1. Khu ginani Vabhabiloni va nga samadziswa khu muprofeti Dhaniyeli?

 MUPROFETI Dhaniyeli a diri muphya tepo vavelegi vaye va nga mu dzega khu tigoni gwaye nya mavelego Jerusalema, kha nga gibotswa. Ambari olu Dhaniyeli a nga ba ari muphya, uye a di samadzisa masotswa ya Bhabhiloni. Avo va di wona gu khavo Dhaniyeli kha nga ba a ‘haside nigu a di mburide.’ Ni gu gambe a di gu dugeya khumo nya ndranga yi nga ba yiri ni lisima. (1 Sam. 16:7) Khiso si nga gira Vabhabhiloni va vbweta gu trenari Dhaniyeli gasi gu thuma nyumbani nya wufumo. — Dhan. 1:3, 4, 6.

2. Jehovha a di gu mu wona kharini Dhaniyeli? (Ezekiyeli 14:14)

² Jehovha a di gu haladza Dhaniyeli, khu kotani nya olu a nga ba a hathide gu mu thumeya nasiri khu kotani nya olu a nga ba a mburide mwendro khu mithumo a nga ba a gira nyumbani nya wufumo. Dhaniyeli, adzina a diri ni 20 myaga tepo Jehovha a nga khuye a di gu fana ni Nowa ni Joba. Khu kharato, Jehovha a di gu wona Dhaniyeli na lulamide ngudzu gu fana ni Nowa ni Joba, va nga ba va mu thumede khu myaga nya yingi. (Gen. 5:32; 6:9, 10; Joba 42:16, 17; leri Ezekiyeli 14:14.) Nigu Dhaniyeli a vbanyide tepo nyo laphe, nigu Jehovha a mu haladzide yatshavbo tepo yoyo. — Dhan. 10:11, 19.

3. Ginani hi na gi wonago avba nya ndrima yeyi?

³ Avba nya ndrima yeyi, hi na wona makhalelo mavili ya Dhaniyeli ma nga mu gira a khala muthu nya lisima mahoni ga Jehovha. Gupheya, hongoleni hi bhula khu makhalelo yoyo, hi bwe hi wona siemo nyo khaguri a nga ba a yede gu ma yeyedza. Khu gu landreya, hi na wona esi si phasidego Dhaniyeli gu haguleya makhalelo yaya. Khu gu hegisa, hi na wona edzi hi nga mu pimedzeyago khidzo. Ambari olu ndrima yeyi yi nga lovedwa vaphya, hatshavbo hi nga hevbula khu giyeyedzo gya Dhaniyeli.

4. Dhaniyeli a yeyedzide kharini gutiya-hwambo? Ninga giyeyedzo.

⁴ Vathu nya gutiye-hwambo va nga manega ni hwanga, ganiolu  avo kha va dzumeleyi isoso si va himbedzeya gu gira silo nya sadi. Dhaniyeli a di gu tiyide ngudzu hwambo. Hongoleni hi wona siemo sivili a nga yeyedza likhalelo leli. Gupheya, a yeyedzide likhalelo leli hwane nya gu ba Bhabhiloni a tshungunude Jerusalema. Pfhumu ya Bhabhiloni Nebhukadhenazari yi di lora silo nyo thise maningano khu githombe nya gi khongolo. Uye a di gu vbweta gu songa vatshavbo vama nya guti gumogo ni Dhaniyeli, va gu mba si kodza gu ganeya esi a nga lora ni gu tshamuseya loro wowo. (Dhan. 2:3-5) Dhaniyeli a di yede gu gira gilogyo, kholu vathu nya vangi va di hadzi gu songwa. Uye “a di hongola ga mufumeli, aya mu lomba gukhuye a mu ninge gikhati nya gu mu tshamusele [loro] waye.” (Dhan. 2:16) Khu lisine, gasi gu ganeya esi a di yede gutiya-hwambo ni gu khodwa. Bhibhiliya kha yi ganeyi gu khiyo Dhaniyeli a di gu tshamusede miloro gale. Uye a di lomba dzipari dzaye Sadraki, Misaki ni Abhedhi-Negho “gasi va lomba wuhindzi ga Nungungulu wa ndzadzini gu a va pwela wusiwana a va tugudzisa sihalo [wowo.]” (Dhan. 2:18) Jehovha hlamude milombelo yawe. Khu gu phaswa khu Jehovha, uye a si kodzide gu tshamuseya loro wa pfhumu Nebhukadhenazari. Khu kharato, Dhaniyeli ni dzipari dzaye ni vama vale nya guti va di vbuluga gufa.

