1. Kweelede kuti mbuubuli buyumu-yumu mbwaakaswaana Jehowashi, Uziya aJosiya?

 LIBONE kuli mwaami wabakombi baLeza kuchili muniini! Walikunoowabelesya biyeni manguzu aako? Bbayibbili litubuzya atala abantu bakaba baami baJuda kabachili baniini. Muchikozyano, Jehowashi wakaba mwaami kali aaminyaka iili 7, Uziya wakali aa16 alubo Josiya wakali aaminyaka iili 8. Kweelede kuti nibakaba baami, bakali kuswaanana aabuyumu-yumu. Nikuba kuti bakali kuswaana zyiimo ziyumu, boonse bakagwasigwa kuti bazunde buyumu-yumu mbubakali kuswaana akuti bazwidilile mumulimu wabo.

2. Nkamboonzi nikuyandikana kubala atala achikozyano chaJehowashi, Uziya aJosiya?

² Nikuba kuti tatuli baami pe, pesi tulakonzya kujana zyiiyo ziyandikana kuzwa kubaami aaba batatu baambidwe muBbayibbili. Baami aaba kuli mpubakasala kabotu alubo kuli mpubakatasala kabotu. Muzikozyano zyabo, tulabona kuti nkamboonzi nitweelede kusala beenzuma balikabotu, nitweelede kukkala katulibombya anitweelede kuyanduula Jehova.

3. Mupayizi Mupati Jehoyada, wakamugwasya biyeni Mwaami Jehowashi kuti asale munzila iilikabotu?

³ Tobelezya kusala kulikabotu nkwaakachita Jehowashi. Naakachili muniini, Mwaami Jehowashi wakasala munzila iilikabotu. Nikuba kuti taakalikwe wisi pe, wakali kuswiilila malayilile ngaakali kubuzigwa aaMupayizi Mupati uusyomeka, Jehoyada. Mupayizi Jehoyada, wakayiisya Jehowashi mbuli kuti mwanaakwe. Jehowashi wakaswiilila nkaambo wakasala munzila yabusongo wakazulwida bukombi bwakasimpe alubo wakagwasya bantu  kuti bakombe Jehova. Kuyungizya, Jehowashi wakachita mabambe aakuti tempele lyaJehova libambululwe.—2 Mak. 24:​1, 2, 4, 13, 14.

4. Kuswiilila milawu yaJehova kutugwasya biyeni? (Tusimpi 2:​1, 10-12)

⁴ Kuti kuli kuyiisigwa kuyanda Jehova akuti upone kweendelana azyeelelo zyakwe, ulikupegwa chipo chiyandikana loko. (Bala Tusimpi 2:​1, 10-12.) Bazyali balakonzya kuyiisya bana babo munzila zisiyene-siyene. Muchikozyano, wisi aaKatya wakamugwasya kuti asale zintu munzila iilikabotu. Buzuba abuzuba, wisi naakali kumutola kuchikolo, bakali kwaambuuzyania atala alugwalo lwabuzuba. Katya wakaamba kuti: “Kwaambuuzyania ooku kwakali kundigwasya kuti ndilisimye kubuyumu-yumu mbundakali kuswaana buzuba abuzuba.” Niinzi nzukonzya kuchita kuti kubonaanga malayilile aazwa muBbayibbili ngibakubuzya bazyali bako ngakukuyumisizya? Niinzi chikonzya kukugwasya kuti ubaswiilile? Muchizi uutegwa Anastasia uchiyeeyede bazyali bakwe nibakali kumupandulwida kuti nkamboonzi bazyali bakwe nibakali kumubikkila iimwi milawu. Wakaamba kuti: “Nindakaziziba kuti nkamboonzi nibakali kundibikkila migaano, ndakabona kuti bakali kundiyanda akuti bakali kuyanda kundikwabilila kutali kundiyumisizya.”

