Skip to content

Skip to table of contents

Imuzyali Abana Bakwe Bazangi

Imuzyali Abana Bakwe Bazangi

Cibalo 2

Imuzyali Abana Bakwe Bazangi

Isaya 1:2-9

1, 2. Amupandulule Jehova mbwaaba abana bazangi.

MBUBWENYA mbuli muzyali umbi uuli woonse, ooyu muzyali wakali kubalanganya kabotu bana bakwe. Wakali kubasanina, kubasamika alimwi akubajanina aakukkala ikwamyaka minji. Alimwi kuti kwayandika, wakali kubalaya. Pele taakwe nobakali kusubulwa cakwiindilizya pe; cisubulo cakali kupegwa “muciyanza ceelede buyo.” (Jeremiya 30:11) Aboobo tulakonzya kuyeeyela mbucamucisa muzyali ooyu ikapati naasika antaamu yakwaamba majwi aakuti: “Ndakalela bana akubakuzya, pele sunu bandipapila.”—Isaya 1:2b.

2 Ibana bazangi ibaambwa aawa, mbana Juda eelyo imuzyali uutyompedwe ngu Jehova Leza. Cilausisya kaka! Jehova wabalanganya kabotu-kabotu bana Juda alimwi wabasumpula akati kabamasi. Wakazyoobayeezya kumbele ikwiinda mumusinsimi Ezekieli kuti: “Ndakakusamika zisani zyeebesi, ndakusamika insangu zyacikanda, ndakuzambaizya masani aatuba akukuzwaatika zyakusama zyanamundelele.” (Ezekieli 16:10) Nokuba boobo, ibana Juda tabatondezyi kulumba pe kuzintu nzyaabacitila Jehova. Pele balo bamuzangila naa kumubukila.

3. Ino nkaambo nzi Jehova ncaaitila ijulu alimwi anyika kuti zibe bakamboni kubuzangi bwa Juda?

3 Ikujatikizya bana bakwe bazangi, kusaanguna Jehova waamba majwi aaya: “Koswiilila uwe O julu, ayebo O nyika teelela, nkaambo Jehova waamba.” (Isaya 1:2a) Mumyaanda yamyaka yamusyule ijulu alimwi anyika zyakaswiilila munzila yacikozyanyo, ibana Israyeli bakacenjezyegwa mbukweelede kujatikizya izyakali kuyoocitwa ikuti naa batyola mulawo. Musa wakati: “Ndaita ijulu anyika buzuba obuno kuti zibe bakamboni bakuluula kuti ncobeni muyoofwambaana kunyonyooka munyika eyo yamutala lya-Jordano njemuyoovuba.” (Deuteronomo 4:26) Pele kumazuba aa Isaya, Jehova waita julu litalibonyi alimwi anyika iilibonya kuti zibe bakamboni kubuzangi bwa Juda.

4. Ninzila nzi Jehova njaasala kubandika abana Juda?

4 Ibukkale oobu bukatazyide buyandika kukagama buya kaambo. Pele cilakkomanisya alimwi akukkazyika moyo ikubona kwaamba kuti nomuba mubukkale buli boobu izintu nozikatazyide, Jehova ucilyaamba kuti mmuzyali uuyanda bana bakwe ibana Juda muciindi cakubalanga buyo kuti mbibakwe akuti nguwakabaula. Atwaambe kuti, Jehova ulimukukombelezya bantu bakwe kuti ikaambo aka bakalange-lange kwiinda mukuyeeya mbwakonzya kulimvwa imuzyali uupengede mumoyo akaambo kakuzanga kwabana bakwe. Ambweni bazyali bamwi bamu Juda mane balakonzya kuliyeeya penzi eeli akukulwaizyigwa acikozyanyo eeci. Nokuba boobo, Jehova uyanda kubapa mulandu bana Juda.

