Skip to content

Skip to table of contents

Jehova Wasampaula Munzi Uulisumpula iwa Turo

Jehova Wasampaula Munzi Uulisumpula iwa Turo

Cibalo 19

Jehova Wasampaula Munzi Uulisumpula iwa Turo

Isaya 23:1-18

1, 2. (a) Ino Turo wansiku wakali munzi uuli buti? (b) Ncinzi ncaakasinsima Isaya kujatikizya Turo?

WAKALI ‘mubotu kapati’ alimwi wakalijisi ‘lubono lwamisyobo-misyobo lunji.’ (Ezekieli 27:4, 12) Imaato aakwe manji-manji akali kweenda mulwizi kuya kumasena aakulaale. ‘Wakalemenwa loko mukati kalwizi’ alimwi ‘wakavwubya bami banyika’ ‘ambono zyakwe zinji.’ (Ezekieli 27:25, 33) Eeci ncicakali ciimo ca Turo imunzi waku Fonike uuli kujwe aa Lwizi lwa Mediterranean mumwaanda wamyaka waciloba B.C.E.

2 Pele ikunyonyoonwa kwa Turo kwakali afwaafwi. Kakucisyeede myaka iili 100 Ezekieli katana mwaamba, imusinsimi Isaya wakasinsima kuwa kwamunzi ooyu wanguzu waku Fonike alimwi amapenzi ngobakali kuyoojana aabo bamusyoma. Kunze lyaboobo, Isaya wakasinsima kuti kwaakwiinda ciindi, Leza uyooubikkila maanu munzi ooyu akuuvwubya alimwi. Ino majwi aaya aamusinsimi akazuzikizyigwa buti? Alimwi ncinzi ncotunga twaiya kuzintu zyoonse zyakacitikila Turo? Ikuzyiba zyakamucitikila alimwi ancozyakacitikila zintu zili boobo kuyooyumya lusyomo lwesu muli Jehova amuzisyomezyo zyakwe.

‘Amulile Numaato aa Tarisi’

3, 4. (a) Ino Tarisi wakali kujanwa kuli, alimwi ino Turo wakaswaangene buti a Tarisi? (b) Ino nkaambo nzi ncobakali ‘kuyoolilila’ basikukwasula maato basambazyanya aa Tarisi?

3 Mumutwe wakuti “Ngaaya makani aasinsimwa aa-Turo,” Isaya waamba kuti: “Amulile [n]umaato aa-Tarisi, nkaambo ulisaalidwe. Taakwe maanda aasyaala [nociba cito], taakwe manjililo pe.” (Isaya 23:1a) Kusyomwa kuti Tarisi wakali cibeela ca Spain ikulaale a Turo uuli kujwe aa Mediterranean. * Pele ibana Fonike bakali cibwene kapati kukukwasula maato alimwi maato aabo akali mapati alimwi aayelede munyendo zyamulwizi. Basikwiiya zyaciindi bamwi basyoma kuti ibana Fonike mbobakasaanguna kuzyiba kuti ikuvwula naa kuceya kwameenda aamulwizi kuli mbokuswaangene amwezi alimwi akuti balakonzya kubelesya inyenyeezi ikuzyiba kwakugama mulwizi. Aboobo imusinzo mulamfwu wakali akati ka Turo a Tarisi kunyina nobakaubona kuti ncisinkilizyo pe.

4 Kuciindi ca Isaya, Tarisi wakulaale nguwakali musika wa Turo, ambweni nkokwakazwa lubono lunji lwakamuvwubya ciindi cimwi naakaciliwo. Spain ulijisi migodi yansiliva, butale, amundalila amisyobo imbi yoonse. (Amweezyanisye a Jeremiya 10:9; Ezekieli 27:12.) “Maato aa-Tarisi” aalangilwa kuti ngaayo aakali kuzwa ku Turo kuya ku Tarisi ‘ayoolila’ akaambo kakunyonyoonwa kwacito cangawo cakusikila.

5. Ino basimaato bazwa ku Tarisi baya kwaamvwida kuli makani aakuwa kwa Turo?

5 Ino basimato bayoozyiba buti kuti wawa Turo? Isaya wayingula ategwa: “Bayubunwidwa makani aazwa kucisi ca-Kitimu.” (Isaya 23:1b) “Cisi ca-Kitimu” cilangilwa kuti ciiminina nsumbu ya Kupro iili kumbo aankomwe yaku Fonike, ikulampa makkilomita aatandila ku 100. Eeci ncecito camamanino camato aagama kujwe kuzwa ku Tarisi kabatanasika ku Turo. Aboobo aaba basimato balaamvwa makani akunyonyoonwa kwacito ncobayandisya kusikila baakwiima ku Kupro. Elo bayoogambwa kaka! ‘Bayoolila’ cabuumba akaambo kakutyompwa.

