Skip to content

Skip to table of contents

Sena Kuli Mulimo Wabuumi?

Sena Kuli Mulimo Wabuumi?

Cibeela 1

Sena Kuli Mulimo Wabuumi?

1. Bunji bwaziindi ncinzi cibuzigwa amulimo wabuumi, alimwi ino umwi muntu wakaamba buti ali ceeci?

Imuntu woonse cilamusikila ciindi naezeezya kuti na buumi bujisi mulimonzi. Sena mbwakubeleka canguzu kubosya ziimo zyabukale bwesu, kusanina mikwasyi yesu, kufwa ndiza kwainda myaka 70 na 80, kwamana akuzimaaninalimwi? Umwi mulombwana wakalimvwa munzila eyi wakati kwiina mulimo umbi wabuumi kunze “akupona, kuba abana, kukomana akufwa.” Pele sena ayo masimpe? Alimwi sena lufu ndolumana zyoonse?

2, 3. Nkaambonzi kujana lubono ncoutali ngomulimo wini wabuumi?

2 Banji koonse kumanyika Akujwe Akumbo bayeeya kuti mulimo mupati wakupona nkujana lubono. Basyoma kuti eci inga casololela kubuumi buzwide, bukomanisya. Pele ino mbuti bantu balo bajisi kale lubono? Mulembi waku Canada Harry Bruce wakati: “Mweelwe uugambya wabantu bavubi baamba kuti tabakomene.” Wakayungizya akuti: “Kubuzyabuzya kutondezya kuti kuli kutyompwa kunji mu North America . . . Sena kuli ukomene munyika eyi? Ikuti na mboobo, mbubuti mbocikonzya?”

3 Wakali muleli wacisi wa United States Jimmy Carter wakati: “Twajana kuti kuba azintu akuzibelesya takuzuzikizyi luyando lwesu lwabupanduluzi. . . . Kulundika zintu takukonzyi kuzuzya kubulila kwabuumi butajisi ncobwaamba na mulimo.” Aumwi musololi watwaambo twacisi wakati: “Ndaba amyaka minji lino nkeyandaula kapati bwini bwandime abuumi bwangu; bantu banji mbezyi balacita mbumunya. Bantu banji bayaabutalika kubuzya, ‘Ino ndiswe bani? Ino tujisi mulimonzi?’”

Bukale Bwayaambele Kuyuma

4. Nkaambonzi bamwi ncobadooneka kuti buumi bujisi mulimo?

4 Banji baladooneka kuti buumi bulijisi mulimo ciindi nobabona kuyuma kwabukale bwabuumi. Nyika yoonse mbwiizulwa bantu bainda kucuulu camamiliyoni balaciswa kapati naba kutalya kabotu, ciletela lufu lwabana basika kumamiliyoni ali kumi mu Africa mulike mwaka amwaka. Bantu munyika, batandila ku 6,000 miliyoni, balazumanana kuvula kwiinda a 90 miliyoni amwaka, bainda ku 90 peresenti yamweelwe oyu bali muzisi zicisumpuka. Kuzumanana oku kwakuvula kwabantu kuyungizya kuyandika kwazyakulya, maanda, abukutausi, kwalo kweeta kunyonyoona kumbi kubulongo, maanzi, amuuya kuzwa kumatombe azwa mumaanda abukutausi azimbi.

5. Ncinzi cicitika kuzisyuuka anyika?

5 Ibbuku World Military and Social Expenditures 1991 yaambilizya kuti: “Mwaka amwaka cipaanzi casaka ceelene anyika yoonse ya [Great Britain] cilanyonyoonwa. Kweelana ambuli (mbotuyaabutema) cino ciindi, kusikila mumwaka wa 2000, tulalangilwa kugwisya 65 peresenti yamasaka ali muma tropics amvula nji.” Mbuli bwaamba bwiiminizi bumwi bwa United Nations, mumasena ayo, kusyangwa buyo samu lyomwe mubusena bwamasamu 10 aatemwa; mu Africa kweelanika oku kulainda kumasamu 20 atemwa asamu lyomwe lisyangwa. Aboobo masena ankanda alakomezegwa, alimwi mwaka amwaka ibusena bweelene a Belgium busweekela kubulimi.

6, 7. Ntwaambonzi tumwi basololi babuntu ntobaalilwa kupasununa, elyo mibuzyonzi yeelede kwiingulwa?

6 Alimwi, uno mwaanda wa 20 waba aziindi zyone bantu bafwa munkondo kwiinda mumyaka ili myaanda yone yainda antoomwe. Koonse koonse, kuli kutanta kwabubi, kapati bubi bwankanza. Kuzandukana kwamikwasyi, kutabelesya kabotu misamu iikola, AIDS, malwazi akuyambukizyanya kwiinda mukoonana, alimwi atwaambo tumwi tubi atwalo twatola ambele kuyumayuma kwabuumi. Alimwi basololi banyika baalilwa kupa kwiingula kumapenzi manji anjilila mukwasyi wabantu. Aboobo, cilamvwugwa kaambo bantu ncobabuzya, Ino buumi bujisi mulimonzi?

7 Ino mubuzyo oyo waingulwa buti abantu basibusongo alimwi abasololi bazikombelo? Akumana kwamyaanda yoonse eyi minji yaciindi, sena bapa kwiingula kuzwide?

Nzyobaamba

8, 9. (a) Ino ncinzi sikwiiya muna China ncakaamba kujatikizya mulimo wabuumi? (b) Ino ncinzi ncakaamba umwi wakafutuka lufu lwamuzilabba zyaba Nazi?

