Skip to content

Skip to table of contents

Ikasensa Kabusongo Busumpukide Ikateelanisigwi

Ikasensa Kabusongo Busumpukide Ikateelanisigwi

Cibeela 3

Ikasensa Kabusongo Busumpukide Ikateelanisigwi

1, 2. Nkaambonzi ncotweelede kulilingula Ibbaibbele?

1 Sena Ibbaibbele ndebbuku lijisi busongo obo busumpukide? Sena inga lyatupa kwiingula kwini kumibuzyo mipati ijatikizya mulimo wabuumi?

2 Kasimpe tweelede kulilingula Ibbaibbele. Kaambo komwe nkakuti ndibbuku liimpene kapati kupangwa, liliindene kapati kuzwa kumabbuku ambi. Amulange twaambo otu tutobela.

Ibbuku Lyaciindi Limwaisidwe, Kwiinda

3, 4. Ino Ibbaibbele ndyaciindi cilamfu buti?

3 Ibbaibbele ndebbuku lyakalembwa ciindi kapati, zibeela zimwi zyandilyo zyaabambwa myaka 3,500 yainda. Ndyaciindi myaanda minji kwiinda mabbuku amwi ambwa kuti alasalala. Mabbuku muli yaya ali 66 aakusaanguna ndyolijisi akalembwa caakatikati myaka cuulu Buddha alimwi a Confucius kabatanapona alimwi myaka zyuulu zyobile Muḥammad katanaba.

4 Twaambo tulembedwe Mubbaibbele tulajokela munsi mane kumatalikilo amukwasyi wabantu akupandulula mbuli mbotwakaboola ano anyika. Mane lilatujosya munsi kuciindi bantu kabatanalengwa, kutwaambila bwini mbuli nyika mboyakapangwa.

5. Ngangaye mapepa aciindi alembedwe Abbaibbele aliwo, naaelanisigwa amapepa aciindi akalembwa abantu buyo?

5 Amwi mabbuku azikombelo, alimwi aatali azikombelo, ajisi buyo makopi masyoonto akulembwa kwaciindi aciliwo. Akatikati 11,000 makopi alembedwe amaanza Abbaibbele na zibeela zimwi nkwaacili muci Hebrayo Acigriki, mane amwi alasika akuciindi cakulembwa kwakusaanguna. Aya akafutuka nekuba kuti kulwana nokukomena buti kwakasolwa kukasya Bbaibbele.

6. Ino Bbaibbele lyamwaisigwa kusikila kuli?

6 Alimwi, Ibbaibbele ndebbuku liinda kule kule kumwaisigwa kuzwa ciindi. Akatikati zyuulu zyotatwe zyamamiliyoni Amabbaibbele na zipaanzi zimwi zyandilyo zyamwaisigwa mumyaambo isika kuzyuulu zyobile. Kwaambwa kuti 98 peresenti yamukwasyi wabantu balakonzya kujana Bbaibbele mumwaambo wabo. Kwiina bbuku limbi liboola munsi kukumwaisigwa kwamusyobo oyo.

7. Ino kululama Kwabbaibbele inga kwaambwa buti?

7 Kuyungizya, kwiina bbuku limbi lyaciindi likonzya kweelana kululama Abbaibbele. Basikwiiya zyasayansi, zyaciindi, basikuyandaula zyabasikale, basikwiiya mbwiipangidwe nyika, basikwiiya myaambo, alimwi abamwi coonse ciindi balatusimpya twaambo twamu Bbaibbele.

Kululama Mutwaambo Twasayansi

8. Ino Bbaibbele liluleme buti mutwaambo twasayansi?

8 Mucikozyanyo, nekuba kuti Ibbaibbele talikalembedwe mbuli bbuku lyasayansi, lilazuminana asayansi yakasimpe ciindi nolyaamba amakani asayansi. Pele amwi mabbuku aciindi aambwa kuti alasalala ajisi kuyeeyela buyo, kutalulama, akubeja kwini kwasayansi. Amulange buyo twaambo tone twazitondezyo zinji zyakululama Kwabbaibbele mutwaambo twasayansi:

9, 10. Muciindi cakutondezya mizeezo yatakali yasayansi muciindi eco, ino Bbaibbele lyakaamba buti akutabililwa kwanyika?

