Kumbi Munda wa Edeni Wengaku Nadi?

KUMBI mutiyiziŵa nkhani yaku Adamu ndi Heva ndipuso ya munda wa Edeni? Ŵanthu anandi pacharu chapasi atiyiziŵa. Kumbi mukuyiŵerengapu? Yisanirika pa Genezesi 1:26–3:24, mungachita umampha kuyiŵerenga. Kweni agani tikubanthuliyeniku kamanavi waka vo visanirika mu nkhani iyi.

Yehova Chiuta * wangupanga munthu kutuliya ku dongu ndipu wangumupaska zina lakuti Adamu. Pavuli paki wangumuŵika mumunda wo wenga kuchigaŵa cho chaziŵikanga kuti Edeni. Chiuta ndiyu wangupanda munda wenuwu. Mwenga maji ngakukwana ngo ngadiriyanga vakume ndipuso mwenga vimiti vinandi vakutowa va vipasu. Pakati pa munda uwu penga “chimiti chakuziŵisa chamampha ndi chiheni.” Chiuta wanguŵakanizga ŵanthu kurya vipasu va muchimiti chenichi ndipu wangukamba kuti asani aleka kuvwiya ndipu arya vipasu vaki, afwengi. Pati pajumpha nyengu, Yehova wangupangiya Adamu munthukazi yo wadanika kuti Heva kutuliya ku mbaŵala yaki. Chiuta wanguŵapaska ntchitu yakuti aphweriyengi munda wenuwu kweniso yakuti abalani ndi kuzaza charu chapasi.

Zuŵa linyaki Heva wenga yija ndipu kunguza njoka yo yingulongoro nayu ndi kumunyenga kuti waryi chipasu cha muchimiti cho Chiuta wanguŵakanizga. Njoka yo yingumukambiya kuti Chiuta wakuŵapusika kweniso watiŵanola chinthu chinyaki chamampha cho chiŵachitiskengi kuti ayanani nayu. Heva wangukopeka ndipu wangurya chipasu chakukanizika. Pavuli paki, Adamu nayu wangukoliyana ndi muwolu waki ndipu wangugarukiya Chiuta. Venivi vati vachitika, Yehova wanguyeruzga Adamu, Heva ndipuso chinjoka. Pakumaliya, ŵanthu angudikiskika muparadayisu ndipu angelu angwamba kuja pakhomu lakuselere kuti ŵanthu yaŵa aleki kuweriyamu.

Kali akaswiri kweniso ŵanthu akulemba mbiri azomerezanga kuti nkhani yo yikulembeka mu Bayibolu mubuku la Genezesi njauneneska nadi. Kweni mazuŵa nganu ŵanthu anandi asuska ndipuso atiyikayikiya. Kumbi ŵanthu ŵenaŵa apereka vifukwa wuli vo akayikiya nkhani yaku Adamu, Heva ndipuso munda wa Edeni? Tiyeni tiwoni vifukwa vinayi vo yiwu akamba.

1. Kumbi munda wa Edeni ngenga nadi malu chayingu?

Ntchifukwa wuli ŵanthu anyaki akayikiya pa fundu yeniyi? Vo akaswiri anyaki akambanga ndivu vikutimbanyizga ŵanthu. Kwa vyaka vinandi alongozgi a chisopa akambanga kuti munda waku Chiuta wenuwu wechalipu kumalu nganyaki. Kweni matchalitchi ngachikhristu ngangwamba kutoliyaku chisambizu chaku Plato ndi Aristotle wo ŵenga akaswiri a zeru za ŵanthu ndipu akambanga kuti pacharu chapasi pangasanirika cha chinthu chambula suzgu lelosi. Chinthu chaviyo chingasanirika kuchanya pe. Chifukwa cha venivi, alongozgi a chisopa angwamba kukamba kuti Paradayisu watenere kuti wenga kufupi ndi kuchanya. * Anyaki angwamba kukamba kuti munda uwu wenga pachanya paphiri litali ukongwa ndipu watimbanyizgikanga cha ndi charu chakuvunda ichi. Anyaki akambanga kuti wenga kumpotu ukongwa kwa charu pamwenga kumwera ukongwa kwa charu. Ndipu anyaki atingi wenga kufupi ndi wezi pamwenga pamwezi chayipu. Chifukwa cha venivi, ntchakuziziswa cha kuti ŵanthu angwamba kuwona kuti nkhani ya munda wa Edeni ndi nthanu waka. Akaswiri anyaki mazuŵa nganu asuska uheni malu ngo Bayibolu likamba kuti kwenga munda wa Edeni ndipu akamba kuti kulivi malu ngaviyo.