Ibanyama Balasyomeka Kwiinda Ndinywe

5. Mmuunzila nzi imusune ambongolo mozitondezya kusyomeka calo ciimpene akulilemeka kwabana Israyeli?

5 Jehova waamba boobu kwiinda muli Isaya: “Musune ulizi simalelo wakwe, ayalo imbongolo ilizi cilido nciipegwa kumwami wayo. Pele ba-Israyeli tabezi, bantu bangu tabayeeyi.” (Isaya 1:3) * Imusune alimwi ambongolo mbanyama babelesyegwa mumilimo yandeene-andeene mbubwenya mbuli ibajanika ku Nyika Yabasimalungu. Ee, tabakonzyi kukazya pe ibana Juda kuti naba munyama waansi kapati ulasyomeka alimwi ulizyi kabotu-kabotu kuti ulijisi simalelo. Ikujatikizya makani aaya, amuswiilile sikulingula Bbaibbele umwi ncaakabona kumabbililo aazuba mudolopo limwi lyaku Nyika Yabasimalungu: “Mbubwakasikila buyo mukati kabwaanda, butanga bwakamwaikizyanya. Musune umwi aumwi wakalimuzyi simalelaakwe alimwi wakaliibwene nzila iigama kumunzi, kunyina naakaingana naa kwiimpita mutuzila tupilingene. Ayalo mbongolo yakalulama kugama kumulyango mane kusikila ‘kucaanda casimalelaanjiyo.’”

6. Ino bana Juda bakakilwa buti kuyeeya?

6 Mbwaanga zintu zili boobu zilidumide kuciindi ca Isaya, ikaambo kaambwa mumulumbe wa Jehova kalasalala: Ikuti munyama kamuzyi simalelaakwe alimwi kacizyi acaanda mwaona, nkaambo nzi ikamvwika nkobanga baamba ibana Israyeli ikakulekela kutobela Jehova? Mmasimpe “tabayeeyi.” Cili mbuli kuti tabazyi pe kuti ikusumpuka kwabo alimwi abuponi bwabo ngu Jehova uubapede. Ee, nduzyalo buyo ndwajisi Jehova cakuti uciita bana Juda kuti “bantu bangu”!

7. Nzintu nzi zimwi nzyotukonzya kucita ikutegwa tutondezye kuti tulamulumba Jehova akaambo kazintu nzyatupa?

7 Tatuyandi pe kulilemeka munzila yakutayeeya kwiinda mukwaalilwa kulumba zintu zyoonse nzyaatucitila Jehova. Pele tweelede kumwiiya sintembauzyo Davida walo wakati: “Njoolumba Jehova amoyo wangu woonse, njooluula male[e]le aako oonse.” (Intembauzyo 9:1) Ikuzumanana kuba aluzibo lwa Jehova kuyootukulwaizya kapati mumakani aaya nkaambo Ibbaibbele lyaamba kuti: “Kuziba Uusalala nduzibo.” (Tusimpi 9:10) Ikuyeeyesya zilongezyo zya Jehova abuzuba kuyootugwasya kuba bantu balumba alimwi akutaubaula taateesu wakujulu. (Ba-Kolose 3:15) Jehova waamba kuti: “Uupaizya kulumba nguundilemeka, ayooyo uubamba inzila yakwe njoomubonya lufutuko lwa-Leza.”—Intembauzyo 50:23.

Imatusi Aagambya Aatukilwa “Uusalala wa-Israyeli”

