananandi waka. Ivi vinguwovya kuti Mazu Ngaku Chiuta ngasungiki. Mipukutu yo akopanga ayifwatuliyanga mu vineneru vinandi. Vyaka pafupifupi 400 Yesu wati waza, John Chrysostom wangukamba kuti vo Yesu wasambizanga vingufwatulikiya mu vineneru va ku Syria, Egypt, India, Persia, Ethiopia ndi vinyaki vinandi.

12. Kumbi ŵanthu achitanganji nalu Bayibolu?

¹² Ŵanthu anyaki angukondwa cha kuti Bayibolu lifwatulikiyi mu vineneru vinandi. Mwakuyeruzgiyapu, mu 303 C.E., Fumu ya  Aroma zina laki Diocletian yingulamula kuti Mabayibolu ngosi ngawotcheki. Kananandi waka, ŵanthu alimbananga ndi Bayibolu kweniso wo afwatuliyanga. Pati pajumpha vyaka pafupifupi 1,200, William Tyndale wangwamba kufwatuliya Bayibolu mu Chingelezi. Iyu wangukamba kuti asani Chiuta wangamusunga ndi umoyu, wawonesesengi kuti chinanga ndi mwana wambula kusambira waliziŵi umampha Bayibolu kuluska wasembi. Chifukwa chakutombozgeka, Tyndale wanguthaŵa ku England ndi kuluta ku Europe kuti wakafwatuliyi ndi kusindikiza Bayibolu. Chinanga kuti alongozgi avisopa akhumbanga kuwotcha Mabayibolu ngosi, kweni ngangwamba kuwanda ukongwa. Pakumaliya, William Tyndale angumunyonga ndi kumuwotcha pa chimiti. Kweni Bayibolu lo wangufwatuliya linguja nyengu yitali iyu wati wafwa. Bayibolu ili ndilu agwiriskiyanga ntchitu pakufwatuliya Bayibolu la King James Version.—Ŵerengani 2 Timote 2:9.

13. Kumbi vo ŵanthu angusaniya ŵati asanda mipukutu yakali vititiwovya wuli?

¹³ Mabayibolu nganyaki ngakali nge ndi masuzgu ngamanavi kweniso ngapambana. Ŵanthu anyaki angusanda mipukutu yinandi ndi Mabayibolu ngakali. Ŵati asanda, angusaniya kuti penga mavesi ngamanavi ngo ngapambananga. Mphambanu yaki yenga yimana ukongwa, mwakuti yingasintha uthenga wo we m’Bayibolu cha. Vo ŵanthu yaŵa angusaniya vititiwovya kusimikizga kuti Bayibolu ndi Mazu Ngaku Chiuta.—Yes. 40:8. *

14. Kumbi Bayibolu lawanda wuli?

¹⁴ Chinanga kuti ŵanthu anandi alimbananga ndi Bayibolu, kweni lafwatulikiya mu vineneru vakujumpha 2,800. Palivi buku linyaki lo likufwatulikiya mu vineneru vinandi viyo. Ŵanthu anandi ŵe ndi Bayibolu chinanga kuti atimugomezga cha Chiuta. Ndipu palivi buku lo lisanirika ndi ŵanthu anandi kuluska Bayibolu. Mabayibolu nganyaki ngasuza kuŵerenga kweniso ngakufwatulikiya mwakulondo cha. Kweni pafupifupi Mabayibolu ngosi nge ndi uthenga wo ungawovya munthu kuti wazisaniyi umoyu wamuyaya.

15. (a) Kumbi muŵanda wachita wuli kuti wamalani ndi suzgu la vineneru vinandi vo ŵanthu alongoro? (b) Nchifukwa wuli mabuku ngidu ngalembeka mu Chingelezi?

¹⁵ Mu 1919, akusambira Bayibolu amanavi angusankhika kuja “muŵanda wakugomezgeka ndi wakuwamu.” Pa nyengu iyi, muŵanda wakugomezgeka wakambiskananga ndi a “munyumba” yaki mu Chingelezi. (Mat. 24:45) “Muŵanda” uyu watesesa kuti  chakurya chauzimu chisaniriki mu vineneru vinandi. Sonu vineneru ivi vijumpha 700. Nge mo venge kali ndi Chigiriki, mazuŵa nganu ŵanthu anandi agwiriskiya ntchitu Chingelezi. Mwaviyo, mabuku ngidu ngalembeka mu Chingelezi ndipu pavuli paki atingafwatuliya mu vineneru vinyaki.

