Skip to content

Skip to table of contents

Nguni Unga Watwaambila?

Nguni Unga Watwaambila?

Cibeela 2

Nguni Unga Watwaambila?

1, 2. Ninzilanzi iinda kubota yakujana mulimo wacimwi cintu caanzidwe?

1 Nguni unga watwaambila bwini mulimo wabuumi ncowaamba? Ncibotu, ikuti na mwaswaya sikwaanza mincini akumubona kabeleka acibeela camuncini uukatazya ngomwatazyiba, ino inga mwazyiba buti kuti na ngwanzi? Nzila mbotu inga yaba ndinywe kumubuzya sikwaanza.

2 Ino mbuti, lino, zyakwaanza kugambya kutuzingulukide nkotubona anyika, kuli mbuli muzintu zyoonse zipona, mane kusikila kutuntu tupona tujisi seelo lyomwe? Mane atumamolekyu amaatomu tusyoonto mukati kaseelo twaanzidwe kabotu alimwi bululeme. Ino, alimwi, mbuti zyakwaanza kugambya kwamizeezo yamuntu? Alimwi mbuti bweende bwazuba lyesu, abbalabala Lyamulalabuungu, alimwi abubumbo bwesu? Sena kwaanza koonse oku kugambya takweeleli kuba Asikwaanza? Kasimpe ulakonzya kutwaambila kaambo ncaakazyaanzila zintu ezyo.

Sena Buumi Bwakalitalikila Buyo Bwini Bulike?

3, 4. Sena cilakonzyeka kuti buumi bwakaboola buyo bwini bulike?

3 The Encyclopedia Americana yakabona “kuvula kutaambiki kwabumpiyompiyo akweendelana kuli muzintu zipona” akuti: “Kulangisisya kabotu maluba, tuuka, na banyama kutondezya bubambe bunyandya bwazibeela.” Sikwiiya zyamujulu waku Britain Sir Bernard Lovell, kwaamba zyambuli zintu zipona mbozipangidwe, wakalemba kuti: “Kulangilwa . . . kwakuyakwa kulicitikila kwini kwamolekyu yama protein yomwe yayaayo ainda kuceya nkusyoonto kapati akukweezeezya. . . . Mane inga twati takulangilwi pe.”

4 Mbubonya, awalo sikwiiya zyamujulu Fred Hoyle wakati: “Bubambe boonse bwalwiiyo lwa biology buzuminidwe buciyeeya kuti buumi bwakaboola cakutayeeyela. Pele mbobayaabujana zintu zimbi zyabumpiyompiyo bwabuumi zigambya, ciyaabulilbonya kuti kuyeeyela kwazintu kuliboolela zini zilike nkusyoonto kapati cakuti takukonzyi kusyomwa. Buumi tabukatalikide buyo bwini bulike.”

5-7. Ino biology yamamolekyu itondezya buti kuti zintu zipona tazikonzyi kuboola buyo zini zilike?

5 Biology yamamolekyu, cibeela cimwi cipya casayansi, ndwiiyo lwazintu zipona kusikila kuma genes, mamolekyu, amaatomu. Sikwiiya biology yamamolekyu Michael Denton ulaamba kuzwa kuzyajanwa: “Buyumuyumu bwaseelo lyuubauba kwiinda lizizilwe mbupati cakuti tacikonzyi kuzuminwa kuti kantu kali boobo kalakonzya kusowelwa antoomwe acintu citalangilwi, citeeleeli kucitika, ncintu cipati citeelede.” “Pele tabuli buyo bumpiyompiyo bwazintu zipona bulike buyumu boobu kumvwa, kuli alimwi busongo bugambya bulibonya kanji kanji mukwaanza kwazyo.” “Mpaantaamu yamamolekyu ajanika . . . alimwi akulibonya kapati busongo bwakwaanza zintu zipona abulondo.”