8. Ino nkaambo nzi ibana Juda ncobanga baambwa kuti ‘ncisi cabasizibi’?

8 Isaya wazumanana kwaamba mulumbe wakwe amajwi aabukali kucisi ca Juda ulaamba: Maawe! Cisi cabasizibi! Bantu balemenwa milandu! Lun[y]ungu lwabacita bubi! Bana babisizya! Baleka Jehova. Basampaula Uusalala wa-Israyeli. Bapiluka kunsi.” (Isaya 1:4) Imilimo mibyaabi ilakonzya kuvwuzyanya akuba mbuli mukuli uuminya. Kuciindi ca Abrahamu, Jehova wakapandulula zibi zya Sodoma a Gomora kuti “nzipati loko.” (Matalikilo 18:20) Ibana Juda abalo bacitikilwa cintu cikozyenye aceeco nkaambo Isaya waamba kuti “balemenwa milandu.” Kunze lyaboobo wabaita kuti ‘ndunyungu lwabacita bubi. Bana babisizya.’ Ee ibana Juda bali mbuli bana basimilandu. “Bapiluka kunsi” naa ikweelana abwaamba The Bible in Tonga 1996 kuti mane ‘bamufutatila’ wisi.

9. Ino majwi aakuti “Uusalala wa-Israyeli” alaabupanduluzi nzi?

9 Ibana Juda batondezya kubula bulemu kwini-kwini kuli “Uusalala wa-Israyeli” kwiinda munzila yabo yakuzanga. Ino majwi aaya alaabupanduluzi nzi alo aajanika ziindi izili 25 mubbuku lya Isaya? Ikusalala caamba kusumbula naa kubula kampenda. Jehova ulasalalisya. (Ciyubunuzyo 4:8) Ibana Israyeli balayeezyegwa kujatikizya kaambo aaka ciindi coonse nobabona majwi aalembedwe aampande yangolida iili acitambala camupaizi mupati aamba kuti: “Kusalalisya kuli-Jehova.” (Kulonga 39:30) Aboobo Isaya wakankaizya kukomena kwacibi ca Juda kwiinda mukwaamba Jehova kuti “Uusalala wa-Israyeli.” Kayi aba bazangi batyola mulawo wakapedwe kuli bamawisi wakuti: “Amulisalazye, musalale, nkaambo ndasalala mebo”!—Levitiko 11:44.

10. Ino mbuti mbotukonzya kweeleba kusampaula “Uusalala wa-Israyeli”?

10 Sunu Ibanakristo beelede kusolekesya kutatobela cikozyanyo ca Juda cakutalemeka “Uusalala wa-Israyeli.” Baleelede kwiiya kusalala kwa Jehova. (1 Petro 1:15, 16) Alimwi baleelede ‘kusula bubi.’ (Intembauzyo 97:10) Imilimo iitasalali mbuli kutalilemeka mumakani akoonana, kukomba mituni, kubba alimwi abukolwi zilakonzya kunyonyoona mbungano ya Bunakristo. Nkakaambo kaako balagwisyigwa mumbungano aabo ibakaka kuleka milimo iili boobu. Kumamanino, aabo ibazumanana kutobela nzila zibyaabi kabateempwi tabakajaniki pe akati kabaabo ibayootangala azilongezyo iziyooletwa amfwulumende ya Bwami bwa Leza. Cakutadooneka, imilimo yoonse iili boobu nditusi lipati kuli “Uusalala wa-Israyeli.”—Ba-Roma 1:26, 27; 1 Ba-Korinto 5:6-11; 6:9, 10.

Ikuciswa Kutalikila Kumutwe Mane Kuzituta

11, 12. (a) Amubupandulule bukkale bubyaabi bujisi cisi ca Juda. (b) Ino nkaambo nzi ncotuteelede kweetela kujatikizya cisi ca Juda?

11 Lino Isaya wasolekesya kubandika abana Juda kwiinda mukubapozyela kuti balaciswa. Ulaamba: “Ino nkaambonzi nomuciyanda kuumwa? Muciya bupapila mane mwainda!” Mubwini Isaya ncasola kubabuzya aawa ncakuti: ‘Sena tiimwasubuka kumapenzi aaya woonse? Nkaambo nzi ncomucililetela aambi mapenzi kwiinda mukuzumanana kuzanga?’ Isaya wazumanana ategwa: “Mutwe woonse ulaciswa, awalo moyo woonse ulalengauka. Kuzwa kumalyatilo aazituta mane kusikila kucanza camutwe taakwe buponi mulimbabo.” (Isaya 1:5, 6a) Icisi ca Juda cilasesemya, cilaciswa munzila yakumuuya kuzwida kumutwe mane kuzituta. Cilayoosya kapati eeco!