6. Amupandulule mbwiiswaangene minzi ya Turo alimwi a Sidoni.

6 Ibantu bakkala kunkomwe yaku Fonike abalo bayootyompwa. Imusinsimi waamba kuti: “Amuumune nubantu bakede kunkomwe yalwizi, inywe numuvubisigwa kubasambazi ba-Sidoni bainda-inda kulwizi. Mumaanzi manji imbuto zya-Sihori, kutebulwa kwamulonga wa-Nile, nzezyakamuvubya. Kali cisambalilo cabamasi.” (Isaya 23:2, 3) Basimukobonyina a Turo, “bantu bakede kunkomwe yalwizi” bayooumuna zii akaambo kakugambwa kuwa kwa Turo. Ino “basambazi ba-Sidoni” ‘ibavwubya’ bantu aaba mbaani? Kukusaanguna, Turo wakali kweendelezyegwa amunzi ooyu wakulwizi ikulampa makkilomita aali buyo 35 kugama kunyika. Aamali akwe aalubulo, Sidoni ulipandulula kuti mbabanyina Turo. Nokuba kuti Turo wamwiinda Sidoni kubuvwubi, uciliita kuti ‘mwana musimbi wa Zidoni’ alimwi basicisi baciliita kuti mbana Sidoni. (Isaya 23:12) Aboobo ikaambo kakuti “basambazi ba-Sidoni” kalangilwa kuti kaamba basimakwebo bana Turo.

7. Ino bana Sidoni babumwaya buti buvwubi koonse-koonse?

7 Ibasambazi bavwubi ibana Sidoni balalukosola Lwizi lwa Mediterranean nobacita makwebo aabo. Kumasena manji batola mbuto naa maila aa Sihori, icito cili kujwe kwini kwa Mulonga wa Nile kumbali aa Egepita. (Amweezyanisye a Jeremiya 2:18.) “Kutebulwa kwamulonga wa-Nile” kulabikkilizya abutebuzi bumbi buzwa ku Egepita. Ikuuzya akucincanya zintu zili boobu kwabavwubya kapati basambazi aaba beendela mulwizi antoomwe amasi aambi ngobasambazyanya limwi. Basimakwebo aaba bana Sidoni bamuletela mali Turo. Ee, bayoolila ncobeni aakunyonyoonwa!

8. Ino kunyonyoonwa kwa Turo kuyoomujatikizya buti Sidoni?

8 Lino Isaya waambila Sidoni amajwi aakuti: “Kofwa insoni, O Zidoni, nkaambo lwizi lwaamba. Inguzu zyalwizi zyaamba. Lwaamba kuti, Mebo nsina kumvwa inzunto zyakutumbuka, nsina kuzyala, nsina kukuzya basankwa nikuba kulela basimbi.” (Isaya 23:4) Aakunyonyoonwa Turo, aawo aakaimvwi munzi ayooboneka mbuli kuti kunyina naakakkedwe, ayooba matongo. Ilwizi luyoolibonya mbuli kuti lulalila mumacise, mbuli mutumbu wafwidwa bana, eelyo wanyongana kapati cakuti watalika kukaka kuti kunyina naakazyede pe. Sidoni uyoousa kuzintu ziyoocitikila mwanaakwe musimbi.

9. Ino kuusa kwabantu akaambo kakuwa kwa Turo kuyookozyanisyigwa azintu nzi zimwi ziyoosya zyakacitika?

9 Ee, imakani aajatikizya kuwa kwa Turo ayoolizya masi manji. Isaya waamba kuti: “Impuo yasika buyo ku-Egepita, bayoopenga loko kukumvwa makani aa-Turo.” (Isaya 23:5) Ikupenga kwabasikulila kuyookozyanisyigwa akooko ikucitwa aamvwigwa makani aajatikizya Egepita. Ino mmakani nzi ngaamba musinsimi? Ambweni mmakani aajatikizya kuzuzikizyigwa ‘kwamakani aakasinsimwa aa Egepita’ ngaakaambide musyule. * (Isaya 19:1-25) Naa ambweni imusinsimi waamba makani aakunyonyoonwa kwabasikalumamba ba Farao kuciindi ca Musa aakayoosya nyika yoonse. (Kulonga 15:4, 5, 14-16; Joshua 2:9-11) Nokuba boobo, aabo boonse baimvwa mpuwo yakunyonyoonwa kwa Turo bayoopengana kapati. Baambilwa kuti bacijile ku Tarisi ikule alimwi balaililwa kuti boongolole kulila: “Amuzubuke kuya ku-Tarisi. Amulile nubantu bakede kunkomwe yalwizi.”—Isaya 23:6.