6 Denton ulazumanana akuti: “Koonse koonse nkotulanga, notulangisisya buti, tulajana kulondoka akusongwalisya kukwene kusumpukide kapati, oko kwalo kutontozya muzeezo wakulicitikila. Sena cilazuminika kuti nzila itakwe ankwiilozya inga yakonzya kuleta bubambe, obo bwalo bunga tubeela twabo tusyoonto kwiinda—mbuli protein antela gene—tukatazide kwiinda abubambe bwesu mbotukonzya, ibubambe butazuminani nokuceya akulicitikila, bwiinda munzila zyoonse kufumbwa cintu cipangwa abusongo bwamuntu?” Alimwi ulati: “Akati kaseelo lipona abubambe bwiinda kulondoka muzintu zitaponi, mbuli kabwe kabalangala na kakoto kacaanda, kuli mwaako waaseme umaninide boobo mbuli mbocikonzyeka kuyeeyela.” Awalo mwiiyi mupati wa physics, Chet Raymo, ulaamba: “Ndigambidwe kapati . . . Imolekyu imwi aimwi ilibonya kubambilwa mulimo wayo camaleele.”

7 Sikwiiya biology yamamolekyu Denton usyoma kuti “aabo bacizumanana cakuunduluzya kuti boonse obo bwini bupya bwakaletwa akulicitikila kulike” basyoma mukaano buyo. Ncobeni, kuya kusyoma kuna Darwin kwakuti zintu zipona zyakalitalikila zini ikwaamba kuti “nkakaano kapati kakutalika kwabubumbo mumwaanda wamakumi obile.”

Caanzidwe Ciyanda Sikwaanza

8, 9. Amupe citondezyo kuti zyoonse zyakaanza zyeelede kuba asikuzyaanza.

8 Muzeezo wakuti cintu citaponi cilakonzya kulicita kuba abuumi, kulicita cakutayeeyela, ncintu citakonzyeki. Ncobeni, zintu zyoonse zipona zyaanzidwe kabotu anyika tazikaboolede buyo zini zilike, mbokunga kufumbwa cintu caanzidwe ceelede kuba asikwaanza. Sena kuli ncomuzyi ncomunga mwagwisya? Kwiina. Alimwi mbocikatazya cintu caanzidwe, abusungu sikwaanza mbweelede kuba.

9 Tulakonzya alimwi kutondezya kaambo aka munzila eyi: Ciindi notubona cifwanikiso cizilidwe, tulacizumina kuba bukamboni bwakuti sikuzila nkwali. Ciindi notubala bbuku, tulazumina kuti nkwali wakalyaanza. Ciindi notubona ŋanda, tulazumina kuti muyaki nkwali. Ciindi notubona malambe abweende bwamumigwagwa, tulizi kuti nkwiili mbunga iibamba mulawo. Zintu zyoonse ezyo zyaabambilwa mulimo kuli baabo baazibamba. Alimwi nokuba kuti tatukonzyi kuziba zyoonse zyabantu abo baazibamba, tatudooneki kuti bantu aba nkobali.

10. Mbukamboninzi Bwasikwaanza Mupati Kwiinda bukonzya kubonwa?

10 Mbubonya buyo, bukamboni bwakuba Kwasikwaanza Mupati kulakonzya kubonwa mukwaanza, bulondo, akupilingana kugambya kwazintu zipona anyika. Zyoonse zitondezya kuti nkwali Sibusongo Mupati Kwiinda. Oobu mbwini amukwaamba zyakwaanza, bulondo, akupilingana kugambya kwabubumbo antoomwe azyuulu zyamamiliyoni amabbalabala, lyoomwe lyoomwe lijisi zyuulu zyamamiliyoni anyenyezi. Alimwi zintu zyoonse zili mujulu zileendelezegwa kabotu kabotu amilawo, iili mbuli yakweenda, kukasaala, mumuni, muzuzumo, nguzu zyamagesi, anguzu zikwela zintu ansi. Sena inga kwaba milawo kakwiina sikwiibamba? Sisayansi yama rocket Dr. Wernher von Braun wakati: “Milawo yazilengwa zyabubumbo ililuleme kapati cakuti tatujani buyumuyumu kupanga ndeke yamujulu kuuluka kumwezi akwiipa ciindi calweendo ciluzi akwiimpana buyo acibeela casekondi. Milawo eyi yeelede kuti yakabikwa amuntu umwi.”