5. Nzusala kuchita zipa kuti bazyali bako aJehova bamvwe biyeni? (Tusimpi 22:6; 23:​15, 24, 25)

⁵ Kuti wabelesya malayilile aazwa muMagwalo, ulapa kuti bazyali bako babotelwe. Kwiinda zyoonse, ulapa kuti Leza abotelwe alubo ulakkala kuli aabweenzinyina busimide anguwe. (Bala Tusimpi 22:6; 23:​15, 24, 25.) Zilaantanganana kuti eezi zipa kuti uyande kutobelezya chikozyano chaJehowashi naakali muniini.

6. Mbaani mbaakazoosaanguna kuswiilila Jehowashi alubo nziizili mpindu nzyaakajana? (2 Makani 24:​17, 18)

⁶ Yiya kuzwa kukusala kubi nkwaakachita Jehowashi. Kuzwa naakafwa Jehoyada, Jehowashi wakasala beenzinyina batali kabotu. (Bala 2 Makani 24:​17, 18.) Wakasala kuti aswiilile basilutwe bachiJuda bakatali kuyanda Jehova. Amwi ulakonzya kulibuzya kuti ani wakabonaayi kutantamuka bantu aabo bakamunjizya mumapenzi? (Tus. 1:10) Zilawusisya kuti Jehowashi wakaswiilila bantu mbaakali kubonaanga mbeenzinyina balikabotu. Chiindi bbululu waJehowashi, Zekkariya, naakeezya kumululamika, Jehowashi wakalayilila kuti ajayigwe. (2 Mak. 24:​20, 21; Mt. 23:35) Oobu mbufuba-fuba! Jehowashi wakasaanguna kali mwaami uulikabotu pesi wakazooba muntu uupapila alubo mujayi. Kumamanino, babelesi bakwe bakazoomujaya. (2 Mak. 24:​22-25) Kaansinga Jehowashi wakayinkilila kunembo kuswiilila Jehova  abaabo bayanda Jehova, nikuli zintu zyakamweendela kabotu mubuumi. Twiiyaanzi kuzwa kuchikozyano chaJehowashi chitali kabotu?

7. Mbaani mbuyelede kusala kumvwananaabo? (Langa pikicha.)

⁷ Chimwi chiiyo nchitujana kuzwa kukusala kutali kabotu nkwaakachita Jehowashi nchakuti, tweelede kusala beenzuma batugwasya kuti tuchite zintu zilikabotu, beenzuma bayanda Jehova alubo bayanda kuti tuchite zintu zimubotezya. Alubo tulakonzya kusala kumvwanana aabantu basiyene-siyene kutali basela lyesu kupela. Tutalubi kuti Jehowashi wakali muniini loko kumweenzinyina Jehoyada. Chiindi nuyanda kusala bantu bakumvwananaabo, libuzye kuti: ‘Balandigwasya na kuti ndibe aalusyomo lusimide muli Jehova? Bandisungwaazya kuti ndipone kweendelana azyeelelo zyaLeza na? Bakkala kabaambuula atala aJehova na akasimpe kakwe? Balazilemeka na zyeelelo zyaLeza? Bandibuzya zintu nzindiyanda kumvwa kupela na naakuti balandilulamika chiindi nindaleya?’ (Tus. 27:​5, 6, 17) Kuti beenzinyokwe kabatamuyandi Jehova, utamvwanani aabo pe. Pesi kuti kabayanda Jehova, utabasowi pe nkaambo banookugwasya.—Tus. 13:20.