Sikusekelela ‘Waciindi’

10-12. Amupandulule buvwubi bwa Turo, bukkale bwakwe insiku alimwi ampuwo yakwe.

10 Turo mmunzi wansiku mbubwenya mbwatuyeezya Isaya nabuzya kuti: “Sa ngooyu munzi wanu wabusekelezi? Sa ngooyu munzi uuli ampuo yakoongola loko?” (Isaya 23:7a) Impuwo yabuvwubi bwa Turo ilizyibidwe mane kuzwa kuciindi ca Joshua. (Joshua 19:29) Kwamyaka iili mbwiibede, Turo waba ampuwo yakubamba zintu zyalubulo, izyamagilazi alimwi amasani aasalala-salala aakamweemvwe. Imasani aasalala-salala aazwa ku Turo aladula kapati, eelyo ngawonya masani aaya alayandwa kapati ankume-kume. (Amweezyanisye a Ezekieli 27:7, 24.) Alimwi Turo mbobusena ikucitilwa makwebo abasinyendo bamumasi aambi alimwi nkokuli busena bupati ikuyobodwa zintu zitambulwa kuzwa kumasi aambi alimwi aziyandika kutuminwa kumasi aambi.

11 Kunze lyaboobo, ooyu munzi ulijisi nguzu kapati kumakani aabusikalumamba. L. Sprague de Camp wakalemba kuti: “Nokuba kuti tiibakali basikulwana-lwana, bakali basimakwebo ikutali basikalumamba, ibana Fonike bakali kukwabilila minzi yabo kwiinda mubusicamba alimwi abusicinguni bwiindilide. Iziimo eezyi antoomwe anguzu zyabo kumakani aamaato zyakapa kuti bana Turo batalwanwi kuli basikalumamba bana Asuri ibakali kuyoowegwa kunguzu ciindi eeco.”

12 Ee, Turo uli ampuwo kapati kucooko ceengeledwe aa Lwizi lwa Mediterranean. ‘Wakali amaulu aakweendeenda kule kuyooba mweenzu.’ (Isaya 23:7b) Ibana Fonike baleenda kuya kumasena aakulaale akujana masena mapya aakusambalila amasena ikujanwa maato aakutumizyilwa ntundu, imasena zimwi ziindi aakali kuba zyooko zyeendelezyegwa ambabo. Mucikozyanyo, imunzi wa Carthage uuli kunkomwe kwanyika ya Afulika weendelezyegwa a Turo. Muciindi, uyoomwiinda Turo akutalika kulwana Roma akaambo kakuyanda mpuwo kucooko ceengeledwe aa Lwizi lwa Mediterranean.

Ikulisumpula Kwakwe Kuyoosampaulwa

13. Ino nkaambo nzi ncowabuzyigwa mubuzyo uujatikizya uukonzya kwaambilizya lubeta kuli Turo?

13 Akaambo kakoongola kwa Turo alimwi abuvwubi bwakwe, uleelela imubuzyo ooyu uutobela wakuti: “Ino nguni wakakanza aya makani aa-Turo, munzi wamusini, uuli abasambazi bali mbuli bami, abalo basikuulisya bawo mbalemu banyika?” (Isaya 23:8) Nguni uukonzya kusinganya munzi uubikka balemu muzyuuno zyabweendelezi mumasi ngayendelezya amumasena aambi capa kuti ube “munzi wamusini”? Nguni uukonzya kusinganya munzi ooyu wamakwebo uujisi basambazi bali mbuli bami abasikuulisya bawo balemekwa? Iwakali mweendelezi kumakani aazyansiku ku National Museum of Beirut, ku Lebanon wazina lya Maurice Chehab wakaamba kuti: “Ikuzwa mumwaanda wamyaka wafwuka ikusikila kuli wacisambomwi B.C., Turo wakazumanana kuba munzi uujisi mpuwo yakazyoozyibwa aku London ikutalikila buyo mumwaanda wamyaka wa 20.” Aboobo nguni uukonzya kusinganya munzi ooyu?

