Skip to content

Skip to table of contents

Nzila yakupa kuti maseelo aabantu azyalane lubo ipa kuti bantu bapone kwachiindi chilamfu na?

Kuyanduula Nzila Zyakulampya Buumi Bwabantu

Kuyanduula Nzila Zyakulampya Buumi Bwabantu

“Ndaubona mulimo ooyo Leza ngwaapa bana babantu kuti [kabawubeleka changuzu]. Zintu zyoonse wazipanga kuti kazili zibotu muciindi canzizyo. Wabikka abuumi butamani mumyoyo yabo.”​—Mukambausi 3:10, 11.

MAJWI aaya akalembwa aMwaami musongo Solomoni alubo apandulula mbubalimvwa bantu atala abuumi. Bantu balaachiyandisyo chakupona kwachiindi chilamfu pesi tabakonzyi pe kuchija lufu akuchembaala. Nkinkaako kuzwa chiindi, bantu bali kuyanduula nzila zyakuti bakonzye kupona kwachiindi chilamfu.

Atubone chikozyano chaGilgamesh, wakali mwaami wakuSumer. Kwakaambwa zintu zyiingi loko zyakuyeeyela atala abuumi bwakwe. Bbuku lyaambuula atala abuumi bwakwe lyakaamba kuti mwaami ooyu wakeenda lweendo luyoosya kali kuyanduula nzila yakuti atazoofwi. Pesi taakazwidilila pe.

Wazyasayensi wakuma500 C.E., kaziya kuma 1500 C.E kali kumulimu wakwe

Kuma400 B.C.E., bazyasayensi bakuChina bakapanga munsamu ngubakali kuyeeyela kuti ulakonzya kupa kuti bantu bapone kwachiindi chilamfu. Bakapanga munsamu ooyu kababelesya mercury azipanzi zyapoyizeni. Kuyeeyelwa kuti munsamu ooyu nguwo wakajaya baami biingi bakuChina. Kuzwa kuma500 kaziya kuma 1500 C.E., bazyasayensi bakuEurope bakeezya kuchita gold munzila yakuti, kuti muntu wiimena ikonzye kuyaaya mumubili nkaambo bakali kuyeeyela kuti kutaligwa kwayo aangula kulakonzya kupa kuti bantu bapone kwachiindi chilamfu.

Bazyasayensi balikuyanduulisisya chipa kuti bantu kabachembaala. Kuyanduulisisya nkubali kuchita, kutondeezya kuti bantu bachili aachiyandisyo chakuziba chipa kuti bantu kabachembaala akufwa. Pesi kuli nchibalikujana na?

LEZA ‘WABIKKA BUUMI BUTAMANI MUMYOYO YABO.’​—MUKAMBAUSI 3:10, 11

BAZYASAYENSI BALIKUYANDUULA CHIPA KUTI BANTU KABACHEMBAALA

Bazyasayensi balanga-langa maseelo aabantu, bali aanzila zili 300 zyakupandulula chipa kuti bantu kabachembaala akufwa. Muminyaka yayinda, bazyasayensi aaba bakajana nzila yakupa kuti maseelo aabantu amaseelo aabanyama kaanonoka kuchembaala. Nibakabona eezi, bamwi bantu banotede bakabbadala mali kuchitila kuti bazyasayensi bayanduule chipa kuti bantu kabafwa. Pesi kuli nchibakajana na?

Kweezya kuti bantu bapone kwachiindi chilamfu. Bazyasayensi basyoma kuti matelomeres ngawo apa kuti bantu kabachembaala. Chiindi maseelo naazyalana, matelomeres ayinzya makani kumaseelo atala ambayeelede kuba muntu. Pesi chiindi maseelo naazyalana matelomeres nga afwiimpa. Kufwiimpa kwamatelomeres kupa kuti maseelo aleke kuzyalana mpawo muntu ngawasaanguna kuchembaala.

Mu2009, musayintisti uutegwa Elizabeth Blackburn abeenzinyina bakajana enzyme iikonzya kupa kuti matelomeres anonoke kufwiimpa akupa kuti maseelo atafwambaani kuleka kuzyalana. Pesi bakazumina kuti matelomeres teengawo pe aakonzya kupa kuti bantu bapone kwachiindi chilamfu.

Kuchincha maseelo njiimwi nzila iipa kuti bantu batafwambaani kuchembaala. Kuti muntu wachembaala, maseelo alaleka kuzyalana alubo apa kuti muntu amvwe kuchisa mumubili akuti abe amalwazi. Aali chimwi chiindi, bazyasayensi bakuFrance bakabweza maseelo aabantu bakachembaala akwaachita kuti asaangune lubo kuzyalana. Bamwi balaameseelo akabwezegwa bakali aaminyaka yinda ku100. Mupati wabazyasayensi aaba wakaamba kuti nzibakachita zitondeezya kuti balakonzya kupa muntu wakachembaala kuti asime lubo.

BAZYASAYENSI BALAKONZYA NA KULAMPYA BUUMI BWESU?

Bazyasayensi biingi bakazumina kuti minsamu njibapanga iipa kuti bantu batafwambaani kuchembaala tiikonzyi kupa kuti bantu bapone minyaka myiingi kwiinda njibeelede kupona. Nisimpe kuti kuzwa kuma1900 bantu balikupona kwaminyaka myiingi. Pesi eezi zyakachitika akaambo kakusumpuka kwanzila zyabusanambi, zyabusilisi azyakulikwabilila kumalwazi. Alubo bamwi bazyasayensi baamba kuti bamwi bantu balasika aaminyaka njibeelede kupona pesi bamwi tabasiki pe.

Muminyaka iili 3 500 yayinda, Mozesi wakalemba muBbayibbele kuti: “Imyaka yabuumi bwesu ili buyo 70, naa 80, ikuti muntu kali muyumu kapati. Pele yoonse izwide buyo mapenzi amause; ilafwambaana kumana, eelyo tulauluka.” (Intembauzyo 90:10) Nikuba kuti bazyasayensi beezya biyeni kulampya buumi bwabantu pesi minyaka njibapona bantu yeendelana azyaambwa muBbayibbele.

Kusiyana abantu, kamwi kanyama kakkala mumaanzi kategwa red sea urchin alwiili zipona kwaminyaka iisika ku200 alubo mubuyu ayimwi minsamu ipona kwazyuulu-zyuulu zyaminyaka. Kuti tweezyanisya minyaka njitupona aminyaka njizipona zintu eezi tulakonzya kulibuzya kuti ‘Buumi oobu mbubo na abulikke buliwo?’