8. Kuti kubelesya intaneti, niinzi nzweelede kuyeeyesesya atala anzizyo?

⁸ Intaneti ilakonzya kutugwasya kuti tukkale katwaambuzyania aabumumpuli abeenzuma. Nikuba oobo, bantu biingi balayibelesya kabayanda kutondeezya bamwi zintu nzibawula amavidiyo aazintu nzibachita. Kuti kubelesya intaneti libuzye kuti, ‘Makanze aangu ngakuyanda kutondeezya bamwi na zintu nzindichita? Makanze ngindilaawo ngakuyaka bamwi na naakuti nga kuyanda kuti bandilumbayizye akaambo kachintu nchindaposta? Ndilikuzumizya bantu na kuti bandichinche nzila njindiyeeyaayo, nzindaambuula anzindichita?’ Mukwesu Knorr wakali muKabunga Keendelezya wakaamba kuti: “Uteezyi kubotezya bantu pe. Nkaambo taakwe nukonzya kubotezya bantu pe. Botezya Jehova. Kuti wamubotezya abaabo bamuyanda balabotelwa ambabo.”

9. Jehova wakagwasya Uziya kuti achiteenzi? (2 Makani 26:​1-5)

⁹ Sala kabotu mbuli Uziya. Kachili muniini, Mwaami Uziya wakali kulibombya. Wakayiya “kuyoowa Leza mwini-mwini.” Alubo Jehova wakamulongezya kwaminyaka iili 68 njaakapona. (Bala 2 Makani 26:​1-5.) Uziya wakazunda basinkondonyina bama-Israyeli alubo wakalayilila kuti Jerusalemu ikwabililwe. (2 Mak. 26:​6-15) Uziya wakabotelwa akaambo kakuti Leza wakamugwasya kuti achite zyoonse nzyaakakonzya kuchita.—Muk. 3:​12, 13.

10. Zintu zyakamweendela biyeni Uziya?

¹⁰ Yiya kuzwa kukusala kubi nkwaakachita Uziya. Mwaami Uziya wakajayide kubuzya bamwi zyakuchita. Eezi zyakali kukonzya kupa kuti achite kufumbwa chintu nchaakali kuyanda kuchita na? Bumwi buzuba Uziya wakasala kuti anjile mutempele lyaJehova alubo wakalisumpula kwiinda mukuyanda kuumpa tununkilizyo aachipayililo, wakazi loko kuti mulimu ooyu tawuchitwi aabaami pe. (2 Mak. 26:​16-18) Mupayizi Mupati Azariya naakeezya kumululamika, Uziya wakanyema loko. Zilawusisya kuti Uziya wakalipa mpuwo yakutasyomeka alubo Jehova wakamusubula kwiinda mukupa kuti abe aachinsenda. (2 Mak. 26:​19-21) Kaansinga Uziya wakakkala kalibombya nikuli zintu zyakamweendela kabotu mubuumi!

11. Niinzi chikonzya kutugwasya kuti twiinkilile kunembo katulibombya? (Langa pikicha.)

¹¹ Chiindi Uziya naakaba aamanguzu wakaluba kuti Jehova nguwe wakali kumupa manguzu akupa kuti azwidilile. Twiiyaanzi? Tweelede kukkala katuliyeezya kuti zilongezyo nzitulaazyo amikuli njitulaayo twiipegwa aaJehova. Kwiinda kuti tulisumpule akaambo kazintu nzitwakachita, tweelede kupa kuti Jehova alemekwe  akaambo kakuti nguwe uutugwasya kuti tuchite zintu eezyo. b (1 Kor. 4:7) Tweelede kulibombya kwiinda mukuziba kuti tuli aachibi akuti tuyanda kululamikwa. Umwi mukwesu uulaaminyaka iili kuma60 wakalemba kuti: “Ndakayiya kuti tandeelede kunyema pe chiindi bamwi nibandilulamika. Chiindi nindalulamikwa kuti ndachita zintu chabufuba-fuba, ndeelede kubambulula akwiinkilila kunembo kandichita zintu zyabukombi.” Kuti twayoowa Jehova akukkala katulibombya, zintu zilatweendela kabotu mubuumi bwesu.—Tus. 22:4.