12 Sena ono tweelede kweetela kujatikizya ciimo ca Juda? Peepe! Kayi myaanda yamyaka iili mbwiibede yamusyule, ibana Israyeli boonse bakalicenjezyedwe kujatikizya icikonzya kucitika kuti naa batyola mulawo. Bakaambilidwe kuti: “Jehova ulamuumya zyuute zibi zitasilikiki amazwi aanu amaulu aanu, ulaciswa mubili woonse kuzwa kuzituta kusikila alubwebwe lwamutwe.” (Deuteronomo 28:35) Mumaambilambali icisi ca Juda cili mumapenzi aaya ngaona akaambo kakutamvwa kwaco. Alimwi izintu zyoonse eezyi nozyatakacitika pe ikuti bana Juda nobakamumvwida Jehova.

13, 14. (a) Nzilonda zili buti nzyocijisi cisi ca Juda? (b) Sena ikupenga nkucapenga cisi ca Juda kwacipa kuti ciliyeeye kumakani aakuzanga kwaco?

13 Isaya wazumanana kupandulula bukkale bwabana Juda ibweetezya ulaamba: “Mibukusu amibunda azilonda ziasama. Tabana kwaangwa nikuba kusilikwa nikuba kubombekwa amafuta.” (Isaya 1:6b) Imusinsimi aawa waamba misyobo yotatwe yazicisa nkokuti: izilonda (izili mbuli zyakuyaswa sumo naa mupeni), mibunda naa nguma (zyalo ziba akaambo kakuumwa abbwe naa mfwaindi) alimwi azilonda (izipya izyaaseme alimwi izitalangilwi kupona pe). Imuzeezo uupedwe aawa ngwamuntu wasubulwa munzila zyoonse kakwiina acibeela camubili wakwe icatacisigwa pe. Mmasimpe icisi ca Juda cili mubukkale bukatazyide kapati.

14 Sena bukkale bwamapenzi ibujisi cisi ca Juda bulakonzya kukulwaizya kuti cipiluke kuli Jehova? Peepe! Icisi ca Juda cilakozyanya amuzangi iwaambwa kubbuku lya Tusimpi 29:1 kuti: “Muntu uucenjezegwa, nekubaboobo uciyumya moyo wakwe, ulafwamba kunyonyooka cakutabuka alimwi.” Eeci cisi cilibonya kuti tacicisilikiki pe. Mbubwenya bwaamba Isaya, izilonda zya Juda kwiina ‘nozyaangwa nikuba kusilikwa nikuba kubombekwa amafuta.’ * Munzila imwi, icisi ca Juda cilakozyanya acilonda icaaseme, icitaangidwe alimwi icinjide mukati moonse.

15. Mmuunzila nzi motukonzya kulikwabilila lwesu tobeni kuti tutaciswi munzila yakumuuya?

15 Tweelede kukucenjelela kuciswa kwakumuuya mbuli kwakacitikila cisi ca Juda. Uuli woonse ulakonzya kujatikizyigwa mbubwenya mbuli bulwazi bwakumubili. Nguni akati kesu uutalangilwi kuyungwa azintu zyanyama? Ibulyatu alimwi akuciindizya kumakani aakulikondelezya zilakonzya kuba zintu nzyotulombozya mumyoyo yesu. Aboobo tweelede kuliyiisya ‘kusesemwa bubi, akukakatila kububotu.’ (Ba-Roma 12:9) Alimwi tweelede kuba amicelo yamuuya wa Leza mubuumi bwesu bwabuzuba abuzuba. (Ba-Galatiya 5:22, 23) Ikuti twacita boobo, tuyoobweeleba bukkale bwakajatikizya bana Juda ibwakuciswa munzila yakumuuya ikuzwa kumutwe mane kuzituta.

