Kumbi pe vinthu vakali vo vilongo kuti Bayibolu likulembeka mwauneneska? Mu 2014, magazini yinyaki yo yikonkhosa vinthu vakali, yenga ndi fumbu lakuti: “Kumbi akufufuza vinthu vakali akusaniya mazina nga ŵanthu alinga wo akulembeka mu Malemba nga Chihebere?” (Biblical Archaeology Review) Magazini iyi yingumuka kuti: “50!” Munthu munyaki yo pengavi pa mazina yanga wenga Tatenayi. Kumbi iyu wenga yani? Tiyeni tiwoni vo Bayibolu likamba.

Nyengu yinyaki, msumba wa Yerusalemu walamulikanga ndi Ufumu wa Perese. Pa nyengu iyi, ufumu wenuwu ndiwu walamuliyanga charu chosi chapasi. Aperese angudana msumba uwu zina lakuti Sirya Linyaki la Msinji ndipu wenga kuzambwi kwa msinji wa Efrate. Ŵati athereska ufumu wa Babiloni, Aperese angufwatuwa Ayuda ku ukapolu ndipu anguŵalamula kuti akazengiso nyumba yakusopiyamu yaku Yehova ku Yerusalemu. (Ezra 1:1-4) Kweni arwani ŵa Ayuda akhumbanga cha kuti ntchitu iyi yichitiki. Mwaviyo, angwamba kuŵamba mulandu kuti kuzenga nyumba yakusopiyamu kwenga kugarukiya ufumu wa Perese. (Ezra 4:4-16) Pa nyengu yo Dariusi I walamuliyanga Perese, (kwambiya mu 522 mpaka mu 486 B.C.E.) nduna Tatenayi ndiyu wenga mulongozgi wa ŵanthu wo anguluta kwa Ayuda kuti akafufuzi umampha nkhani yeniyi. Bayibolu litimudana kuti “nduna ya Sirya Linyaki la Msinji.”—Ezra 5:3-7.

Pa vinthu vakali vo vikusanirika, pe mya yinandi yo pe zina laku Tatenayi ndipu pa mya yeniyi pakulembeka so mazina nga ŵanthu anyaki a m’banja laki. Mwa unyaki ukamba za m’bali waki kuti wenga pa ngongoli ndi munthu munyaki. Mwa uwu ungulembeka mu chaka cha 502 B.C.E., cho chenga chaka cha nambala 20 cha ulamuliru wa Fumu Dariusi I. Pamwa uwu, pakulembeka so kuti kaboni wa ngongoli yeniyi wenga mteŵeti waku “Tatanu nduna ya Sirya Linyaki la Msinji.” Tatanu mwenuyu ndiyu Tatenayi yo wakulembeka m’Bayibolu m’buku la Ezra.

Kumbi Tatenayi wenga ndi udindu wuli? Mu chaka cha 535 B.C.E., Fumu Sirusi wangugaŵa vigaŵa va ufumu waki ndipu chigaŵa chinyaki chadanikanga kuti “Babiloni ndi Sirya Linyaki la Msinji.” Pavuli paki, chigaŵa ichi chingugaŵika so kuja vigaŵa viŵi. Chigaŵa chimoza chadanikanga kuti Sirya Linyaki la Msinji. Chigaŵa ichi chasazgangapu Kolesiriya, Fenikia, Samariya ndi Yuda ndipu viwoneka kuti likulu laki lenga ku Damasko. Tatenayi wangulamuliya chigaŵa ichi kwambiya m’chaka cha 520 mpaka 502 B.C.E.

Tatenayi wati waweku ku Yerusalemu kuchifufuza nkhani, wangukambiya Dariusi kuti Ayuda akamba kuti Sirusi ndiyu wanguŵazomereza kuti azengi so nyumba yakusopiyamu yaku Yehova. Kafukufuku yo wanguchitika mo asunganga makalata ngachifumu wangulongo kuti vo Ayuda angukamba venga vauneneska. (Ezra 5:6, 7, 11-13; 6:1-3) Mwaviyo, Tatenayi wangulamulika kuti wangaŵatimbanyizanga cha Ayuda, ndipu iyu wanguvwiya.—Ezra 6:6, 7, 13.

Chinanga kuti palivi chinthu chaphindu cho “Tatenayi nduna ya Sirya Linyaki la Msinji” wakuchitapu, kweni wazumbulika m’Malemba ndipuso udindu chayiwu wo wenga nawu. Fundu iyi mbukaboni unyaki wo ulongo kuti vinthu vakali vititisimikiziya kuti Bayibolu likulembeka mwauneneska.