12. Naakachili muniini, Josiya wakatondeezya biyeni kuti wakali kuyanduula Jehova? (2 Makani 34:​1-3)

¹² Sala kabotu mbuli Josiya. Josiya wakali aaminyaka iili 16 chiindi naakasaanguna kuyanduula Jehova. Wakali kuyanda kuziba zyiingi atala aJehova akuchita kuyanda kwakwe. Nikuba oobo, chimwi chiindi zintu teezyakali kumweendela kabotu pe naakasaanguna kweendelezya. Wakeelede kwiiminina bukombi bwakasimpe chiindi bukombi bwakubeja nibwakazula muchisi chabo. Alino nzizyo nzyaakachita. Katanasisya minyaka iili 20, Josiya wakasaanguna kugwisya bukombi bwakubeja muchisi chabo.—Bala 2 Makani 34:​1-3.

13. Kulipeda kuli Jehova kukugwasya biyeni?

¹³ Nikuba kuti uli muniini, ulakonzya kutobelezya chikozyano chaJosiya kwiinda mukuyanduula Jehova akwiiya atala abuntu bwakwe. Kuti wachita oobo, uyoolipeda kulinguwe akubbabbatizigwa. Kulipeda kuli Jehova kukugwasya biyeni mubuumi? Luke wakabbabbatizigwa kali aaminyaka iili 14 wakati: “Kuzwa lino, ndinoobikka Jehova mubusena bwakusaanguna mubuumi bwangu alubo ndinooyezya kuchita zintu zimubotezya.” (Mk. 12:30) Nchilongezyo chipati loko kuti wakanza kuchita zyakachitwa aaLuke!

14. Amba zikozyano zitondeezya bamwi bachikula mbubalikutobelezya Mwaami Josiya.

¹⁴ Mbuubuli buyumu-yumu mbumukonzya kuswaana nibachikula? Johan wakabbabbatizigwa kali aaminyaka iili 12, wakaamba bumwi buyumu-yumu mbwaakaswaana chiindi  basichikolonyina nibakamuyunga kuti afwepe polya wakuvweba aakapayipi. Kuti abe aachibindi chakukaka kuyungwa aabeenzinyina, Johan wakayeeyesesya atala akufwepa mbukupambanisya mubili wakwe abweenzinyina mbwalaabo aJehova. Rachel wakabbabbatizigwa kali aaminyaka iili 12, wakaamba zimugwasya kuti alisimye kubuyumu-yumu mbwaswaana kuchikolo. Wakati: “Chiindi nindibona zimwi zintu, nga ndayeeya atala aBbayibbili naakuti mbuzindiyiisya atala aJehova. Muchikozyano, nitunga tulikwiiya History nga ndayeeya atala alumwi lwaano lwamuBbayibbili naakuti bumwi bupolofita buli muBbayibbili. Alubo chiindi nindilikwaambuuzyania abamwi nga ndayeeya atala alugwalo ndundikonzya kubelesya kuti ndigwasye bantu aabo.” Buyumu-yumu mbuswaana, bulakonzya kuti bulisiyene ambwaakaswaana Mwaami Josiya, pesi ulakonzya kuba musongo alubo ulakonzya kusyomeka mbuli mbaakachita. Kulisimya kubuyumu-yumu mbuswaana lino, kuyookugwasya kuti uzoolisimye kubuyumu-yumu mbuyooswaana kunembo.

15. Niinzi chakagwasya Josiya kuti akombe Jehova chakusyomeka? (2 Makani 34:​14, 18-21)

¹⁵ Naakaba aaminyaka iili 26, Mwaami Josiya wakalayilila kuti tempele lisaangune kubambululwa. Naakali kuchita mulimu ooyo, wakajana, “bbuku lya Mulawo wa Jehova lyakapegwa kwiinda muli Musa.” Naakamvwa bbuku eelyo kalilikubalwa, Mwaami Josiya wakabweza ntaamu kwiinda mukuchita zintu zyakalembedwe mubbuku eelyo. (Bala 2 Makani 34:​14, 18-21.) Ulayanda na kubala Bbayibbili chiindi choonse? Kuti kulikweezya kulibala, kulakunoneezya na kubala? Nga waamaka na mavesi aakugwasya? Luke waambwa kumasaangunino, nga waalemba aansi mapoyinti aanga amunoneezya chiindi nalikubala. Ulakonzya kuchita nzyachita Luke kuchitila kuti uyeeye mavesi amapoyinti aanga akunoneezya. Kuti waliziba kabotu Bbayibbili akuliyanda, ziyoopa kuti uyande kukomba Jehova. Alubo mbuli Mwaami Josiya, uyoobweza ntaamu kuti uchite kweendelana anzilyaamba Jwi lyaLeza.