Inyika Yaba Matongo

16. (a) Ino Isaya ucipandulula buti ciimo cabusena aali cisi ca Juda? (b) Nkaambo nzi bamwi ncobaamba kuti imajwi aaya ambweni akaambwa kuciindi cabulelo bwa Ahazi, pele mbuti mbotweelede kwaateelela?

16 Lino Isaya wacileka kulanga zintu munzila yabusilisi eelyo lino wagama busena aakali cisi ca Juda. Kaambaula mbuli kuti mmuntu uulanga mucibaka icakanyonyoonwa munkondo ulaamba: “Icisi canu cilisaalidwe. Minzi yanu ilipiide mulilo. Inyika yanu, bazwakule balailya kumeso aanu. Ilisaalidwe, ilibisizidwe bazwakule.” (Isaya 1:7) Basikwiiya bamwi baamba kuti imajwi aaya alangilwa kuti wakazyooamba kumazuba aakumbele musinsimi ambweni kuciindi cabulelo bwa Mwami Ahazi nokuba kuti ajanika kumatalikilo aabbuku lya Isaya. Baamba kuti ibukkale oobu butyompya tabukonzyi kuti kabupandulula ciindi cabulelo bwa Uziya nkaambo kuciindi eeco kwakali lusumpuko kapati. Ee, tatukonzyi kusinizya buya kwaamba naa izibalo izyamubbuku lya Isaya zyakabikkwa kweelana amulongo mbozyakali kulembwa. Nokuba boobo, imajwi aa Isaya aajatikizya kusaalwa ngabusinsimi. Kulalangilwa kuti Isaya naakali kwaamba kaambo ikali atalaawa wakali kubelesya nzila iijanika muzibeela zimbi mu Bbaibbele—yakupandulula zintu iziyoocitika kumbele mbuli kuti zyakacitika kale, aboobo ikucita boobo nkukankaizya kuti ibusinsimi oobo buyoocitika ncobeni.—Amweezyanisye a Ciyubunuzyo 11:15.

17. Ino nkaambo nzi ncobuteelede kubagambya ibana Juda ibusinsimi oobu ibujatikizya kusaalwa?

17 Pele ibupanduluzi bwabusinsimi ibujatikizya kusaalwa kwacisi ca Juda tabweelede kubagambya pe ibantu aaba basicinguni alimwi ibatamvwi. Imyaanda yamyaka iili mbwiibede yamusyule, Jehova wakabacenjezya kujatikizya cakali kuyoobacitikila naa bazanga. Wakati: “Njoosaala nyika yanu mane lumwi basinkondonyokwe bakede mulinjiyo bagambe. Anywebo nobeni, njoomumwaisya akati kabamasi, nkabela njoomusomweda ipanga. Lino nyika yanu iyooba matongo, aminzi yanu iyoomwaika.”—Levitiko 26:32, 33; 1 Bami 9:6-8.

18-20. Ino majwi aali kuli Isaya 1:7, 8 azuzikizyigwa lili alimwi muunzila nzi Jehova ‘mwaasiya bantu bace’ kuciindi eeci?

18 Kulibonya kuti imajwi aali kuli Isaya 1:7, 8 akazuzikizyigwa ciindi ibana Asuri nobakali kusaala kwalo kwakapa kuti icisi ca Israyeli cinyonyoonwe alimwi akunyonyoonwa akupenga kwakacitika mucisi ca Juda. (2 Bami 17:5, 18; 18:11, 13; 2 Makani 29:8, 9) Nokuba boobo icisi ca Juda teecamaninina pe. Isaya ulaamba: “Mwana musimbi wa-Ziyoni wasyaala mbubonya mbuli kaanda mumuunda wamasaansa, mbuli cilao mumuunda wamakowa, mbuli munzi uusinkilidwe basilumamba.”—Isaya 1:8.