5. Khu gevbini gimbe giemo Dhaniyeli a nga ba a yede gu yeyedza gutiya-hwambo?

⁵ Hwane nya gu ba Dhaniyeli a tshamusede loro wa Pfhumu Nebhukadhenazari maningano khu githombe gile nya gikhongolo, gutiya-hwambo gwaye gu di lingwa gambe. Nebhukadhenazari a di manega ni wumbe loro nyo thise. Umo nya loro wowo, a di wona simbo nya wukhongolo ngudzu. Dhaniyeli a di mu tshamuseya khu gutiya-hwambo tshamuselo nya loro waye. Ni gitiviso gi nga ba gi ganeya gu khiyo pfhumu a di hadzi gu handruga a diga gu fuma khu tepo nyo khaguri. (Dhan. 4:25) Pfhumu adzina saye na yi pimiside gu khiyo Dhaniyeli nala waye, yi bwe yi ruma gu a songwa. Ambari olu womi wa Dhaniyeli wu nga ba wu romo mhangoni, uye a tiyide hwambo a bwe a tshamuseya loro wa pfhumu.

6. Ginani gi phasidego Dhaniyeli gutiya-hwambo?

⁶ Ginani adzina gi phasidego Dhaniyeli gutiya-hwambo womini gwaye? Tepo a nga ba ari muphya, khu lisine a hevbude khu giyeyedzo gya papayi waye ni mamayi waye. Nya mba kanakana avo va di gu engisa sileleto sa Jehovha si nga ba si ningidwe Vaisrayeli nya gu hevbudze Nayo wa Nungungulu sanana sawe. (Dhet. 6:6-9) Dhaniyeli a di guti silo nya litshina nya nga Likhume Milayo ni simbe silo nya lisima nya nga esi  Muisrayeli a nga ba a yede gu hodza ni esi a nga ba a si yeli gu hodza. b (Levhi 11:4-8; Dhan. 1:8, 11-13) Dhaniyeli gambe a hevbude khu matimo nya vathu va Nungungulu, nigu a di gu siti esi si nga hadzi gu dugeleya vathu va Nungungulu va gu mba landrisa milayo yaye. (Dhan. 9:10, 11) Dhaniyeli a tshanganide ni silo nya singi womini gwaye, nigu satshavbo soso si mu giride a tiyisega gu khuye ambari gyo girega ginani, Jehovha ni dzingilozi Dzaye dzi gomogo ndzadzini dzi na mu phasa. — Dhan. 2:19-24; 10:12, 18, 19.

7. Ginani gambe gi phasidego Dhaniyeli gutiya-hwambo? (Wona fotu.)

⁷ Dhaniyeli a di gu hevbula khu siprofeto si nga ba si lovidwe gupata ni siprofeto sa Jeremiya. Khu gu ba a hevbude siprofeto sesi, Dhaniyeli a si kodzide gu wona gu khuye Vajudha va nga khothedwa Bhabhiloni va di hadzi gu duga nya mba hweya. (Dhan. 9:2) Gu wona siprofeto nya Bhibhiliya na si gu tadzisega, khu lisini si tiyiside gutumba ga Dhaniyeli a nga ba ari nago khu Jehovha. Nigu uye a tumbago Nungungulu khu monyo waye watshavbo, a ngu si kodza gu yeyedza gutiya-hwambo nya mba olovelega. (Fananisa ni Varoma 8:31, 32, 37-39.) Nya lisima ngudzu, khu gu Dhaniyeli a di gu gombeya ga Papayi waye wa ndzadzini. (Dhan. 6:10) Uye a di gu lomba divalelo khu sihoso saye a bwe a mu embeya edzi a nga ba a dzipwa khidzo, ni gu mu lomba giphaso. (Dhan. 9:4, 5, 19) Dhaniyeli a diri muthu nga ethu, khu kharato kha velegwa nari ni gutiya-hwambo. Ganiolu, a si kodzide gu haguleya likhalelo leli khu gu hevbula khu siprofeto, khu gu gombeya ni gu tumba Jehovha.