16. Josiya kakamuleya biyeni katabi alubo twiiyaanzi?

 ¹⁶ Yiya kuzwa kukusala kubi nkwaakachita Josiya. Josiya naakali waamba kusisya minyaka iili 39, wakachita chintu chakapa kuti afwe. Wakalisyoma kwiinda kuti akumbile Jehova kuti amuzulwide. (2 Mak. 35:​20-25) Twiiyaanzi? Nikuba kuti twakomena zili biyeni, naakuti twaba aachiindi chilamfu katuli kwiiya Bbayibbili, tweelede kukkala katuyanduula Jehova. Eezi ziswaanizya kukkala katukomba, kukumbila kuti atuzulwide, kubala Jwi lyakwe akukumbila kugwasigwa aabakombima basimide mubukombi. Kuti twachita oobo, tatukachiti zintu zipa kuti katuleye katabi alubo tuyookkala katubotelwa.—Jak. 1:25.

17. Twayiyaanzi kuzwa kubaami batatu bachiJuda?

¹⁷ Kuli zintu zyiingi loko zibotu nzimukonzya kuchita kamuchili baniini. Lwaano lwaJehowashi, Uziya aJosiya lutondeezya kuti bachikula balakonzya kusala munzila iilikabotu akuchita zintu zibotezya Jehova. Mbuli mbutwabona, nchwaabyala nchicho nchutebula. Pesi swe tweelede kutobelezya zintu zibotu zyakachitwa aabaami aaba akutantamuka kuchita zintu zitali kabotu nzibakachita. Kuti twachita oobo, tuyootebula zintu zilikabotu.

18. Nziizili zikozyano zyamuMagwalo zitondeezya kuti ulakonzya kubotelwa mubuumi? (Langa pikicha.)

¹⁸ MuMagwalo kuli bachikula biingi bakaswena aafwiifwi aJehova alubo zintu zyakabeendela kabotu mubuumi. Davida nguumwi wabachikula aabo. Kachili muniini, Davida wakasala kuti akombe Jehova alubo mukuya kwachiindi wakazooba mwaami uusyomeka. Zimwi ziindi Davida wakali kuchita zintu zitali kabotu, pesi wakachili kutambulika kuli Leza. (1 Bam. 3:6; 9:​4, 5; 14:8) Zilakonzya kukusungwaazya kuti wabala atala azintu zyakachitika mubuumi bwaDavida akusyomeka kwakwe. Alubo ulakonzya kubala atala azyakachitwa aaMakko naakuti Timoti. Kuti wabala atala ambabo ulabona kuti bakabelekela Jehova kabachili baniini akuti bakali kutambulika kuli Jehova. Nzibakasala zyakapa kuti zintu zibeendele kabotu mubuumi.

19. Uyanda kupona buumi buli biyeni?

¹⁹ Nzusala nzizyo zitondeezya kuti uyanda kupona buumi buli biyeni. Kuti wasyoma Jehova kutali maanu aako, Jehova ulakuzulwida muzintu nzuchita mubuumi. (Tus. 20:24) Ulabotelwa mubuumi alubo unoozwidilila muzintu nzuchita. Utalubi kuti Jehova uzibona kaziyandikana zintu nzumuchitila. Ulabotelwa kuti wasala kubelesya buumi bwako kuti ukombe Taateesu wakujulu siluyando.