14. Nguni waambilizya makani aalubeta kuli Turo, alimwi ino nkaambo nzi?

14 Ibwiinguzi busololedwe amuuya buyoomunyonganya kapati Turo. Isaya waamba kuti: “Ngu-Jehova wamakamu iwakakanza makani, kuti afwiinsye kulisumpula kwaboonse beebesi akusampauzya balemu boonse banyika.” (Isaya 23:9) Ino nkaambo nzi Jehova ncaambilizya lubeta kumunzi ooyu wansiku muvwubi? Sena nkaambo kakuti basimunzi ooyu mbakombi baleza wakubeja Baala? Sena nkaambo kacilongwe cili akati ka Turo a Jezebeli, imwana musimbi wa Mwami Etibaala weendelezya Sidoni a Turo iwakazyookwatwa ku Mwami Ahabu wa Israyeli alimwi wakajaya basinsimi ba Jehova? (1 Bami 16:29, 31; 18:4, 13, 19) Ibwiinguzi kumibuzyo yoonse yobile mbwakuti, peepe. Turo wasinganizyigwa akaambo kakulisumpula kapati, wavwuba akaambo kakulida bantu masuku amutwe kubikkilizya abana Israyeli. Mumwaanda wamyaka wafwuka B.C.E., ikwiinda mumusinsimi Joeli, Jehova wakaambila Turo aminzi iimbi kuti: “Abana ba-Juda abana ba-Jerusalemu mwabauzya mumaanza aaba-Helene, mwabatola kule kuzwa kunyika yabo.” (Joeli 3:6) Sena Leza inga wamulanga buyo Turo uubona bantu bakwe bacizuminano mbuli ntundu buyo zyamakwebo?

15. Ino Turo uyoolimvwa buti Nebukadinezara aakunyonyoona Jerusalemu?

15 Ikwiinda kwamyaka iili mwaanda takukamucinci pe Turo. Basikalumamba ba Mwami Nebukadinezara wa Babuloni baakunyonyoona Jerusalamu mu 607 B.C.E., Turo uyoosekelela kati: “Ehe! Citendele cabantu camwayigwa, ndajalwidwa, lino njoovuba, nkaambo [Jerusalemu] wasaalwa.” (Ezekieli 26:2) Turo uyoosekelela kalangila kuti ikunyonyoonwa kwa Jerusalemu kuyoomugwasya kapati. Akaambo kakuti munzi mupati wacisi ca Juda taucinoozundani anguwe mumakwebo, usyoma kuti makwebo ayoomweendela kabotu kali alikke. Jehova uyoobasulaika aabo ibalyaamba kuba “balemu” balo cakulisumpula ibeendelana abasinkondonyina babantu bakwe.

16, 17. Ncinzi ciyoocitikila basimunzi wa Turo waakunyonyoonwa munzi? (Amubone bupanduluzi buyungizyidwe.)

16 Isaya wazumanana akusinganya kwa Jehova kuli Turo ategwa: “Koindilila moonse munyika yako mbuli mbuupaya mulonga wa-Nile, O mwana musimbi wa-Tarisi. Tocizyungulukidwe limbi civunyo. Ijanza lyakwe walitandabika ajulu lyalwizi. Wazungaanya zisi. Jehova walailila aa-Kanana kuti macijilo aakwe anyonyoonwe. Wati, Tokooyoosekelela limbi, O mwana musimbi uusyanikide wa-Zidoni. Buka, ukazubuke kuya ku-Kitimu, pele akwalo tokooyoojana cilyokezezyo pe.”—Isaya 23:10-12.

17 Ino nkaambo nzi Turo ncayitwa kuti “mwana musimbi wa-Tarisi”? Ambweni nkaambo kakuti, aakuzundwa Turo, Tarisi nguuyooba munzi uujisi nguzu kapati. * Basimunzi wa Turo uunyonyoodwe bayoomwayika mbuli mulonga mbuupaya, inkomwe zyawo ziyooponzyoka, eelyo maanzi anooyide kweenda kuya muzibanda zili munsi-munsi. Imulumbe wa Isaya ngwaambila “mwana musimbi wa-Tarisi” utondezya kubija kwazintu iziyoocitikila Turo. Jehova lwakwe watandabika janza lyakwe akupa malailile. Kunyina naba omwe uukonzya kucinca zintu eezyo ziyoocitika.

18. Nkaambo nzi Turo ncayitwa kuti ‘mwana musimbi uucili nakalindu wa Zidoni,’ alimwi ino ciimo cakwe ciyoocinca buti?

18 Alimwi Isaya waamba Turo kuti ‘mwana musimbi uucili nakalindu iwa Zidoni,’ icitondezya kuti kunyina naakasaalidwe pe amasi aambi, pele imunzi wakwe uucili mbubwenya mbuwakayakwa. (Amweezyanisye a 2 Bami 19:21; Isaya 47:1; Jeremiya 46:11.) Nokuba boobo, uyoonyonyoonwa lino, eelyo mbubwenya mbuli bantu bacija nkondo, ibantu bakwe bayoounka ku Kitimu munzi weendelezyegwa a Fonike. Pele kunyina anobayookkala kabotu akaambo kakuti buvwubi bwabo tabuciwo.