11. Nkaambonzi ncotutakonzyi kukaka kuba Kwasikwaanza Mupati Kwiinda akaambo buyo kakuti tatukonzyi kumubona?

11 Kasimpe, tatukonzyi kumubona ameso esu Sikwaanza Mupati Kwiinda alimwi Sikupa Mulawo. Pele sena tulakaka kuba kwazintu ezi zili mbuli nguzu zikwela zintu ansi, kukwelana kwalubulo, magesi, naba mayuwe aradio akaambo buyo kakuti tatukonzyi kuzibona? Peepe, tatukaki, akaambo kakuti tulakonzya kubona zizwa mumo. Aboobo nkaambonzi ncotunga twakaka kuba Kwasikwaanza Mupati Kwiinda alimwi Sikupa Mulawo akaambo buyo kakuti tatukonzyi kumubona, ciindi notukonzya kubona zizwa mumilimo yamaanza aakwe zigambya?

12, 13. Ino bukamboni butondezyanzi kujatikizya kuba Kwamulengi?

12 Paul Davies, haazibwene wa physics, ulamanizya kuti kupona kwamuntu takukaboolede buyo mucoolwe akaambo kazintu zyakacitika. Waamba kuti: “Kasimpe twaapangilwa kuba waano.” Alimwi ulaamba kujatikizya bubumbo: “Kwiinda mumulimo wangu wabusisayansi, ndasika kapati akusyoma kuti bubumbo mbotubona bwaabikwa antoomwe abusongo bugambya cakuti nsekonzyi kubutambula buyo mbuli kasimpe kakatazya kuzumina. Kuleelede, mbwenkulanga, kuti kuli ciimo cabupanduluzi ciinda awa.”

13 Aboobo, bukamboni butwaambila kuti bubumbo, nyika, azintu zipona anyika tazikaboolede buyo zini zilike. Zyoonse zipa bukamboni buumwine Kumulengi sibusongo, wanguzu zyaatala.

Ncolyaamba Bbaibbele

14. Ino Bbaibbele lyaambanzi Amulengi?

14 Ibbaibbele, ibbuku lyaciindi kwiinda lyamuntu, lilaamba nzimunya. Citondezyo, mubbuku lyaba-Hebrayo Mubbaibbele, lyaalembwa amuapostolo Paulo, twaambilwa kuti: “Anu maanda oonse alijisi bakaayaka, pele Leza walo ngowakayaka zintu zyoonse.” (Ba-Hebrayo 3:4) Ibbuku lyakucaalizya Lyabbaibbele, lyakalembwa amuapostolo Johane, alyalo lyaamba kuti: “Nduwe uuelede, O Mwami [Jehova, NW], kutambula bulemu alulemeko anguzu, nkaambo nduwe wakalenga zintu zyoonse, nkaambo kabukanze bwako nkizibeda, ankizyakalengelwa.”—Ciyubunuzyo 4:11.

15. Ino inga twazibona buti nguzu zimwi zya-Leza?

15 Ibbaibbele litondezya kuti mbokunga Leza tatukonzyi kumubona, bube bwa-Leza bulakonzya kubonwa kwiinda muli nzyaakapanga. Lyaamba kuti: “Nguzu zitalibonyi [Zyamulengi], nkokuti nguzu zyakwe zitamani abuleza, zilalibonya, kuzwa nyika niyaatalika, kumeso aabona, muzintu nzyaakabamba.”—Ba-Roma 1:20, The New English Bible.