9 Nyika mbwiijisilizigwi mumulengalenga. Mumazuba aciindi Ibbaibbele nolyakacili kulembwa, kwakali kwaambwaambwa kunji mbuli nyika mboyakajisilizigwi mumulengalenga. Bamwi bakali kuyeeya kuti nyika yakatabilidwe abazovu bone bakaimvwi anondo mpati yamulwizi. Aristotle, sibusongo Wacigriki alimwi sisayansi wamumwanda wane B.C.E., wakayiisya kuti nyika tiikonzyi kulengelela mujulu kakwiina ciliwo. Mubusena bwaceeco, wakayiisya kuti zintu zili mujulu zyakalisyonkedwe kuzimwi zintu, zibalangala zibulungene, kuyeeyela kuti acimwi cibulunge cakali mucibulunge ceenzinyina. Nyika yalo kiili mukati mwini, cibulunge cakunze kacili ncecakajisi nyenyezi.

10 Pele, muciindi cakutobela mizeezo yakweezeezya, iitali yasayansi, yakaliwo aciindi cakulembwa kwalyo, Ibbaibbele lyalo mubuubauba lyakati (caakatikati mwaka wa 1473 B.C.E.): ‘[Leza] ulaanzika nyika kutakwe ciliko.’ (Jobu 26:7) Mucihebrayo cakusaanguna, ijwi lyakuti “kutakwe” libelesedwe ano caamba “kwiina cintu,” alimwi eci nceciindi cilike ncolilibonya Mubbaibbele. Cifwanikiso ncolipa canyika itajisi cilizingulukide kulizizilwe abasizikolo kuba busongo bwaambele muciindi candilyo. Theological Wordbook of the Old Testament lyaamba kuti: “Jobu 26:7 munzila igambya itondezya nyika yakazizilwe kuciindi eco kulengelela mujulu, munzila eyi yaaicingauzya sayansi mukuziba kwakali kuza kumbele.”

11, 12. Ndilili bantu nibakasikila akuzyiba bwini bwa Jobu 26:7?

11 Kuzwidilila kwatwaambo Twabbaibbele kwakamwiinda Aristotle kwamyaka inda ku 1,100. Pele, muzeezo wa Aristotle wakazumanana kuyiisigwa mbuli bwini kwamyaka isika ku 2,000 kafwide kale! Kumamanino, mu 1687 C.E., Sir Isaac Newton wakalemba nzyaakajana kuti nyika yakalijisilizigwi mumulengalenga kweelana azintu zimwi zili mujulu kwiinda mukukwelana, nkokuti nguzu zikwela. Pele oko kwakali munsimunsi myaka 3,200 Ibbaibbele kalyaambide kale mubuubauba kuti nyika ilaanzikidwe “kutakwe ciliko.”

12 Inzya, munsi munsi myaka 3,500 yainda, Ibbaibbele lyakatondezya kabotu kabotu kuti nyika kwiina mpiijisilizigwi alibonya, ikasimpe kalo kazuminene kabotu amilawo yakukwelana kwazintu awakweenda iyaabumvugwa lino. “Mubuzyo wa-Jobu mbwakaziba,” sikwiiya umwi wakati, “kasimpe tuuli muuba kwiingula kuli baabo bakazya koozelwa Kwamagwalo Aasalala.”

13. Ino bantu bakali kuyeeyela buti mbuli nyika mbwiibede myaanda yainda, pele ncinzi cakacinca mizeezo yabo?

13 Mbwiibumbidwe nyika. The Encyclopedia Americana yakati: “Kuyeeyela kutaanzi kwanyika bantu nkobakazi kwakali kwakuti nyika yakalijisi cibuye cipapalede, ciyumu akati mububumbo. . . . Muzeezo wakuti nyika yakalibulungene tiwaazuminidwe kapati mane kusikila Aciindi Cakuba Aluzibo.” Bamwi basinyendo zyamulwizi baciindi mane bakali kuyoowa kweenzya maato kumbali anyika ipapalete. Pele kuboola kwamakampasi alimwi azintu zimwi zisumpukide kwaayungizya nyendo zyabo zyaalwizi. Ezi “nyendo zyaluzibo,” aimwi encyclopedia ilapandulula, “zyakatondezya kuti nyika yakali bulungene, kutali kupapalala mbuli bantu banji mbobakasyomede.”