Bayoomusaala ba Kasidi

19, 20. Nguni wakasinsimwa kuti nguuyoozunda Turo, alimwi bwazuzikizyigwa buti businsimi oobo?

19 Ino mbwami nzi buyoocita lubeta lwa Jehova kuli Turo? Isaya waambilizya kuti: “Amubone nyika yaba-Kasidi! Musyobo oyu tuuboneki limbi. Ba-Asuri baibika kuti ikalwe banyama bamusokwe. Bakayaka maanda aabo malamfu, bakamwaya maanda aayo meebesi, elyo wakainyonyoona. Amulile numaato aa-Tarisi, nkaambo macijilo aanu alisaalidwe.” (Isaya 23:13, 14) Ba Kasidi mbabazyoozunda Turo ikutali bana Asuri pe. Bayooyaka ngazi zyabo zyakulwanina zilamfwu, bayoomwaya maanda aa Turo alimwi acito aakali kusikila maato aa Tarisi ciyoonyonyoonwa akusyaala buyo zipapu-papu.

20 Ikuzuzikizya businsimi oobo, tiikwainda aciindi kuzwa ciindi naawa Jerusalemu, Turo wazangila Babuloni, eelyo Nebukadinezara wasaala munzi ooyo. Turo wakazya kasyomede kuti takonzyi kuzundwa pe. Mukulwisya ooku, mitwe yabasikalumamba bana Babuloni yaba “zinkulu” akaambo kakucumba kwazimpoompo zyabo, alimwi makuko aabo “akalicuzukide” akaambo kakunyamuna zibelesyo nzyobakali kuyasya masena aakwiinda akulwanina. (Ezekieli 29:18) Ooyu mulimo wakusaala wakamudulila kapati Nebukadinezara. Wakaunyonyoona munzi mupati pele lubono taakalubona pe. Ibunji bwalubono lwa Turo lwatolwa kunsumbu nsyoonto ikulampa mamita aali 800 kuzwa kunkomwe yalwizi. Ooyu mwami waba Kasidi waalilwa kwiizunda nsumbu eeyi akaambo kakubula maato. Nokwayinda myaka iili 13, Turo walyaaba mumaanza aabasikumulwisya, pele ulafwutuka akubona mbobuyoozuzikizyigwa businsimi abumbi buyungizyidwe.

“Uyoopiluka Kumbono Zyakwe”

21. Mmuunzila nzi ‘mmwaalubwa’ Turo, alimwi kwaciindi cilamfwu buti?

21 Isaya wazumana kusinsima ulaamba: “Mubuzuba obo, Turo uyoolubwa myaka iili makumi aali musanu aabili, mazuba ngaapona mwami omwe.” (Isaya 23:15a) Imunzi uuli kunsumbu wa Turo “uyoolubwa,” waakumana kunyonyoonwa munzi mupati abana Babuloni. Mbubwenya mbukwakaambwa mubusinsimi, mukumana kwamazuba aapona “mwami omwe” nkokuti Bwami bwa Babuloni, imunzi wakusumbu wa Turo taunoocijisi nguzu pe kumakani aalubono. Ikwiinda muli Jeremiya, Jehova wabikka Turo akati kamasi aayoobandwa kuti anywe waini wabukali Bwakwe. Waamba kuti: “Misyobo eyi iyoobelekela mwami wa-Babuloni milimo myaka iili makumi aali musanu aabili.” (Jeremiya 25:8-17, 22, 27) Masimpe, imunzi uuli kunsumbu wa Turo taweendelezyegwi a Babuloni kwamyaka iili 70, ikuzwa ciindi Bwami bwa Babuloni nobwawa mu 539 B.C.E. Kulibonya kuti imyaka iili 70 yiiminina ciindi ncobwakeendelezya canguzu kapati bwami bwa Babuloni, iciindi bami ba Babuloni nobalidunda kuti bakasumpula bwami bwabo mane “kujulu lyanyenyeezi zya-Leza.” (Isaya 14:13) Imasi aandeene aleendelezyegwa abulelo oobu muziindi zyaandeene. Pele kumamanino aamyaka iili 70, oobo bweendelezi buyoomana. Ino ncinzi ciyoocitika kuli Turo ciindi eeco?

22, 23. Ncinzi ciyoocitikila Turo aakuleka kweendelezyegwa aa Babuloni?