16, 17. (a) Kumbi ŵanthu aku Chiuta anguwona kuti pakhumbikanga vinthu wuli? (b) Kumbi anguchita wuli ndi suzgu ili? (c) Kumbi M’bali Knorr wakhumbanganji?

¹⁶ Uthenga wo we mu mabuku ngidu utuwa mu Bayibolu. Pakwamba, ŵanthu aku Chiuta agwiriskiyanga ntchitu Bayibolu la Chingelezi la King James Version lo lingutuwa mu 1611. Kweni Chingelezi chaki chenga chakali ukongwa. Kweniso, zina laku Chiuta lasanirikanga mu malu ngamanavi, penipo mumipukutu yakali, lasanirikanga mu malu nganandi. Bayibolu ili lingufwatulikiya mwakulondo cha ndipuso lenga ndi mavesi nganyaki ngo mwengavi mumipukutu yakali. Mabayibolu nganyaki nga Chingelezi nge nga ndi masuzgu ngakuyanana waka.

¹⁷ Mwaviyo, ŵanthu aku Chiuta anguwona kuti pakhumbikanga Bayibolu lipusu kweniso lakulondo. Gulu lingusankha abali kuti afwatuliyi Baibulo la Dziko Latsopano. Kutuwa mu 1950 mpaka 1960, angumaliza kufwatuliya vigaŵa 6 va Bayibolu ili. Chigaŵa chakwamba cha Baibulo la Dziko Latsopano chingutuwa pa August 2, 1950, pa unganu wachigaŵa. Pa unganu uwu, M’bali N. H. Knorr wangukamba kuti: “Kwamba kali takhumbanga Bayibolu lakufwatulikiya mwakulondo kweniso mwakukoliyana ndi mo ŵanthu alongolore mazuŵa nganu. Lo lingatiwovya kusambira uneneska mwambula kusuzga. Takhumbanga Bayibolu lipusu nge mo lenge lo angulemba akusambira akwamba kuti liwovyi ŵanthu ambula kusambira.” M’bali Knorr wakhumbanga kuti Baibulo la Dziko Latsopano liwovyi ŵanthu anandi kuziŵa Yehova.

18. Kumbi ndi vinthu wuli vo vawovya kuti Bayibolu lifwatulikiyi mu vineneru vinandi?

¹⁸ Vo M’bali Knorr wakhumbanga vinguchitika mu 1963. Mu chaka ichi, Baibulo la Dziko Latsopano lingutuwa mu vineneru vinyaki 6. Vineneru ivi venga Chidatchi, Chifulenchi, Chijeremani, Chitaliyana, Chiphwitikizi ndi Chisipanishi. Mu 1989, Wupu Wakulongozga wa Akaboni aku Yehova ungujalikisa dipatimenti kuti yiwovyi akufwatuliya Bayibolu. Ndipu mu 2005, wupu uwu unguzomereza kuti vineneru vo vifwatuliya Chigongwi cha Alinda vifwatuliyi Bayibolu. Ivi vachitiska kuti Baibulo la Dziko Latsopano lifwatulikiyi mu vineneru vakujumpha 130.

19. Kumbi nchinthu wuli cho chinguchitika mu 2013, ndipu tazamusambiranji sabata yamawa?

¹⁹ Mukuluta kwa nyengu, Baibulo la Dziko Latsopano la Chingelezi lakhumbikanga kufwatulika so kuti likoliyani ndi mo ŵanthu alongolore mazuŵa nganu. Pa October 5 ndi 6, mu 2013, ŵanthu 1,413,676 akutuliya mu vyaru 31, anguvwisiya unganu wa pachaka wa Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania. Wosi angukondwa ukongwa pa nyengu yo M’bali yo wateŵete mu Wupu Wakulongozga watuzanga Baibulo la Dziko Latsopano la Chingelezi lasonu. Abali ndi azichi angutuwa masozi chifukwa chakukondwa po abali aŵagaŵiyanga Bayibolu. Pa nyengu yo mavesi ngaŵerengekanga kutuwa mu Bayibolu ili, abali ndi azichi anguwona kuti Mazu Ngaku Chiuta ngavwika umampha ukongwa kuruska kali. Sabata yamawa tazamukuvwa vinandi vakukwaskana ndi Bayibolu ili kweniso mo lafwatulikiya mu vineneru vinyaki.