14. Ino Ibbaibbele lyakapandulula buti mbuli nyika mbwiibede, alimwi ndilili?

14 Pele, ciindi loko nyendo ezyo kazitana talika, akati kati myaka 2,700 yainda, Ibbaibbele lyakaamba kuti: “Ngonguwe uukede atala lyamubalo wanyika.” (Isaya 40:22) Ijwi ano lyaci Hebrayo lisandululwa “mubalo” lilakonzya alimwi kwaamba “kubulungana,” mbuli kukozyanyika kwamajwi kumwi kwaandeene andeene mbokutondezya. Elyo, bumwi busanduluzi Bwabbaibbele bwaamba kuti, “cibulungebulunge canyika” (Douay Version) na, “inyika ibulungene.”—Moffatt.

15. Nkaambonzi Bbaibbele ncolyatakeenwa amizeezo iitali yasayansi ijatikizya nyika?

15 Aboobo, Ibbaibbele tilyakeenwa amizeezo iitali yasayansi yakazizilwe aciindi eco kujatikizya kutabililwa kwanyika ambuli mbwiibede. Kaambo nkauba: Wakaanza Bbaibbele ngonguwe Wakaanza bubumbo. Wakalenga nyika, elyo weelede kuziba mpiimvwi ambuli mbwiibede. Elyo, nakoozela Bbaibbele, wakabonesya kuti mizeezo iitali yasayansi itabikwi muli ndilyo, nekuba kuti yakasyomedwe kapati buti abamwi aciindi eco.

16. Ino bupange bwazintu zipona buzuminana buti akwaamba Kwabbaibbele?

16 Bupango bwazintu zipona. “Jehova Leza wakabumba muntu. Wakamubumbya bulongo bwaansi,” Matalikilo 2:7 ilaamba. The World Book Encyclopedia yaamba kuti: “Zintu zyoonse zipanga zintu zipona zilajanwa alimwi amuzintu zitaponi.” Aboobo zintu zipati zibamba zintu zipona, kubikilizya amuntu, zilajanwa amunyika njimunya. Oku kulazuminana akaambo Kabbaibbele kazibya zintu Leza nzyaakabelesya akulenga bantu alimwi azintu zimwi zipona.

17. Mbwininzi buliwo bwambuli zintu zipona mbozyakaboola?

17 “Mbuli musyobo waco.” Ibbaibbele lyaamba kuti Leza wakalenga bantu bobile bakusaanguna akuti kuzwa kuli mbabo bantu boonse nkobakazwida. (Matalikilo 1:26-28; 3:20) Lyaamba kuti zintu zyoonse zipona, zili mbuli nswi, bayuni, abanyama, zyakacita mbubonya, kuboola “mbuli musyobo wawo.” (Matalikilo 1:11, 12, 21, 24, 25) Eci ncencico basayansi ncobajana mukulengwa kwazintu, ikuti cintu coonse cipona cizwa kuzyali likozyenye. Kwiina kugwisya. Mukaambo aka sisayansi ya physics Raymo ulalangilila kuti: “Buumi bupanga buumi; cilacitika coonse ciindi muselo lyomwe lyomwe. Pele ino mbuti zintu zitajisi buumi mbozyaapanga buumi? Mubuzyo umwi mupati uutanaingulwa musayansi ya biology, kwalino basayansi ya biology kwiina ncobanga bapa kwiinda kuyeeyela buyo. Munzila imwi zintu zitaponi zyaakonzya kulibamba kuba zintu zipona. . . . Ani, mulembi wa Matalikilo weelede kuti wakaliluleme.”