19 Akati kalunyonyooko loonse, Jerusalemu “mwana musimbi wa-Ziyoni” takamwayigwi pe. Pele uyooboneka mbuli kuti takatazyi pe kumwaya, uyoolibonya mbuli kaanda mumuunda wamasaansa naa citungu mumuunda wamakowa. Umwi sikwiiya wamumwaanda wamyaka wa 19 walo wakali mulweendo kubelesya mulonga wa Nile wakayeezyegwa majwi aa Isaya ciindi naakabona twaanda itukozyanya antwaakapandulula twalo ntwaakaamba kuti “tuli mbuli lukwakwa ilukwaba luuwo luzwa kunyika.” Iciindi cakutebula cainda mucisi ca Juda, itwaanda ootu twakali kulekwa kuti tunyonyooke akumwaika. Pele Jerusalemu uyoofwutuka nokuba kuti ulibonya kubula nguzu mumeso aacisi canguzu ica Asuri.

20 Isaya wamanizya businsimi bwakwe mumajwi aaya ulaamba: “Jehova wamakamu niwakatusiila bace loko basyeede, nitwakakozyana a-Sodoma akuba mbubonya mbuli Gomora.” (Isaya 1:9) * Jehova uyoogwasya cisi ca Juda ikulwana cisi canguzu ica Asuri. Icisi ca Juda tacikalubwi mbuli cisi ca Sodoma a Gomora. Ciyoozumanana.

21. Ino nkaambo nzi Jehova ‘ncaakasiila bantu bace’ ciindi Jerusalemu naakanyonyoonwa abana Babuloni?

21 Nokwakainda myaka iyiinda ku 100, icisi ca Juda cakakongwa acisi ca Babuloni alimwi. Icisubulo cakacitwa abana Asuri kunyina nocakabasubula pe bantu aaba. “Bakali kuseka batumwa ba-Leza, akusampaula majwi aakwe, akubisizya basinsimi bakwe.” Akaambo kaboobo “bukali bwa-Jehova bwakabukila bantu bakwe, elyo katakwe iwakakonzya kubaponya.” (2 Makani 36:16) Nebukadinezara imwami waku Babuloni wakazunda cisi ca Juda aboobo aciindi aawa kwakanyina cakasiigwa “mbuli kaanda mumuunda wamasaansa.” Nouba munzi wa Jerusalemu wakanyonyoonwa. (2 Makani 36:17-21) Pele Jehova ‘wakasiya bantu bace.’ Nokuba kuti icisi ca Juda cakaliyumya kwamyaka iili 70 mubuzike, Jehova wakabona kwaamba kuti icisi eeci cazumanana ikapati iciinga ca Davida calo cakali kuyoozyala Mesiya wakasyomezyegwa.

22, 23. Ino nkaambo nzi Jehova ‘ncaakasiila bantu bace’ mumwaanda wamyaka wakusaanguna?

22 Ibana Israyeli bakaanjila mapenzi mapati aamamanino mumwaanda wamyaka wakusaanguna kabali bantu ba Leza mbapangene aabo cizuminano. Eeci cisi cakamukaka Jesu ciindi naakaboola kali Mesiya wakasyomezyegwa aboobo awalo Jehova wakabakaka. (Matayo 21:43; 23:37-39; Johane 1:11) Sena eeci ncicakali ciindi camamanino kuli Jehova icakuba acisi ncasalide anyika? Peepe. Imwaapostolo Paulo wakatondezya kwaamba kuti ibbuku lya Isaya 1:9 lyakacili kuyoozuzikizyigwa kumbele. Kazubulula kuzwa mubbuku lya Septuagint wakalemba kuti: “Mbubonya mbwaakasinsima Isaya kuti, Mwami wa-Makamu-makamu naa[ta]katusiila imbuto, nitwakaba mbuli Sodoma, nitwakakozyana a-Gomora.”—Ba-Roma 9:29.