Kweni asani Bayibolu likamba za munda wa Edeni lizumbuwapu fundu zenizi cha. Mwakuyeruzgiyapu, pa Genezesi 2:8-14, tisaniyapu fundu zinyaki zakukwaskana ndi malu ngo munda uwu wengapu. Lemba ili lititikambiya kuti munda uwu wenga kuvuma kwa chigaŵa cho chaziŵikanga kuti Edeni. Likamba so kuti mwenga msinji wo wadiriyanga munda uwu ndipu uchifika kubwalu ungugaŵikana ndi kupanga misinji yinayi. Lemba ili likuzumbuwa mazina nga misinji yinayi yeniyi kweniso likukonkhoska mwakudumuwa ko yaseleriyanga. Kutuwa kali akaswiri awona kuti fundu izi zakovya ndipu angazigwiriskiya ntchitu kuti asaniyi malu ngo penga munda uwu. Kweni vo yiwu asaniya vachitiska kuti asuskanengi so ukongwa pa nkhani iyi. Kumbi venivi ving’anamuwa kuti vo Bayibolu likonkhoska vakukwaskana ndi mo munda wa Edeni wenge ndipuso misinji yaki ndi nthanu waka?

Ŵanaŵaniyani ivi: Nkhani za mumunda wa Edeni zikuchitika vyaka pafufupi 6,000 vo vajumpha. Mozesi ndiyu wakulemba nkhani zenizi ndipu panyaki angwesa kumukambiya pamwenga wangugwiriskiya ntchitu vinthu vo vingulembeka kali. Kweni Mozesi wachilemba nkhani iyi ndipu pajumpha kali vyaka pafufupi 2,500 kutuliya po venivi vinguchitikiya. Mwaviyo, Mozesi wachilemba buku la Genezesi, nkhani ya munda wa Edeni ndipu yaja kali mbiri yamwaka. Sonu asani tingawona utali wa nyengu yo yajumphapu, kumbi mphakuvwika cha kuwona kuti vinthu vo vikukonkhoskeka mu nkhani iyi vo vingawovya ŵanthu kuziŵa po penga munda wa Edeni, nge misinji, vikusintha? Kumbukani kuti dongu la pasi pacharu chapasi lisukunyika ndipuso litenda. Kweniso kuchigaŵa ko kuwoneka kuti kwenga munda wa Edeni kuchitika vidilirisi kaŵikaŵi, ndipu vinyaki mwa vidilirisi vikuluvikulu vo vachitikapu pacharu vikuchitika kwenuku. So ntchakuziziswa cha kuti kuvigaŵa nge venivi vinthu vachilengedu visintha. Kweniso tingaluwanga cha kuti Chigumula cha mu nyengu yaku Nowa chikusintha so ukongwa mo chigaŵa ichi chawonekiyanga mwakuti tingaziŵa cha kuti kali kwawonekanga wuli. *

Kweni pe fundu zimanavi izi zauneneska zo tiziŵa: Nkhani ya mubuku la Genezesi yilongo kuti munda wa Edeni wenga malu chayingu. Misinji yiŵi pa misinji yinayi yo yizumbulika mu nkhani iyi, wa Yufureti ndipuso wa Tigirisi, pamwenga kuti Hidekelu, yechewaka mpaka msanawale, ndipu malu nganyaki ngo misinji iyi yitambiya, nge pafupi ukongwa. Nkhani iyi yizumbuwa so malu nganyaki ngo misinji iyi yijumpha, ndipuso yizumbuwa vinthu va chilengedu vo viziŵika ukongwa mumadela ngenanga. Ayisirayeli ndiwu ŵenga akwamba kuŵerenga nkhani zenizi ndipu fundu zaki zinguŵawovya ukongwa.