Kululama Mutwaambo Twaciindi

18. Ino sinkuta umwi waambazi kujatikizya kululama Kwabbaibbele mutwaambo twaciindi?

18 Ibbaibbele lijisi twaambo twaciindi tululeme kwiinda bbuku limbi lyoonse liliwo. Ibbuku litegwa A Lawyer Examines the Bible litondezya kululama kwalyo mutwaambo twaciindi munzila eyi: “Nokuba kuti twaano twaluyando, atwaciindi atwakubeja tulacenjela kutondezya zintu kucitika mumasena akule aciindi citazizilwe, obo kusotoka mulawo mutaanzi swebo tobasinkuta ngotwiiya wakubeteka kubotu, wakuti ‘kwambilizya kweelede kupa ciindi abusena,’ kwaambilizya Kwabbaibbele kulatupa ciindi abusena bwazintu zyeendelana kabotu kabotu.”

19. Ino kasensa kamwi kaamba buti Abbaibbele ciindi nolyaamba amakani aciindi?

19 The New Bible Dictionary lyaamba kuti: “[Mulembi wa Milimo] ubika twaambo twakwe azintu zimbi zicitika ciindi eco; mapeji akwe ajisi kubandauka kunji kwababetesi baminzi, baleli bamasena, bami, alimwi azimwi zikozyenye, alimwi kutondezya oko kuciindi aciindi kutondezya busena bwini bulangwalangwa aciindi eco.”

20, 21. Ino sikwiiya Zyabbaibbele wakaamba buti Abbaibbele ciindi nolyaamba amakani aciindi?

20 Kalemba mu The Union Bible Companion, S. Austin Allibone waamba kuti: “Sir Isaac Newton . . . awalo wakalizizilwe kuba sikukazya kapati kujatikizya kulemba kwaciindi, wakalingula kabotu kabotu Magwalo Aasalala. Ncinzi ncaakajana akaambo aka? ‘Ndajana,’ ulaamba walo, ‘zitondezyo zikwene zyakululama Mucizuminano Cipya kwiinda kulembwa kuli koonse kwaciindi [kwakunyika].’ Dr. Johnson waamba kuti tulijisi bukamboni bunji kuti Jesu Kristo wakafwida Aciingano, mbuli mbokutondezedwe Mumakani Mabotu, kwiinda mbotujisi kuti Julius Caesar wakafwida mu Capitol. Kasimpe, tulijisi bukamboni bunji kapati.”

21 Nguwena oyu ulayungizya: “Amubuzye kufumbwa oyo udooneka bwini bwamatalikilo Aamakani Mabotu kaambo nkajisi kakusyoma kuti Caesar wakafwida mu Capitol, na kuti Mwami Charlemagne wakabikwa kuba Mwami Wakumbo acisi a Paapa Leo III. mu 800? . . . Ino muziba buti kuti muntu uuli mbuli Charles I. [waku England] wakaliponede, akuti wakagonkwa mutwe, akuti Oliver Cromwell wakaba muleli mubusena bwakwe? . . . Sir Isaac Newton ulalumbaizigwa akaambo kakujana mulawo wanguzu zikwela zintu ansi . . . Toonse tulasyoma zyoonse nzyobaacita zijatikizya bantu aba; alimwi akuti tulaabukamboni bwakusinizya kwabo. . . . Ikuti, akujana bukamboni buli mbuli boobu, bamwi bacikaka, tulabaleka kuti mbasicinguni bafubafuba na mbantu batakwe ncobazyi.”

22. Ino nkaambonzi bamwi ncobakaka kusyomeka Kwabbaibbele?

22 Mpona nguwena ulamanizya akuti: “Ncinzi ncotutaambe, lino, kuli baabo, batazumini bukamboni bunji lino bujenwe bwakusyomeka Kwamagwalo Aasalala, balyaamba kuti tabanazundwa? . . . Kasimpe tulaakaambo kakusyoma kuti moyo nguulubide kuleka mutwe;—ikuti tabayandi kusyoma citola ansi kulisumpula kwabo, akubasinikizya kupona buumi bwaandeene.”