23 Kuciindi eeci ibakafwutuka bakali Banakristo bananike, nkokuti “imbuto,” ibakasyoma Jesu Kristo. Aaba bakali bana Juda ibasyomi. Mpoonya Ibamasi basyomi bakazyoobasangana. Inkamu eezyi zyobile nzyezyakabamba Israyeli mupya, “ba-Israyeli ba-Leza.” (Ba-Galatiya 6:16; Ba-Roma 2:29) Eeyi “mbuto” teeyakanyonyoonwa pe mu 70 C.E. ciindi nobwakanyonyoonwa bweende bwazintu bwabana Juda. Ee, “ba-Israyeli ba-Leza” bacili andiswe sunu. Lino basanganwa azyuulu-zyuulu zyabamasi ibasyoma balo babamba “inkamu impati yabantu batabaliki kumuntu naba omwe, bazwa kuzisi zyoonse akumisyobo yoonse akumikowa yoonse akumyaambo yoonse.”—Ciyubunuzyo 7:9.

24. Ncinzi ncobeelede kubikkila maanu boonse ikuti kabayanda kuyoofwutuka mapenzi aayinda kukomena alo ayoosikila bantu?

24 Inyika eeyi iyoolwanwa ankondo ya Harmagedoni lino-lino. (Ciyubunuzyo 16:14, 16) Nokuba kuti aaya mapenzi anooli mapati ikwiinda kusaala kwakacita bana Asuri naa bana Babuloni kucisi ca Juda alimwi mane akwiinda bunyonyoosi bwakacitwa abana Roma kucisi ca Judaya mu 70 C.E., kuyooba basikufwutuka. (Ciyubunuzyo 7:14) Aboobo cilayandika kapati kuti boonse baalange-lange kabotu-kabotu majwi aa Isaya ngaakali kwaambila bana Juda. Kuciindi eeco, aabo ibakali kusyomeka alimwi ibakaabikkila maanu majwi aayo bakafwutuka. Alimwi alakonzya kubaletela lufwutuko sunu aabo ibasyoma.

Bupanduluzi buyungizidwe

^ munc. 5 “Israyeli” mucibalo eeci wiiminina bwami bwa Juda bwamisyobo yobile.

^ munc. 14 Imajwi aa Isaya atondezya busilisi ibwakali kucitwa kuciindi cakwe. Imwaalumi umwi sikuvwuntauzya Bbaibbele iwazina lya E. H. Plumptre waamba kuti: “‘Ikusinka’ naa ‘ikutyanka’ cilonda icizwa busina yakali nzila yakasolekwa kusaanguna yakugwisya masina naa zilowa-lowa; mpoonya bakali kucaanga cilonda mbubwenya mbucakacitika kuli Hezekiya (caandano 38:21) akucibikka musamu bamana bakali kucinanika mafwuta ambweni mbuli mbokupandulwidwe kuli Luka 10:34, imafwuta awaini zyakali kubelesyegwa kapati ikusalazya cilonda.”

^ munc. 20 Ibbuku litegwa Commentary on the Old Testament, ilyakalembwa a C. F. Keil alimwi a F. Delitzsch lyaamba kuti: “Imubandi wamusinsimi wasika kumamanino mucibeela eeci. Icintu citondezya kuti aawa mpampawo mpozyaandaanina zibeela akuba muzipaanzi zyobile, ncibaka icisyeede akati kakapango ka 9 alimwi aka 10. Eeci cilengwa cakwaandaanya zibeela zipati azisyoonto ambweni kwiinda mukusiya zibaka naa kwiinda mukulekezya muzila, nkwakaindi kapati ikwiinda kubelesya kajwi kamwi naa kukomezya kajwi alimwi cilacitwa akaambo kacilengwa cansiku.”

[Mibuzyo yaciiyo]

[Cifwanikiso icili apeeji 20]

Icisi ca Juda ciyookkalwa alimwi mukwiimpana a Sodoma a Gomora yatakali kuyookkalwa kusikila kutamani