Kumbi nthanu zikonkhoskeka viyo? Awa. Kanandi mu nthanu musanirika vinthu vaboza vo munthu wangavisaniya cha asani wangafufuza. Ndipuso kanandi zitamba ndi mazu ngakuti, “Kali kali, kucharu chinyaki chakutali ukongwa.” Kweni mu nkhani yo ndi mbiri musanirika vinthu chayivu kweniso vakukhumbika ukongwa, nge mo viliri ndi nkhani ya munda wa Edeni.

2. Kumbi mbuneneska nadi kuti Chiuta wangupanga Adamu kutuliya kudongu ndipuso wangupanga Heva kutuliya ku yimoza mwa mbaŵala zaku Adamu?

Asayansi mazuŵa nganu akusumikiziya kuti liŵavu la munthu likupangika ndi vinthu vakupambanapambana kusazgapu hayidirojini, okusijini kweniso kaboni, ndipu vinthu vosi ivi visanirika mudongu. Kweni kumbi vingwenda wuli kuti Chiuta wapangi chinthu chamoyu kutuliya ku vinthu venivi?

Asayansi anandi akamba kuti vinthu vamoyu vikujaku waka vija. Yiwu atiti tinthu tinyaki timanatimana to tikupangika mwambula kusuzga, tingwamba kusazgana pamoza ndipu pati pajumpha vyaka mabiliyoni tingupanga chinthu chinyaki chikulu, pamwenga kuti umoyu. Kweni mbuneneska cha kuti umoyu ukutuliya ku “tinthu to tikupangika mwambula kusuzga,” chifukwa chinanga nthividononu timanatimana tikupangika mwakuziziswa ukongwa. Ndipuso palivi chinthu chinyaki chamoyu cho tikuchiwonapu kuti chikujaku mwangozi. Mumalu mwaki, vinthu vosi vamoyu vilongo ukaboni wambula kususkika wakuti vikupangika ndi munthu munyaki wazeru ukongwa kuphara isi taŵanthu. *—Aroma 1:20.

Tiyeruzgiyi kuti mwavwisiya sumu yinyaki yo yikumbika umampha ukongwa, mwawona chithuzi chakujambula pa manja chakutowa ukongwa pamwenga mwawona chipangizu chinyaki cho chichita vinthu mwakuziziswa ukongwa. Kumbi mungakamba kuti vinthu venivi vikujaku waka vija? Tikayika limu! Kweni vinthu ivi vo tazumbuwa vipambana kutali ukongwa ndi mo liŵavu la munthu likupangikiya. Sonu kumbi mphakuvwika kukamba kuti palivi yo wakulilenga kweni likujaku waka lija? Kweniso nkhani ya mubuku la Genezesi yikamba kuti pa vamoyu vosi, mbanthu pe wo akulengeka mu chikozgu chaku Chiuta. (Genezesi 1:26) Mphaki kuti ŵanthu pe pacharu ndiwu akutoliyaku khumbu laku Chiuta lakupanga vinthu, ndipu apanga sumu zakukondwesa, vinthu vakutowa kweniso vipangizu vapachanya. Kumbi penapa tingazizwa kuti Chiuta we ndi lusu ukongwa lakupanga vinthu kuluska isi taŵanthu?

Nanga wuli nkhani yakuti munthukazi wakupangika kutuliya ku mbaŵala ya munthulumi? Kumbi muwona kuti venivi Chiuta vingamutonda? * Chiuta wakakhumbengi watingi wagwiriskiyengi ntchitu chinthu chinyaki chechosi, kweni vo iyu wanguchita pakuto mbaŵala ya munthulumi vang’anamuwanga chinthu chinyaki chakukhumbika ukongwa. Iyu wakhumbanga kuti munthulumi ndi munthukazi atorani kweniso ayanjanengi ukongwa nge “liŵavu limoza.” (Genezesi 2:24) Munthulumi ndi munthukazi angawovyana pa vinthu vinandi, angayanjana mwapade ndipuso angapanga ubwezi wambula kumala. Asi venivi vilongo ukaboni wakuti Mlengi widu ngwazeru kweniso ngwachanju ukongwa?