Kuzuminana Kwamukati Akusyomeka

23, 24. Ino nkaambonzi kujatana kwatwaambo Twabbaibbele ncokugambya?

23 Amuyeeye kuti ibbuku lyakatalika kulembwa muciindi cakulela Kwabwami bwaci Roma, mane kuzumanana mukati Kamyaka Yaakati, akumana mumwaanda uno wa 20, abalembi banji umwi aumwi kalemba. Ncinzi ncomunga mwalangila kuzwa mumo ikuti balembi aba bakali amilimo yandeeneandeene yambuli basilikali, bami, bapailizi, bazeli banswi, beembezi, alimwi abasilisi? Sena inga mwalilangila bbuku kuzuminana akujatana? ‘Tacilangilwi!’ inga mwaamba. Pele, Bbaibbele lyakalembwa muziimo zyamusyobo oyu. Nekubaboobo, lilazuminana muli zyoonse, kutali buyo mumitwe yamakani pesi amutwaambo tuniini toonse.

24 Ibbaibbele lipangidwe aamabbuku ali 66 akalembwa kwamyaka iinda ku 1,600 abalembi baandeneandeene basika ku 40, kutalikila mu 1513 B.C.E. akumana mu 98 C.E. Balembi bakali bantu balaamilimo yandeene mubuumi, alimwi banji kwiina anoobazyibene umwi amweenzinyina. Pele, ibbuku lyakazwa mpawo, lijisi mutwe omwe uujatene, mbuli kuti lyaapangwa amuzeezo omwe. Alimwi kwiimpana akusyoma kwabamwi, Ibbaibbele taluli luzibo lwakazwa Kumbo, pele lyakalembwa Abakujwe.

25. Kusyomeka akujatana Kwabbaibbele kukwabililanzi kujatikizya balembi Babbaibbele?

25 Nekuba kuti bunji bwabalembi baciindi baalemba buyo zyakuzwidilila kwabo abulome, balembi Babbaibbele baatondezya kuzumina kulubizya kwabo, alimwi akwaalilwa kwabami abasololi babo. Myeelwe 20:1-13 alimwi a Deuteronomo 32:50-52 atondezya kukakilwa kwa Musa, elyo nguwakaalemba mabbuku ayo. Jona 1:1-3 alimwi a 4:1 atondezya kukakilwa kwa Jona, iwakalemba makani ayo. Matayo 17:18-20; 18:1-6; 20:20-28; alimwi a 26:56 atondezya micito mibi yabasiciiya ba-Jesu. Aboobo, kusyomeka akuzuminana kwabalembi Babbaibbele kutondezya kuti bakoozeledwe a-Leza.

Acibeela Calyo Cilyaandaanya Kwiinda

26, 27. Nkaambonzi Bbaibbele ncolizwidilila mutwaambo twasayansi alimwi aamwi makani?

26 Ibbaibbele lini lilayubununa kaambo ncolizwidilila mutwaambo twasayansi, twaciindi, alimwi amutwaambo tumwi ncolijatene akusyomeka. Litondezya kuti Muntu Mupati Kwiinda, Leza singuzu zyoonse, Mulengi wakaanza bubumbo, Nguwakaanza Bbaibbele. Waabelesya buyo balembi Babbaibbele bantususu mbuli balembi, kubeenzya anguzu zyakwe zinji kulemba nzyaakaboozela kulemba.

27 Mubbaibbele muapostolo Paulo waamba kuti: “Magwalo aya oonse akazwa kuli-Leza, alikondede kukufundisya akukulaya, akukuolola akukupandulula makani aabululami, kuti muna-Leza alibambe, azulile kukumana milimo mibotu yoonse.” Muapostolo Paulo alimwi wakati: “Ciindi ncimwakatambula makani aa-Leza ngomwakamvwa kulindiswe, tamukwe mwakaatambula mbuli makani aabantu, mwakaatambula mbuli mbwaabede ncobeni, nkukuti mbuli makani aa-Leza.”—2 Timoteo 3:16, 17; 1 Ba-Tesalonika 2:13.

