Skip to content

Skip to table of contents

CIBALO 26

“Kunyina Akati Kanu Uutisweekelwe Buumi Bwakwe”

“Kunyina Akati Kanu Uutisweekelwe Buumi Bwakwe”

Bwato mbwaatantide Paulo bwanyonyooka, watondezya lusyomo luyumu alimwi aluyando kubantu

Kweelana a Milimo 27:1–28:10

1, 2. Ino Paulo uuli mulweendo luli buti, alimwi kweelede kuti ncinzi ncalibilikide?

 PAULO wiile kuyeeya majwi aa Fesito, nkaambo alabujatikizya kapati buumi bwakwe bwakumbele. Mweendelezi Fesito wakamwaambilide kuti, “kuli Kaisara nkotuunke.” Paulo wali muntolongo kwamyaka yobilo, aboobo musinzo mulamfwu wakuunka ku Roma, ulamupa kuumwa muwo. (Mil. 25:12) Nokuba boobo, kweenda mulwizi kumuyeezya zintu zinji Paulo kunze buyo lyakubona maanzi aalibonya kabotu alimwi akuumwa kawo kamvwika kabotu. Lweendo oolu lwakuyoobonana a Kaisara, kweelede kuti lwamupa kuyeeya zinji Paulo kujatikizya buumi bwakwe bwakumbele.

2 Paulo wakali ‘muntenda yamulwizi’ ziindi zinji, wakafwutuka ziindi zyotatwe ciindi bwato mbwaakatantide nobwakanyonyooka, mane buya aciindi cimwi wakali akati kalwizi syikati amasiku. (2 Kor. 11:25, 26) Lweendo oolu taluko kuba mbuli nyendo zyabumisyinali nzyaakali kweenda katanaangwa. Paulo lino mwaange alimwi weelede kweenda musinzo mulamfwu kapati, nkokuti makkilomita aainda ku 3,000 kuzwa ku Kaisareya kuunka ku Roma. Sena uleenda buyo kabotu mulweendo oolu kakunyina ntenda iili yoonse? Ikuti naa mboobo, sena ulabetekwa kabotu asika ku Roma? Kamuyeeya kuti, uunka kuyoobetekwa amfwulumende iyakali kwiinda kuba aanguzu kapati aciindi eeco munyika ya Saatani.

3. Ino Paulo wakakanzide kucita nzi, alimwi ino tulalanga-langa nzi mucibalo eeci?

3 Kweelana azintu zyoonse nzyomwaiya kujatikizya Paulo, sena muyeeya kuti wakali kulimvwa kubula bulangizi alimwi akutyompwa akaambo kazintu izyakali kulangilwa kumucitikila? Naaceya! Wakalizyi kuti kwakali mapenzi aakali kulangilwa, pele tanaakazyi mapenzi aayo mbwaakali kuyooba. Nkaambo nzi ncaatakeelede kulekela kulibilika kumupa kuti lukkomano ndwaakajisi mumulimo lumane akaambo kazintu nzyaatakali kukonzya kucinca? (Mt. 6:27, 34) Paulo wakalizyi kuti kwakali kuyanda kwa Jehova kuti akambauke makani mabotu aa Bwami bwa Leza, nokuba kubeendelezi. (Mil. 9:15) Paulo wakalikanzide kuubeleka mulimo wakwe tacikwe makani abuyumu-yumu mbwaakali kukonzya kujana. Sena aayo taali ngamakanze eesu? Aboobo atumusangane Paulo mulweendo oolu akubona nzyotukonzya kwiiya kucikozyanyo cakwe.

‘Muwo wakali Kubbubbula’ (Milimo 27:1-7a)

4. Ino Paulo wakatanta bwato bwamusyobo nzi mulweendo lwakwe, alimwi ino mbaani mbaakali limwi?

4 Paulo abaange bamwi bakabikkwa mumaanza aasilutwe wabasikalumamba muna Roma wazina lya Juliyo, walo iwakasala kuti batante bwato bumwi ibwakazwa akusika mu Kaisareya ibwakanyamude zintu. Bwato oobu bwakazwa ku Adramutiyo, cito icakali kumbo aankomwe ya Asia Minor, afwaafwi adolopo lya Mitilene kulubazu lumbi aansumbu ya Lesbos mulwizi. Bwato oobu bwakali kuyoosaanguna kuunka kunyika mpoonya kumbo, kutegwa bukanyamune akusiya zintu zimwi. Bwato bwamusyobo ooyu tiibwakabambilidwe kunyamuna bantu ikwaambisya baange. (Amubone kabbokesi kakuti “ Kweendela Mulwizi Alimwi Anzila Zyakali Kubelesyegwa Mumakwebo.”) Cikkomanisya ncakuti, Paulo tanaakali kuyooba Munakristo alikke akati kabantu aaba babyaabi. Kuli Banakristonyina bobilo ibakamusangana, nkokuti Luka alimwi a Arisitarko. Luka, ngowakalemba makani aaya aali mubbuku lya Milimo. Tatuzyi naa aaba balongwe ba Paulo basyomeka bakabbadala buya kutegwa bakkwele naa bakatobela buyo kabali mbuli basikumukutaukila Paulo.—Mil. 27:1, 2.