22 Isaya wazumanana ategwa: “Lino myaka iili makumi aali musanu aabili imane buyo, Turo uyooba mbuli lwiimbo lwasibaalumi. Kolibwezela kantimbwa, koya bweendeenda mumunzi, O sibaalumi uulubidwe. Uma kantimbwa kabotu, imba nyimbo zinji, kuti uibalukwe. Elyo kumamanino aamyaka iili makumi aali musanu aabili Jehova uyooswaya Turo, nkabela uyoopiluka kumbono zyakwe, uyooya buvuula azisi zyoonse zyamunyika yoonse.”—Isaya 23:15b-17.

23 Naawa Babuloni mu 539 B.C.E., imunzi wa Fonike watalika kweendelezyegwa a Bwami bwa Mediya a Persia. Imwami wa Persia, Koresi Mupati mmweendelezi uuswiilila zyaamba bamwi. Mbubwenya mbuli sibaalumi naa muvwuule iwakalubidwe akusowa baalumi boonse mbaakali kweenda abalo mbwayandaula bambi kwiinda mukuzinguluka munzi woonse, kalizya kantimbwa akwiimba nyimbo zyakwe, Turo uyooyitalika alimwi milimo yakwe mubweendelezi oobu bupya akusolekesya kubamba mpuwo yakuti nguuyinda kumakwebo nyika yoonse. Sena Turo uyoozwidilila? Inzya Jehova uyoomuzumizya kuzwidilila. Muciindi, imunzi uuli kunsumbu uyoovwuba kapati cakuti kumamanino aamwaanda wamyaka wacisambomwi B.C.E., imusinsimi Zekariya uya kwaamba kuti: “Turo waliyakila cicijilo ciyumu, alimwi walundika insiliva mbuli bulongo angolida mbuli matombe aamumigwagwa.”—Zekariya 9:3.

‘Imbono Zyakwe Ziyoosalazyigwa’

24, 25. (a) Ino mbono zya Turo zyasalala buti kuli Jehova? (b) Nokuba kuti Turo wagwasya bantu ba Leza, mbusinsimi nzi mbwaamba Jehova kujatikizya nguwe?

24 Taaliboteli kaka majwi aatobela aabusinsimi! “Imbono zyakwe azyakusambala zyakwe ziyoosalazizigwa Jehova. Tazikooyooyobolwa nikuba kubikwa pe. Imbono zyakwe ziyooba zyabaabo bakede kubusyu bwa-Jehova, kuti bakute akulivumbya zyakusama zitazakali.” (Isaya 23:18) Ino mbono zya Turo zyasalazyigwa buti? Jehova nguuzyeendelezya zintu ikutegwa imbono eezyi zibelesyegwe kweelana akuyanda kwakwe, ikutegwa bantu bakwe bakkute akujana zyakulivwumbya azyakusama. Eezyi zyacitika eelyo bana Israyeli nobapiluka kuzwa mubuzike ku Babuloni. Ibana Turo babagwasya kwiinda mukubapa masamu aamakedari aakubelesya kuyakulula tempele. Alimwi batalika alimwi kusambalana amunzi wa Jerusalemu.—Ezara 3:7; Nehemiya 13:16.

25 Nokuba boobo, Jehova waamba mulumbe umbi uusinsima zyalubeta lwa Turo. Zekariya wasinsima kujatikizya munzi ooyu wakunsumbu iwavwuba lino ategwa: “Pele [Jehova] uyoomunyanga akuwaala imbono zyakwe zyoonse mubbonze lyamaanzi, nkabela uyootentwa amulilo.” (Zekariya 9:4) Eeci cazuzikizyigwa mu July 332 B.C.E. ciindi Alesandro Mupati naanyonyoona munzi wa Turo cakumaninina.

Amuleke Kuyandisya Lubono Akulisumpula

26. Nkaambo nzi Leza ncaakasinganya Turo?

26 Jehova wakasinganya Turo akaambo kakulisumpula kwakwe, icilengwa ncasulide kapati. “Meso aakulisumpula” ngaalembedwe kusaanguna akati kazintu zili ciloba nzyasulide Jehova. (Tusimpi 6:16-19) Paulo wakaamba kuti kulisumpula kuli mbokuswaangene a Saatani Diabolosi alimwi abwalo bupanduluzi bwa Ezekieli bujatikizya Turo uulisumpula bulijisi twaambo tupandulula Saatani. (Ezekieli 28:13-15; 1 Timoteo 3:6) Ncinzi cakamupa kulisumpula Turo? Kaamba Turo, Ezekieli waamba kuti: “Maanu aako aakusambazya, ngengao aakuyungizizya buvubi, aboobo moyo wako walisumpula nkaambo kabuvubi bwako.” (Ezekieli 28:5) Ooyu munzi wakagamide buyo kucita makwebo akulilundikila mali. Ikuzwidilila kwa Turo kumakani aaya kwakapa kuti alidunde kapati. Ikwiinda muli Ezekieli, Jehova wakaambila “mwami wa-Turo” kuti: “Moyo wako walisumpula. Waamba kuti, Ndime Leza, ndikede acuuno ca-Leza.”—Ezekieli 28:2.