28. Aboobo, lino, ino Bbaibbele lizwa kuli?

28 Aboobo, Ibbaibbele lizwa kumuzeezo omwe Wasikwaanza—Leza. Anguzu zyakwe zigambya, cakali cintu cuuba kuli nguwe kubona kuti kusetekana kwazilembedwe zyoonse kwabambwa mane kusikila sunu. Zyaceezi haazibwene umwi abulembi bwaciindi Bwabbaibbele, Sir Frederic Kenyon, mu 1940, wakati: “Kujanwa kwakudooneka kwakucaalizya kwakuti Magwalo aboola kuli ndiswe mbubonya mbuli mbwaakalembedwe lino kwagwisigwa.”

29. Ino kukonzyeka kwa-Leza kwaambaula abantu inga kwatondezegwa buti?

29 Bantu balakonzya kutuma malailile aradio na televisyoni anyika zyuulu zyamakilomita mumulengalenga, mane akuzwa kumwezi. Zibulo mujulu zyakonzya kutuma ano anyika twaambo na zifwanikiso kuzwa kumapulaneti alo ali kule myaanda yamamiliyoni amakilomita kuzwa wano. Kasimpe Mulengi wamuntu, Mulengi wamayuwe aradio, weelede kucita kwiinda. Ncobeni, cakali cintu cuuba kuli nguwe kubelesya nguzu zyakwe zinji kutambikizya majwi azifwanikiso mumizeezo yabaabo mbaakasala kulemba Bbaibbele.

30. Sena Leza ulayanda kuti bantu bazibe makanze aakwe mbwaabede kuli mbabo?

30 Kuyungizya, kuli zintu zinji zijatikizya nyika alimwi abuumi ali njiyo zitondezya kuti Leza ulabayanda bantu. Aboobo, cilamvwugwa kuti inga wayanda kugwasya bantu kuziba mbuli mbwabede amakanze aakwe ngajisi kuli mbabo kwiinda mukutondezya zyoonse ezi kabotu kabotu mubbuku—mapepa alembedwe.

31. Ino nkaambonzi twaambo tulembedwe toozeledwe ncotwiindana kule kule atwaambo tutambizigwa amulomo?

31 Amulange, alimwi, bubotu bwabbuku lyakaanzwa a-Leza, kweelanya atwaambo tutambikizigwa buyo abantu ajwi lyakumulomo. Ijwi lyakumulomo talikonzyi kusyomwa, nkaambo muciindi bantu inga bagwisya majwi amwi, akupa bupanduluzi bumbi. Balakonzya kutambikizya kaambo kujwi lyakumulomo kweelana akuyanda kwabo. Pele makani aalembedwe, oozeledwe a-Leza nkusyoonto kujana kulubizya. Alimwi, ibbuku lilakonzya kupangwa akusandululwa kutegwa bantu babala myaambo yandeene bakonzye kujana mpindu kuzwa kuli ndilyo. Aboobo sena takuli kwamaanu kuti Mulengi wesu wakabelesya nzila eyo yakupa twaambo? Inzya, ncamaanu, mbokunga Mulengi waamba kuti eci ncencico ncaakacita.

Kuzuzikizigwa Kwabusinsimi

32-34. Ino Bbaibbele lijisinzi mabbuku amwi ncaatajisi?

32 Kuyungizya, Ibbaibbele lijisi caando cakoozelwa kwabuleza munzila yandeene kapati: Ndibbuku lyabusinsimi bwaazuzikizigwa alimwi bucizuzikisigwa cakutalubizya.

33 Cikozyanyo, kunyonyoonwa kwa Turo waciindi, kuwa kwa Babuloni, kuyakululwa kwa Jerusalemu, alimwi kutanta akuwa kwabami baku Medi-Peresia a-Grisi kwakaambilwa limwi mubulamfu Mubbaibbele. Businsimi bwakazwidilila kabotu kabotu cakuti basikukazya bakasola, cakwaalilwa, kwaamba kuti zyoonse ezyo zyakalembwa kazitolede kale busena.—Isaya 13:17-19; 44:27–45:1; Ezekieli 26:3-6; Daniele 8:1-7, 20-22.