16. Nkaambonzi ncotunga twakomana kuti bantu tabakonzyi kumubona Leza?

16 Aboobo Ibbaibbele lilatweenzya kuzwa kucicita kuya kucicitwa. Icicitwa—zintu zipangidwe zigambya—mbukamboni Bwacicita, cabusongo canguzu: Leza. Alimwi, tulakonzya kulumba kuti talibonyi, mbwali Mulengi wabubumbo boonse, kakwiina akudooneka ulijisi nguzu zinji kapati cakuti bantu balaanyama abulowa tabalangilwi kumubona akupona. Obo mbombubo Ibbaibbele mbolyaamba kuti: “Taakwe muntu uukonzya kubona busyu [bwa-Leza] akupona.”—Kulonga 33:20.

17, 18. Nkaambonzi muzeezo Wamulengi ncoweelede kuba mupati kuli ndiswe?

17 Muzeezo Wasikwaanza Mupati, Muntu Mupati Kwiinda—Leza—weelede kuba mupati kapati kuli ndiswe. Ikuti na twaapangwa Amulengi, kasimpe wakeelede kuti wakalijisi kaambo, makanze, ngaakatulengela. Ikuti na twaalengwa kuba amulimo mubuumi, kweelede kuti nkokali kaambo kakusyoma kuti zintu ziyootubotela kumbele. Kuleka boobo, notupona buyo akufwa kakunyina bulangizi. Aboobo ncintu cipati kuti tujane makanze a-Leza kujatikizya ndiswe. Elyo tulakonzya kusala ikuti na tuyanda kupona kweelana angawo na pe.

18 Alimwi, Ibbaibbele lyaamba kuti Mulengi ngu-Leza siluyando uutulanganya kabotu. Muapostolo Petro wakati: “Nguumucebuka lyoonse.” (1 Petro 5:7; alimwi amulange Johane 3:16 a 1 Johane 4:8, 16.) Nzila imwi mbotunga twabona kuti Leza ulatulanganya nkwiinda mukulanga nzila mbotu njaakatubamba, mumizeezo amuciimo.

“Kugambya Kwakulengwa”

19. Mbwininzi mbwatwiibalusya sintembauzyo Davide?

19 Mubbaibbele sintembauzyo Davide wakazumina ategwa: “Kugambya kwakulengwa kwangu.” (Intembauzyo 139:14) Kasimpe obo mbwini, nkaambo boongo amubili wamuntu zyaabambwa bugambya Asikwaanza Mupati Kwiinda.

20. Ino encyclopedia imwi ipandulula buti boongo bwamuntu?

20 Mucikozyanyo, boongo bwenu bulijisi bupangopango bwiinda kompyuta iiliyonse. The New Encyclopædia Britannica ilati: “Kutambikizya kwatwaambo mukati kansinga kulainda kupilingana kwiinda ŋanda itambwida akutuma mafoni; kupasununa twaambo kucitwa aboongo bwamuntu kulainda nguzu kulekule kwiinda kompyuta ilaanguzu kapati.”

21. Ciindi notubona boongo ncobucita, ncinzi ncotweelede kuyeeya?

21 Myaanda yamamiliyoni atwaambo azifwanikiso zyamumizeezo ziliyobwedwe muboongo bwenu, pele tabuli buyo ŋanda yakuyobweda twaambo. Ambubo mulakonzya kwiiya kusiba, kujika cinkwa, kwiiya myaambo imbi, kubelesya kompyuta, naba kuulusya ndeke. Mulakonzya kweezeezya mbuli kulyookezya mbokunga kwaba na kubota kwamucelo mbokunga kwaba. Mulakonzya kwaandaanya akubamba zintu. Mulakonzya alimwi kuyeeya zyakucita, kulumba, kuyanda, kwiibaluka zyaciindi, zyasunu, azyakumbele. Mbokunga tobantu tatukonzyi kwaanza cintu camusyobo oyo cili mbuli boongo bwamuntu bugambya, nkokuti Oyo wakabwaanza kasimpe ulijisi busongo akukonzya kule kule kwiinda muntu uli woonse.