8 Sikwiiya waci Confucius Tu Wei-Ming wakati: “Kupandulula kuzwide kwabuumi kujanwa mubuponi bwesu bwabuntu, bwabuzuba abuzuba.” Kweelana amuzeezo oyu, bantu banoozumanana kuzyalwa, kusola kuti bapone, akufwa. Bulangizi mbusyoonto mumuzeezo oyo. Alimwi sena mbwini?

9 Elie Wiesel, sikufutuka kufwa muzilabba zyaba Nazi Munkondo Yanyika ya II, wakabona kuti: “Mubuzyo mupati kwiinda muntu ngweelede kulangana anguwo ngwakuti ‘Ino nkamboonzi ncotuli waano?’ . . . Ndilasyoma kuti buumi bulaancobwaamba nekuba kuti kwiina ncolwaamba lufu ndondabona.” Pele takaamba ncobupandulula buumi.

10, 11. (a) Ino umwi sikulemba wakatondezya buti kuti muntu tajisi kwiingula? (b) Ino nkaambonzi muzeezo wasayansi yakusanduluka ncoutazulide?

10 Sikulingula zilembwa Vermont Royster wakati: “Mukweezeezya kwamuntu lwakwe mwini, . . . ikwabusena bwakwe mububumbo obu, twiindide buyo asyoonto akutalika kwaciindi. Tulasyaala amibuzyo yakuti ndiswe bani ancotuli waano ankotwiinka.”

11 Sikwiiya sayansi yakusanduluka Stephen Jay Gould wakati: “Tunoolombozya kwiingula ‘kusumpwidwe’—pele kwiina kuliko pe.” Kuli basikusanduluka aba, buumi ninkondo yakufutuka kwabaabo bainda kunguzu, lufu ngamamanino azyoonse. Amwalo mumuzeezo oyu mwiina bulangizi pe. Mbubonya buyo, alimwi, sena ngwamasimpe?

12, 13. Ino basololi bamaceeci bajisi mizeezonzi, alimwi sena bapa kwiingula kuzwide kwiinda bantu buyo balangilila?

12 Basololi banji bazikombelo baamba kuti mulimo wabuumi nkupona kabotu kutegwa alufu buumi bwamuntu bukakonzye kwiinka kujulu kuyoopona kutamani okuya. Bulumbu bupegwa bantu babi nkupenzegwa kutamani mumulilo wahelo. Pele, kweelana akusyoma oku, anyika buyoozumanana mbubonya bupone butazwidilide ibwali kujanwa ciindi coonse musule. Pele nokwali kuti makanze a-Leza akali abantu kupona kujulu mbuli bangelo, ino nkaambonzi ncaatakabalenga buyo munzila eyo kumatalikilo, mbuli mbwaakacita bangelo?

13 Mane abasololi bazikombelo bajana buyumuyumu amizeezo eyo. Dr. W. R. Inge, iwakali musololi wa St. Paul’s Cathedral ku London, cimwi ciindi wakaambide kuti: “Buumi bwangu boonse ndasola kujana mulimo wakupona. Ndasola kwiingula twaambo totatwe twalo tulangika kuli ndime kuba tupati: penzi lyakuteela; penzi lyamuntu mbwabede; apenzi lyabubi. Ndaalilwa. Kunyina nkindakonzya kupasununa.”

Ciletwa

14, 15. Ino kwiimpana kwamizeezo kucitanzi kubantu banji?

14 Ncinzi ciletwa amizeezo minji yandeene yabasicikolo alimwi abasololi bazikombelo amubuzyo wamulimo wabuumi? Banji baingula mbubonya mbuli mbwaakacita umwi munene wakati: “Ndilabuzya kaambo nceli waano mubuumi bwangu boonse. Ikuti na kuli mulimo, nsicikwe amakani.”

15 Ibanjaanji babaabo babona kutikaika kwamizeezo iindene akati kazikombelo zyamunyika batalika kusyoma kuti tacikwe makani aumwi ncasyoma. Balimvwa kuti ikukomba nkulyookezya buyo kwamizeezo, ncintu cipa luumuno lusyoonto kumizeezo akuliiba kutegwa muntu akonzye kuswaana mapenzi abuumi. Bamwi balimvwa kuti kukomba nkubula buyo luzibo. Balimvwa kuti ikulabalika kwabasikukomba mumyaanda yamyaka teekwaingula mubuzyo wamulimo wabuumi, alimwi teekwasumpula buumi bwabantu buyo. Ncobeni, zyaciindi zitondezya kuti zikombelo zyamunyika kanji kanji zyadyaaminina kusumpuka kwabuntususu alimwi nzizyali kuleta kusulana ankondo.

16. Ncipati buti kujana mulimo wabuumi?

16 Pele, sena alo ncintu cipati kujana bwini bwamulimo wabuumi? Wakayiya zyamizeezo yabantu Viktor Frankl wakaingula kuti: “Kusola kujana bupanduluzi bwabuumi bwamuntu ncintu cipati kumuntu. . . . Kwiina cili munyika, cinga cagwasya muntu kufutuka nomuba mububi buli buti, mbuli bunga bwacita luzibo lwakuti buumi bwakwe bulaamulimo, mbwenga ndaamba mebo.”

17. Mibuzyonzi lino njotweelede kwiingula?

17 Mbokunga busongo bwabantu alimwi azikombelo zyaalilwa kupandulula kabotu mulimo wabuumi, ino inga twainka kuli kuti tujane ncobwaamba? Sena kuli kasensa kabusongo busumpukide ikateelanisigwi kaanga katwaambila bwini akaambo aka?

[Mibuzyo yaciiyo]

[Cifwanikiso icili apeeji 4]

“Mwaka amwaka cipaanzi casaka ceelene anyika yoonse ya [Great Britain] cilanyonyoonwa”

[Cifwanikiso icili apeeji 5]

“Ndilabuzya kaambo nceli waano mubuumi bwangu boonse”