8. Hi nga manega kharini ni gutiya-hwambo?

⁸ Ginani hi nga girago gasi hi tiya hwambo? Vavelegi vathu va nga hi embeya gasi hi tiya hwambo, ganiolu avo kha va na nga si kodza gu hi gira hi tiya hwambo, ambari avo na vari ni gutiya-hwambo. Gu manega ni gutiya-hwambo sa gu fana ni gu hevbula gasi gu gira thumo nya wuphya. Gasi u si kodza gu gira gilo gyogyo, u yede gu khedziseya gwadi muhevbudzi wago u bwe u mu pimedzeya. Khu ndziya nyo fane, hi nga hevbuleya gutiya-hwambo khu gu khedziseya vale va yeyedzago gwadi likhalelo leli hi bwe hi va pimedzeya. Hi nga hevbula khu giyeyedzo gya Dhaniyeli. Gu fana naye, ethu hi yede guti gwadi Lito la Nungungulu. Hi yede gu manega ni wupari nyo tiye ni Jehovha hi bwe hi mu tuleya monyo wathu. Nigu hi yede gu tumba Jehovha na hi gu tiyisega gu khethu a na hi phasa. Khu kharato, gukhodwa gwathu gwa gu tshuka gu lingwa hi na si kodza gutiya-hwambo.

9. Mihandro muni hi nga yi manago khu gu yeyedza gutiya-hwambo?

⁹ Gutiya-hwambo gu nga hi phasa khu dzindziya nyo hambane-hambane. Wona esi si dugeledego Ben. Nya vangi xikwatuno gwaye Alemanha, va di gu khodwa avbo nya Evolusawu. Nigu va di gu pimisa gu khavo esi Bhibhiliya yi ganeyago maningano khu tumbunuko si diri malipha. Litshigu limwedo Ben a di manega ni lithomo nya gu tshamuseyi dzikolega dzaye salani gu khuye khu ginani a khodwago avbo nya tumbunuko. Uye a di tiya hwambo a bwe a tshamuseya vatshavbo esi a nga ba a si kodwa. Ginani gi giregidego? Ben wari khuye: “Muhevbudzi wangu a di gu vega ngudzu gupima avba nya esi nyi nga ba nyi ganeya nigu a di gira dzikopiya nya dzingi nya mabhuku nyi nga ba nyiri nawo gasi gu kabaniseya vatshavbo salani.” Dzikolega dza Ben dzi kuhidwe kharini khesi a tshamusedego? Ben wari khuye: “Dzikolega dzangu dzi di gu vega ngudzu gupima tepo nyi nga ba nyi tshamuseya, nigu dzi di nyi embeya gu khidzo dzi di samadzisidwe khedzi nyi nga ba nyi tshamuseya khidzo.” Esi si nga girega ni Ben, so yeyedza gu khiso vatshavbo va yeyedzago gutiya-hwambo va ngu ningwa  ngudzu githawo khu vambe. Nigu gutiya-hwambo gogo, gu ngu phasa vathu nya vangi va gu na ni myonyo nya yadi gu hidzimeya ga Jehovha. Khu lisine, hi na ni sighelo nya sadi nya gu yeyedzi gutiya-hwambo.