Kweniso asayansi mazuŵa nganu azomereza kuti pe ukaboni wo ulongo kuti taŵanthu tosi tikutuliya nadi ku munthulumi kweniso munthukazi yumoza. Kumbi penapa tingayikayikiya so nkhani ya mubuku la Genezesi?

3. Nkhani ya chimiti chakuziŵisa chamampha ndi chiheni kweniso chimiti cha umoyu yivwika nge nthanu waka.

Nkhani ya mubuku la Genezesi yikukambapu cha kuti vimiti ivi venga ndi nthazi yinyaki yapade pamwenga yakuziziswa. Kweni venga vimiti chayivu nge mo viŵiya vimiti vinyaki vosi ndipu Yehova wanguvisankha waka kuti vimiyengi chinthu chinyaki chapade.

Ŵanthu nawu achita so va nge venivi nyengu zinyaki. Mwakuyeruzgiyapu, akweruzga angakambiya munthu yo wambika mulandu kuti wakhumbika kutumbika khoti. Kumbi venivi ving’anamuwa kuti munthu yo watumbiki mipandu, vimati kweniso vinthu vinyaki vo ve mukhoti lo? Awa! Kweni wang’anamuwa vinthu vo khoti lo likambengi ndi kuchita mwakukoliyana ndi marangu ngo litende! Mafumu nganyaki so nangu ngaja ndi nthonga kweniso chisoti chaufumu cho chimiya ulamuliru wawu.

Sonu kumbi vimiti viŵi venivi vamiyangaji? Ŵanthu akamba vinthu vakupambanapambana pa nkhani iyi. Kweni uneneska wa nkhani iyi ngupusu ndipu ngwakukhumbika ukongwa. Chimiti chakuziŵisa chamampha ndi chiheni chamiyanga udindu wo Chiuta pe wenawu wakusankha kuti ichi ntchamampha ndipu ichi ntchiheni. (Yeremiya 10:23) Mphaki kuti kuba vipasu va muchiti ichi kwenga kuswa marangu! Penipo chimiti cha umoyu chamiyanga mphasu ya umoyu wamuyaya yo yingaperekeka ndi Chiuta pe.—Aroma 6:23.

4. Anyaki awona kuti nkhani iyi njakupeka waka chifukwa njoka yingalongoro cha

Mbuneneska kuti munthu wangasuzgika kuvwisa nkhani iyi yo yisanirika mubuku la Genezesi asani waleka kuŵanaŵaniya so vo malemba nganyaki mu Bayibolu ngakamba. Malemba ngatitiwovya kuvwisa nkhani yakusuzga yeniyi.

Kumbi ndiyani yo wanguchitiska kuti njoka yiwoneki nge kuti yilongoro? Ayisirayeli aziŵanga fundu zinyaki zo zinguŵawovya kuvwisa vo vinguchitiska kuti njoka yilongoro. Mwakuyeruzgiyapu, yiwu aziŵanga kuti chinanga kuti nyama yingalongoro cha, kweni chakulengeka chauzimu chingayichitiska kuti yiwoneki nge kuti yilongoro. Mozesi wangulemba so nkhani yaku Balamu yo yikamba kuti Chiuta wangutuma mungelu yo wanguchitiska kuti bulu waku Balamu walongoro.—Numeri 22:26-31; 2 Peturo 2:15, 16.

Kumbi angelu anyaki aheni wo mbarwani aku Chiuta nawu angachita vakuziziswa? Mozesi wanguwona asembi wo achitanga vamasenga ku Ijipiti achichita so vakuziziswa vinyaki vo Chiuta wanguchita, nge kusambuska nthonga kuja njoka. Ŵanthu yaŵa apasikanga nthazi zakuchitiya venivi ndi vakulengeka vinyaki vauzimu vo mbarwani aku Chiuta.—Ekisodo 7:8-12.

Viwoneka kuti Mozesi ndiyu so wakulemba buku la Yobu mwakukambirika ndi Chiuta. Buku ili likamba so vinandi vakukwaskana ndi Satana yo ndi murwani mura waku Chiuta. Iyu wangususka fundu yakuti ateŵeti aku Chiuta angalutiriza kuja akugomezgeka asani akumana ndi masuzgu. (Yobu 1:6-11; 2:4, 5) Sonu kumbi fundu zenizi ndizu zinguwovya Ayisirayeli kuziŵa kuti Satana ndiyu wanguchitiska kuti njoka yiwoneki nge kuti yilongoro kuti wanyengi Heva mumunda wa Edeni? Tikayika cha.