34 Businsimi mbwaakapa Jesu bwakunyonyoonwa kwa-Jerusalemu mu 70 C.E. kwakazuzikizigwa kabotu kabotu. (Luka 19:41-44; 21:20, 21) Alimwi businsimi ‘bwamazuba aamamanino’ bwakapegwa a-Jesu amuapostolo Paulo bulazuzikizigwa mukumaninina muciindi cesu ncimunya ecino.—2 Timoteo 3:1-5, 13; Matayo 24; Marko 13; Luka 21.

35. Nkaambonzi businsimi Bwabbaibbele ncobunga bwazwa buyo Kumulengi?

35 Kwiina muzeezo wamuntu, nokuba kuti ucenjede buti, uukonzya kwaambilalimwi ziyoocitika kumbele. Pele ulike muzeezo wayooyo singuzu zyoonse uucenjede kwiinda Mulengi wabubumbo nguukonzya, mbubonya mbuli mbotubala ali 2 Petro 1:20, 21: “Masinsime aamagwalo taakoopandululwa kumuntu omwe, nkaambo teensi luyando lwamuntu lwakaleta businsimi kalekale, pe, pele bantu ba-Leza bakaamba mbobakasungulwa [muuya] wa-Leza.”

Lipa Kwiingula

36. Ino Bbaibbele litwaambilanzi?

36 Elyo, munzila zinji, Ibbaibbele lipa bukamboni bwakuti Ndijwi lyoozeledwe Lyamuntu Mupati Kwiinda. Aboobo, lilatwaambila kaambo bantu ncobali anyika, kaambo ncokuli kupenga kapati, nkotwiinka, ambuli ziimo zyabukale mboziyoocinca kuba zibotu. Lilayubununa kuli ndiswe kuti kuli Leza mupati kwiinda wakabalenga bantu anyika eyi amulimo akuti makanze aakwe ayakuzuzikizigwa. (Isaya 14:24) Alimwi Ibbaibbele lilayubununa kuli ndiswe bukombi bwini mbobubede ambuli mbotunga twabujana. Aboobo, nkakasensa kalike kabusongo busumpukide kateelanisigwi kaanga katwaambila bwini kumibuzyo yoonse mipati yabuumi.—Intembauzyo 146:3; Tusimpi 3:5; Isaya 2:2-4.

37. Ncinzi ceelede kubuzigwa kujatikizya Kristendomu?

37 Nokuba kuti kuli bukamboni bunji bwakusyomeka Kwabbaibbele, sena boonse baamba kuti balalizumina balatobela kuyiisya kwalyo? Amulange, mucikozyanyo, ziinga zilyaamba kutobela Bukristo, nkokuti, Kristendomu. Balilijisi Ibbaibbele kwamyaanda minji yamyaka. Pele sena ncobeni kuyeeya kwabo alimwi amicito zitondezya busongo busumpukide buteelanisigwi bwa-Leza?

[Mibuzyo yaciiyo]

[Zifwanikiso izili apeeji 11]

Sir Isaac Newton wakasyoma kuti nyika yakalijisilizigwi mumulengalenga mbubonya mbuli zimwi zintu mujulu anguzu zikwela zintu ansi

Cifwanikiso Ibbaibbele ncolipa canyika kuzingulukwa kunyina cikwabilila kulazumininwa abasicikolo kuti mbusinsimi bwamuciindi candilyo

[Cifwanikiso icili apeeji 12]

Bamwi basinyendo zyamulwizi baciindi mane bakali kuyoowa kweenzya maato kumbali anyika ipapalete

[Cifwanikiso icili apeeji 13]

Kuli bukamboni bunji bwakuti Jesu Kristo wakaliponede kwiinda buliwo bwakuti Julius Caesar, Mwami Charlemagne, na Oliver Cromwell, naba Paapa Leo III bakaliponede

[Cifwanikiso icili apeeji 15]

Kuzuzikizigwa kwabusinsimi mbwaakapa Jesu bwakunyonyoonwa kwa-Jerusalemu mu 70 C.E. kucitilwa bukamboni a the Arch of Titus ku Rome