10. Bhibhiliya yo ganeya ginani khu gutumbega?

¹⁰ Dzitepo nya dzingi, Bhibhiliya yo ganeya khu gutumbega mwendro lihaladzo nyo tumbege eli Nungungulu a li yeyedzago ga dzipari dzaye. Lito leli la limwedo li ngu thumiswa gambe gasi gu yeyedza lihaladzo li gomogo vbakari nya sithumi sa Nungungulu. (2 Sam. 9:6, 7) Gutumbega gwathu gu nga engedzeya gutiya khu gu gimbiya nya tepo. Khiso si nga girega ni Dhaniyeli.

11. Dhaniyeli a yeyedzide kharini gu khuye a di gu tumbegide tepo a nga ba a dandride khu tanga? (Wona fotu avba nya kapa.)

¹¹ Gutumbega ogu Dhaniyeli a nga ba ari nago khu Jehovha, gu lingidwe womini waye watshavbo. Ganiolu, a manegide ni gilingo nya gikhongolo tepo a nga ba ari ni 90 myaga. Ga tepo yoyo, Bhabhiloni wu di wandrwa khu Vamedhi ni Vaperisiya. Nigu wu di gu fumedwa khu pfhumu Dhariyu. Masotshwa ya pfhumu ma di gu nyenya Dhaniyeli nigu kha ma nga ba ma ninga githawo Jehovha, khu kharato ayo ma di gira mano nya gu songe Dhaniyeli. Ayo ma di gira gu pfhumu a dzumeleya nayo wu nga ba wu himbedzeya vathu gu gombeya mwendro gu khozeya vambe Vanungungulu mwendro muthu a gu siri pfhumu Dhariyu. Dhaniyeli a di yede gu gira satshavbo gasi gu yeyedza gu khuye a di gu tumbegide ga pfhumu, ni gu fana ni vambe khu gu a ema gu gombeya ga Jehovha khu 30 matshigu. Ganiolu, Dhaniyeli a di bomba gu gira isoso. Khu kotani nya isoso, uye a di rinwa phalani nya dzingala, ganiolu Jehovha a mu tshatshazede khu gu mu vbulugisa ga dzingala. (Dhan. 6:12-15, 20-22) Hi nga haguleya kharini gutumbega ga Jehovha gufana ni Dhaniyeli?

12. Ginani Dhaniyeli a giridego gasi gu tumbega ngudzu ga Jehovha?

¹² Kha nga hi si wonidego, gasi hi tumbega ga Jehovha hi yede gu manega ni lihaladzo nya likhongolo khuye. Dhaniyeli a si kodzide gu simama na tumbegide ga Jehovha kholu a di gu haladza Papayi waye wa ndzadzini khu monyo waye watshavbo. Khu lisine, Dhaniyeli a hagulede lihaladzo lolo khu gu dundrugeya khu makhalelo ya Jehovha a bwe a dundrugeya khedzi Jehovha a ma yeyedzago khidzo. (Dhan. 9:4) Dhaniyeli a di gu vbedza tepo nya yingi na gu pimisa khu silo  nya sadi, esi Jehovha a mu giredego gumogo ni vathu vaye. Nigu a di gu bonga ngudzu khu isoso. — Dhan. 2:20-23; 9:15, 16.

13. a) Silingo muni vaphya va tshanganago naso? Ninga giyeyedzo. (Wona fotu.) b) Guya khu vhidhyu ginani u nga hadzi ganeya muthu a gu wudzisa gu khuye ina Dzifakazi dza Jehovha dzi ngu seketeya dzigay?