Kumbi Satana ndiyu wanguchitiska njoka kuti yikambi boza? Yesu wangukamba kuti Satana “ngwaboza ndipuso ndi wisi wa boza.” (Yohane 8:44) “Wisi wa boza,” asi watenere kuŵa munthu yo wangukamba boza lakwamba? Boza lakwamba lisanirika mu mazu ngo njoka yingukambiya Heva ngakususka vo Chiuta wangukamba kuti asani ŵanthu arya chipasu afwengi. Njoka yingukamba kuti: “Kufwa, mufwengi cha.” (Genezesi 3:4) Yapa viwoneke limu kuti Yesu waziŵanga kuti Satana ndiyu wangugwiriskiya ntchitu njoka. Kweniso chiwona cho Yesu wangulongo wakutumika Yohane ndichu chimala nkhani yosi iyi, chifukwa mu chiwona chenichi Satana wadanika kuti “njoka yakali ukongwa.”—Chivumbuzi 1:1; 12:9.

Kumbi penapa muwona kuti mphakusuzga kugomezga kuti chakulengeka chanthazi chauzimu chingachitiska nadi njoka kuti yiwoneki nge yilongoro? Kumbukani kuti ŵanthu chinanga kuti nthazi zawu zimana kuyeruzgiya ndi angelu, afiska kuchita vinthu vinyaki vakuziziswa ukongwa, nge kuchitiska kuti chidoli chiwoneki nge kuti chilongoro kweniso kupanga mavidiyo ngakuziziswa.

Ukaboni Wanthazi Ukongwa

Kumbi mungazomereza cha kuti ŵanthu wo asuska nkhani ya mubuku la Genezesi alivi fundu zakuvwika zakususkiya nkhani iyi? Kweni pe ukaboni wanthazi ukongwa wakulongo kuti nkhani iyi njauneneska nadi.

Mwakuyeruzgiyapu, Yesu Khristu wadanika kuti “kaboni wakugomezgeka kweniso muneneska.” (Chivumbuzi 3:14) Pakuti iyu wenga munthu wakufikapu, wakukambapu cha boza ndipu nkhani yeyosi yauneneska wakuyikhotesapu cha chinanga nkhamanavi. Kweniso iyu wangukamba kuti wanguja ndi umoyu nyengu yitali kuchanya wechendazi pacharu chapasi nge munthu. Iyu wangukamba kuti wanguja limoza ndi Awisi a Yehova kutuliya kali ukongwa “charu chechendaŵeku.” (Yohane 17:5) Mwaviyo, vinthu vamoyu vichilengeka pacharu chapasi iyu ndipu waliku kali. Sonu kumbi wangaŵapu munyaki yo wangaŵa kaboni wakugomezgeka ukongwa pa nkhani iyi kuluska Yesu?

Asani Yesu wakamba vakukwaskana ndi Adamu ndi Heva walongonga kuti ŵenga ŵanthu chayiwu. Mwakuyeruzgiyapu, iyu wanguŵazumbuwa wachikamba kuti Yehova wakhumba kuti ŵanthu angatonga mita cha. (Mateyu 19:3-6) Asani ŵanthu yaŵa kwengavi ndipuso asani nkhani ya munda wa Edeni ndi nthanu waka, mbwe Yesu wapusikanga asani po cha ndikuti iyu ndiyu wakupusikika. Kweni tiziŵa kuti venivi vingachitika cha! Yesu wenga kuchanya ndipu wanguwona vosi vo vachitikanga mumunda wa Edeni. Kumbi yapa tingakhumba so ukaboni unyaki?

Uneneska ngwakuti munthu yo wakayikiya nkhani ya mubuku la Genezesi ndikuti walivi chivwanu mwaku Yesu. Chifukwa cha kukayikiya kwenuku munthu wangavwisa cha nkhani zinyaki za mu Bayibolu ndipuso wangavigomezga cha vinthu vo Bayibolu lilayizga. Tiyeni tiwoni chifukwa cho tikambiya viyo.

[Mazu ngamumphata]