22. Ino basayansi bazuminanzi kujatikizya boongo bwamuntu?

22 Kwaamba boongo, basayansi balazumina kuti: “Cilakatazya kapati kumvwa mbuli milimo eyi mbwiicitwa amuncini ooyu uuyalidwe boobu, ulondokede boobu uupilingene pilingene boobu. . . . Ambweni bantu kwiina nobayookonzya kupasununa mibuzyo ikatazya yoonse ijatikizya boongo.” (Scientific American) Awalo haazibwene mu physics Raymo ulati: “Kwaamba masimpe eni, tatunaziba kapati boongo bwamuntu mbobukonzya kuyobola twaambo, na mbuli mbobukonzya kwiibaluka mumizeezo kufumbwa mbwayanda. . . . Kuli tusinga twamaseelo tunji tusika kumwaanda [wazyuulu zyamamiliyoni] muboongo bwamuntu. Seelo lyomwe lyomwe lilamvwana, kwiinda mukutambikizyanya kuli mbuli cisamu, azyuulu zyamaseelo ambi. Kukonzyeka oku kwakutambikizyanya kulagambya kapati.”

23, 24. Amwaambe zibeela zimwi zyamubili zipangidwe kabotu, alimwi ino syaabupampu wakaambanzi?

23 Meso anu alisetekene kapati alimwi alaabubelesye munzila ziimpene kwiinda cifotozyo cili coonse; atwaambe, nzifotozyo zyamubala zyakweenda, izilibelesya, akuligamika zini. Matwi enu alakonzya kuziba misyobo yamizuzumo akumuzibya nkomulanzizye alimwi ambuli mbomwiimvwi. Moyo wenu ndipompi lijisi nguzu zyalo basyaabupampu nzyobaalilwa kukonzyanyika. Azimwi zinyandya zimwi nzibeela zyamubili: mpemo yenu, mulaka, amaanza, alimwi abweende bwabulowa azyakulya, kwaamba buyo zice.

24 Aboobo, syaabupampu wakaambilwa kwaanza kompyuta mpati wakati: “Ikuti kompyuta yangu iyanda sikwaanza, ino mbuti walo mubili wangu wabuntu oyu uuli muncini ubelesya zintu amisamusamu yabuumi—unga twaweelanyika abubumbo butagoli musyoonto kapati?”

25, 26. Ncinzi Sikwaanza Mupati ncanga watwaambila?

25 Mbubonya mbuli bantu mbobajisi makanze mumizeezo ciindi nobabamba ndeke, makompyuta, ncinga, azimwi zibelesyo, awalo Sikwaanza boongo amubili wabantu weelede kuti wakalijisi makanze akutupanga. Elyo Sikwaanza oyu weelede kuti ulijisi busongo bwiinda bantu, mbokunga kwiina naba omwe wandiswe ukonzya kwiindulula nzyaakaanza. Ncamaanu, ani, kuti Nguuelede kutwaambila ncaakatupangila, ncaakatubika anyika, ankotwiinka.

26 Ciindi notwiiya zintu ezyo, boongo bwesu bugambya alimwi amubili Leza nzyaakatupa zilakonzya kubelesegwa kuzuzikizya mulimo wesu mubuumi. Pele ino nkokuli nkotukonzya kwiiya zyamilimo yakwe? Ino nkokuli nkotujana twaambo oto?

[Mibuzyo yaciiyo]

[Cifwanikiso icili apeeji 7]

Nzila mbotu yakuziba kaambo cimwi cintu ncocakaanzilwa nkubuzya sikwaanza

[Cifwanikiso icili apeeji 8]

Bumpiyompiyo abupange bwazintu zipona kulakonzya kubonwa mumolekyu ya DNA

[Cifwanikiso icili apeeji 9]

“Kupasununa twaambo kucitwa aboongo bwamuntu kulainda nguzu kulekule kwiinda kompyuta ilaanguzu kapati”