¹³ Gufana ni Dhaniyeli, vaphya va thumeyago Jehovha muhuno va randredwe khu vathu va gu mba ninga githawo Nungungulu ni milayo yaye. Adzina saye vathu nyo khaguri va ngu nyenya muthu a ganeyago gu khuye a ngu gola Nungungulu ni gu gola gu engisa milayo yaye. Vambe vakone va ngu tsorodzeya (bullying) vaphya nyo khaguri gasi va ema gu tumbega ga Jehovha. Wona esi si dugeledego muphya no khaguri nyo pwani khu Graeme a vbanyago Austrália. Tepo a nga ba a hevbula, uye tshanganide ni gigaradzo nya gikhongolo. Muhevbudzi waye a di wudzisa sihevbuli salani gu khuye va di hadzi gu dzipwa kharini pari yawe ya gu va embeya gu khiyo i gay (vama va dzi girago vanyamayi mwendro vanyamayi va dzi girago vama). Muhevbudzi a di ganeya gu khuye avo va nga hadzi seketeya pari yoyo va na eme ga wulanga nyo khaguri salani, nigu vale va nga hadzi gu mba mu seketeya va na eme khu bambe. Graeme wari khuye: “Eni ni mumbe ndriyathu, khethu basi hi nga mba seketeya pari yoyo.” Esi si nga girega khu gu landreya, khu lisine gi diri gilingo gasi Graeme a yeyedza gu khuye a di gu tumbegide ga Jehovha. Uye wari khuye: “Gu khugeya ga tepo yile kala gu vbeyani nya sihevbulo, dzikolega dzathu gumogo ni muhevbudzi va di hi valeteya. Eni nyi di gira satshavbo nyi nga si kodza gasi gu emeya esi nyi nga ba nyi si kodwa khu ndziya nya yadi ni gurula, ganiolu avo kha vapwa ne ni gimwegyo nyi nga ganeya.” Graeme a dzipwide kharini hwane nya gu ba a tshanganide ni gilingo gegi gasi gu yeyedza gutumbega? Uye wari khuye: “Eni kha nya tsaka kholu dzikolega dzangu dzi nga nyi valeteya, ganiolu nyi tsakide khu gu dziti gu kheni nyi simamide na nyi tumbegide ga Jehovha nyi bwe nyi emeya esi nyi si khodwago.” c

14. Ginani gi na hi phasago gu simama na hi tumbegide ga Jehovha?

¹⁴ Gufana ni Dhaniyeli, tepo hi engedzeyago gu haladza Jehovha, hi na simama gu dzi emiseya gu tumbega gwaye. Nigu lihaladzo hi gu nalo khu Jehovha, la gu engedzeya gu dandra tepo hi hevbulago khu makhalelo yaye. Khu giyeyedzo, hi nga hevbula khu silo a si vangidego. (Rom. 1:20) Nigu gasi gu engedzeya lihaladzo lago khu Jehovha u nga leri dzindrima dzi gu khidzo: “Será Que Houve Um Projeto?” mwendro gu sixitiri dzivhidhyu. U nga leri gambe dzibroxura dzi gu khidzo: “Será Que a Vida Teve Um Criador?” ni “A Origem da Vida — Cinco Perguntas Que Merecem Resposta”. Wona esi muphya nyo khaguri nyo pwani khu Ester a khalago Dinamarca a ganedego khu mabhuku yathu. Uye a di khuye: “Mongo wakone wu ngu samadzisa ngudzu. Dzibroxura kha dzi ganeyi khesi u yedego gu kodwa, ganiolu idzo dzo yeyedza lisine dzi bwe dzi gu diga u dzi gireya wabune makungo.” Ben a khumbugidwego gupheyani wari khuye: “Mahungu nyi ma manidego umo nya mabhuku yaya, ma tiyiside gukhodwa gwangu ma bwe ma nyi phasa gu tiyisega gu kheni Nungungulu khuye muvangi nya womi.” Wa gu hevbula mahungu yaya, u na dzumeleyana ni esi Bhibhiliya yi ganeyago tepo yi gu khiyo: “Jehovha Nungungulu wathu u ngu yedwa khu gu hakha wudhumo, wuzundzo ni tshivba kholu u giride silo satshavbo.” — Gutu. 4:11. d