27, 28. Ncilebyo nzi ncobanga balebezyegwa bantu, alimwi wakacitondezya buti eeci Jesu?

27 Izisi zilakonzya kutalika kulisumpula akutalulanga munzila iiluzi lubono mbubwenya mbobanga bacita abalo bantu. Jesu wakaamba cikozyanyo icitondezya mbokatalibonyi caantangalala kakole aaka. Wakaamba makani aajatikizya muntu muvwubi iwakatebula kabotu kapati. Akaambo kakukondwa kapati, ooyu mwaalumi wakayeeya kuyaka matala mapati alimwi wakali kulangila kuba abuumi bubotu mazuba oonse aakumbele. Pele eeci tiicakacitika pe. Leza wakamwaambila kuti: “Yebo omufubafuba, ngoonya masiku aya muuya wako ulayandaulwa kulinduwe. Ino ezi zintu nzooyobwede zilaba zyani?” Ee, ooyu muntu wakafwa, eelyo kunyina ncobwakamuletela pe buvwubi bwakwe.—Luka 12:16-20.

28 Wakamanizya cikozyanyo cakwe Jesu kwiinda mukwaamba kuti: “Mbwabede uuliyobweda lubono, anu tajisi buvubi kuli-Leza.” (Luka 12:21) Tanaakalubizya pe kuvwuba, alimwi akwalo kuba abutebuzi bubotu teecakali cinyonyoono pe. Ikulubizya nkwaakacita muntu ooyu nkwakucita zintu eezyi kuba zeezyo ziyandika kapati mubuumi bwakwe. Wakali kusyoma buyo buvwubi bwakwe. Naakalanga buumi bwakwe bwakumbele, kunyina anaakabikkila maanu kuli Jehova Leza pe.

29, 30. Ino Jakobo wakacenjezya buti kujatikizya makani aakulisyoma tobeni?

29 Awalo Jakobo wakakankaizya kaambo nkakonya. Wakaamba kuti: “Ikaka nywebo nomwaamba kuti, Sunu na junza tulaya kuli banyomfwi, tukakale oko mwaka woonse, tukasambale, tujane impindu. Anukuti tamucizi ciyooba junza. Ino buumi bwanu ninzi? Ningubi buyo iibonwa kaindi kaniini, ndilyonya yamana. Cintu ncimweelede kwaamba nceeci cakuti, Na Mwami wayanda, tulapona, tulacita bobuya abobuya.” (Jakobo 4:13-15) Mpoonya Jakobo wakatondezya mbobuswaangene buvwubi akulisumpula naakazumanana kwaamba kuti: “Mulalikankaizizya kulisumpula kwanu. Kulikankaizya kuli bobuya koonse nkubi.”—Jakobo 4:16.

30 Aalo awa, tacili cinyonyoono pe kucita makwebo. Icinyonyoono nkulisumpula, ikulidunda, ikulisyoma ikuboola akaambo kakuvwula kwalubono. Ikasimpi kansiku kalaamba cabusongo ategwa: “Utandipi bucete nanka buvubi.” Ibucete bulakonzya kupa kuti buumi buyume. Pele buvwubi bulakonzya kupa kuti muntu ‘amukake Leza akwaamba kuti Ma! Ngwani Jehova?’—Tusimpi 30:8, 9.

31. Mmibuzyo nzi njayelede kulibuzya Munakristo?

31 Tukkede munyika bunji bwabantu mobaba basindya alimwi basikuliyanda. Ilubono lulaambwa kapati akaambo kamuuya wamakwebo uuliko. Aboobo, Imunakristo weelede kulilanga-langa ikubona kuti tacegwi mukakole nkoonya ikakacega munzi wamakwebo wa Turo. Sena ciindi cakwe coonse anguzu ucimanina mukuyandaula zintu zyakumubili icakuti mane waba muzike walubono? (Matayo 6:24) Sena ulabafwida munyono aabo ambweni ibajisi lubono lunji naa ilubotu kwiinda nguwe? (Ba-Galatiya 5:26) Ikuti naa kali muvwubi, sena cakulisumpula ulimvwa kuti uyandika kubikkilwa maanu naa kupegwa mikuli minji kwiinda bamwi? (Amweezyanisye a Jakobo 2:1-9.) Ikuti naa tavwubide, sena ‘ulayandisya kuvwuba,’ kanyina makani azijatikizyigwa? (1 Timoteo 6:9) Sena ujisi bubi kumakani aamakwebo aakwe cakuti usiya buyo kaindi kasyoonto mubuumi bwakwe ikakubelekela Leza? (2 Timoteo 2:4) Sena ubikkila maanu kapati kukuyandaula lubono cakuti tacizyibikkili maanu njiisyo zya Bunakristo mumakwebo aakwe?—1 Timoteo 6:10.