15. Khu yevbini yimbe ndziya hi nga yi thumisago gasi gu tiyisa wupari wathu ni Jehovha?

¹⁵ Yimbe ndziya hi nga yi thumisago gasi gu engedzeya lihaladzo lathu khu Jehovha, khu gu hevbula khu gyanana gyaye Jesu. Muphya nyo khaguri nyo pwani khu Samira a vbanyago Alemanha  khiso a giridego. Uye wari khuye: “Nyi diti gwadi Jehovha khu gu hevbula khu gyanana gyaye.” Tepo a nga ba ari gyanana, Samira si di gu mu garadzeya gu pwisisa gu khuye Jehovha a na ni makhalelo. Ganiolu, a di gu kodza gu pwisisa edzi Jesu a dzipwago khidzo. Uye wari khuye: “Eni nyi ngu gola Jesu kholu a di gu gira wupari ni vambe nigu a di gu gola sanana.” Tepo a nga ba a hevbula khu Jesu, lihaladzo laye khu Jehovha li di gu engedzeya. Khu ginani? Uye wari khuye: “Khu gu gimbiya nya tepo nyi di pheya gu pwisisa gu kheni Jesu a di gu pimedzeya Papayi waye khu gu vbeleya. Avo va ngu fana ngudzu. Nigu eni nyi di pwisisa gu kheni gimwegyo nya gighelo gi giridego Jehovha a rumeya gyanana gyaye Jesu Kristo omu mafuni gu diri gu hi muti gwadi.” (Joh. 14:9) Wa gu ba u vbweta gu tiyisa wupari wago ni Jehovha, wa gu si wona kharini gu vbedza tepo nyo khaguri na wu gu hevbula khu Jesu? Wa gu gira isoso, gutumbega gwago, lihaladzo lago khuye li na engedzeya gu dandra.

16. Khu ginani hi yedego gu khala vathu nya gu tumbege? (Ndzimo 18:25; Mikeya 6:8)

¹⁶ Vale va tumbegago tepo yatshavbo va na ni dzipari dzi tumbegago. (Rute 1:14-17) Gu diga isoso, tepo hi tumbegago ga Jehovha ethu hi na si kodza gu mana gurula monyoni. Khu ginani? Kholu Jehovha a gu tumbisa gu tumbega ga vale va tumbegago gwaye. Dundruga esi, ambari olu hi gu vadugwana mahoni ga Jehovha, uye a ngu hi tumbisa gu hi haladza tepo yatshavbo. (Leri Ndzimo 18:25; Mikeya 6:8.) Nigu ha gu ba hiri ni wupari nyo tiye ni Jehovha, ambari sigaradzo, gu wugedwa ni gufa kha si na nga hi hambanisa naye. (Dhan. 12:13; Luka 20:37, 38; Rom. 8:38, 39) Khu kharato, si na ni lisima gu pimedzeya Dhaniyeli ni gu simama gu tumbega ga Jehovha.

17-18. Ginani gambe hi nga gi hevbulago khu Dhaniyeli?

¹⁷ Avba nya ndrima yeyi, hi di wona basi makhalelo mavili ya Dhaniyeli. Ganiolu, gu na ni silo nya singi hi nga si hevbulago khuye. Khu giyeyedzo, Jehovha giride gu Dhaniyeli a wona siwoniso ni miloro nya yingi. Nigu a mu ningide gambe lithomo nya gu tshamuseyi miloro yoyo yi nga ba yiri siprofeto. Siprofeto nya singi sakone si tadzisegide, simbe sakone sa gu tshamuseya esi si na giregago mindru watshigu ni edzi si na kuhago khidzo vathu vatshavbo omu mafuni.

¹⁸ Ga ndrima yi landreyago, hi na wona gwadi edzi siprofeto sa Dhaniyeli si tadzisegago khidzo. Gu pwisisa siprofeto sesi, si na phasa hatshavbo gu hunga makungo nya yadi olu na si si khathadzisegi tanga hi gu nayo. Siprofeto sesi gambe si na hi phasa gu engedzeya gutiya-hwambo ni gukhodwa gwathu, gasi hi si kodza gu emisana ni silingo hi na tshanganago naso mindru watshigu.