32. Nkucenjezya nzi nkwaakapa Johane, alimwi mbuti mbotunga twakubelesya?

32 Kufwumbwa naa bukkale bwesu buli buti mumakani aamali, Ibwami bweelede kuba kumbele lyoonse mubuumi bwesu. Cilayandika kapati kuti katwaayeeya lyoonse majwi aamwaapostolo Johane aakuti: “Mutayandi nyika, neziba zintu zyamunyika, kuti muntu wayanda nyika, luyando lwa-Taata taluli mulinguwe.” (1 Johane 2:15) Ncamasimpe kuti tuyandika kubelesya buvwubi bwanyika ikutegwa katupona. (2 Ba-Tesalonika 3:10) Aboobo ‘tubelesya zintu zyaansi,’ pele ‘tutapangiki myoyo kukubelesya nzizyo.’ (1 Ba-Korinto 7:31) Ikuti katuziyandisya kapati zintu zyakumubili, izintu zili munyika, nkokuti tatucimuyandi pe Jehova. Ikutobela “zisusi zyanyama niziba zisusi zyameso nikuba kulisumpula kwabuumi” takweendelani pe akucita kuyanda kwa Leza. * Alimwi ikucita kuyanda kwa Leza nkokusololela kubuumi butamani.—1 Johane 2:16, 17.

33. Ino Banakristo inga bakeeleba buti kakole kakacega Turo?

33 Ikakole kakubikka zintu zyakumubili ambele aazimwi zyoonse nkekakole kakacega munzi wa Turo. Wakazwidilila kapati kumakani aalubono alimwi wakalisumpula kapati, eelyo wakasubulwa akaambo kakulisumpula kwakwe. Icikozyanyo cakwe nincenjezyo kumasi alimwi akubantu sunu. Taciliboteli kaka ikutobela malailile aamwaapostolo Paulo! Ukulwaizya Banakristo “kuti batalinuniki nokuba kusyoma buvubi butasyomeki, pele kusyoma Leza uutufonkweda zintu zyoonse kuti katunga katuligwasya nzizyo.”—1 Timoteo 6:17.

Bupanduluzi buyungizidwe

^ munc. 3 Basikwiiya bamwi baswaangaanya Tarisi a Sardiniya insumbu iili kumbo aa Lwizi lwa Mediterranean. Ayalo nsumbu ya Sardiniya yakali kule a Turo.

^ munc. 9 Amubone Cibalo 15, mapeeji 200-207 mubbuku eelino.

^ munc. 17 Munzila imwi majwi aakuti “mwana musimbi wa-Tarisi” alakonzya kaamba bana Tarisi. Ibbuku limwi lyaamba kuti: “Lino bana Tarisi balaangulukide kweenda alimwi akucita makwebo cakwaanguluka mbubwenya mbuli mbuukunka mulonga wa Nile mumbazu zyoonse.” Pele makani aakankaizyigwa ngaayo aamba mbwayoojatikizyigwa amapenzi mapati aayoobako akaambo kakuwa kwa Turo.

^ munc. 32 “Ikulisumpula” mbusanduluzi bwabbala lya Cigiliki lyakuti a·la·zo·niʹa, ilipandululwa kuti “nkubula bulemu kuzintu zyabukombi akuba amakanze aatagwasyi aakusyoma muzintu zyanyika iziboneka kutacinca.”—The New Thayer’s Greek-English Lexicon.

[Mibuzyo yaciiyo]

[Maapu iili apeeji 256]

(for fully formatted text, see publication)

EUROPE

SPAIN (Aalangilwa kuti mpaakali TARISI)

LWIZI LWA MEDITERRANEAN

SADINIYA

KUPRO

ASIA

SIDONI

TURO

EGEPITA

AFULIKA

[Cifwanikiso icili apeeji 250]

Turo wakali kuyoozundwa a Babuloni ikutali Asuri

[Cifwanikiso icili apeeji 256]

Imali aalubulo aatondezya Melkart, leza mupati wa Turo

[Cifwanikiso icili apeeji 256]

cikozyanyo cabwato bwabana fonike