5. Ino zyoolwe nzi izyakusamausyigwa nzyaakajana Paulo naakasika ku Sidoni, alimwi ncinzi ncotukonzya kwiiya kuli ceeci?

5 Nobakeenda buzuba bomwe kutozya kunyika makkilomita aatandila ku 110, bwato bwakaima mu Sidoni, kunkomwe aa Siriya. Kweelede kuti Juliyo tanaakamweendelezya mbuli baange bamwi Paulo, andiza akaambo kakuti wakali muna Roma iwatakaningapegwa mulandu. (Mil. 22:27, 28; 26:31, 32) Juliyo wakamuzumizya Paulo kuunka kuyoobonana a Banakristonyina. Eelo kaka kweelede kuti bakakkomana bakwesu abacizyi kusamausya mwaapostolo ooyu iwakali muntolongo kwaciindi cilamfwu! Andiswe tulakonzya kujana zyoolwe zyakusamausya zili boobu zikonzya kutukatalusya kapati.—Mil. 27:3.

6-8. Ino lweendo lwa Paulo lwakali buti kuzwa ku Sidoni kuunka ku Kando, alimwi ino kweelede kuti zyoolwe nzi zyakukambauka nzyaakajana Paulo?

6 Bwato bwakanyamuka ku Sidoni, akuzumanana kweendela kumbali aalwizi kusikila bainda mu Kilikiya, afwaafwi a Tarso, munzi nkwaakakomenena Paulo. Luka tanaakaamba masena aamwi mpobwakaima bwato, nokuba boobo, wakalemba kuti bakali kulangilwa kuba muntenda ciindi naakati “muwo wakali kubbubbula.” (Mil. 27:4, 5) Nokuba kuti zintu tiizyakali kabotu, tulakonzya kweezyeezya Paulo kabelesya coolwe cili coonse ncaakajisi kutegwa akambauke makani mabotu. Inzya, wakabakambaukila baangenyina abaabo mbaakali limwi mubwato, kubikkilizya abasikalumamba, basikweenzya bwato alimwi abaabo mbaakali kujana aawo bwato mpobwaima. Sena andiswe tulacibelesya coolwe ncotujisi mazuba aano cakukambauka makani mabotu kubantu bali boonse mbotujana?

7 Mukuya kwaciindi, bwato bwakasika kubusena butegwa Mura, cito icili kumusanza aankomwe ya Asia Minor. Okuya Paulo alimwi abamwi bakatanta bwato bumbi ibwakali kuyoobasisya ku Roma, kwalo nkobakali kuunka. (Mil. 27:6) Kaindi, bana Roma maila manji bakali kwaajana ku Egepita, aboobo mato aaku Egepita aalo aakali kunyamuna maila akali kwiima acito eeci ca Mura. Juliyo wakabubona bwato oobu, aboobo wakaambila basikalumamba alimwi abaange kuti batante mbubo. Oobu bwato kweelede kuti bwakali bupati kwiinda bwakusaanguna. Bwakanyamude wiiti munji alimwi abantu basika ku 276 kubikkilizya basikweenzya bwato, basikalumamba, baange alimwi andiza abantu bamwi ibakali kuunka ku Roma. Akaambo kakucinca kwabwato, cilawo ca Paulo cakukambauka acalo cakakomena, tacidoonekwi buya kuti wakacibelesya kabotu coolwe eeci.

8 Busena butobela mpobwakaima bwato bwakali kutegwa Kando, akkona aa Asia Minor nkoili kumusanza lwaambo. Ikuti muwo kawuunga kabotu, bwato bwakali kweenda musinzo ooyu buzuba bomwe. Nokuba boobo, Luka wakapandulula kuti “notwakamana kweenda asyoonto-syoonto kwamazuba manji, twakasika ku Kando cakupenga-penga.” (Mil. 27:7a) Bwato tiibwakacili kweenda kabotu. (Amubone kabbokesi kakuti “ Muwo Uubbubbula Wamulwizi Lwa Mediterranean.”) Amweezyeezye buyo mbobakalimvwide bantu ciindi bwato nobwakali kukwasulwa kutegwa bwiinde muguwo ilyakali kubbubbula alimwi amaanzi aakali kulipwaya kubwato.

“Kutonkwa Kapati Aguwo” (Milimo 27:7b-26)

9, 10. Mapenzi nzi ngobakajana basibwato ciindi nobakali ku Krete?

9 Mweendelezi wabwato wakali kuyanda kuti bazumanane kuunka kumbo nobakazwa ku Kando, pele Luka iwakaliko wakalemba kuti “muwo tiiwakatuzumizya.” (Mil. 27:7b) Ciindi bwato nobwakatalika kuzwa kunkomwe kunjila mukati kalwizi, muwo iwakali kutonta bwato wakaceya, kumane guwo pati ilyakali kuzwa kunyika lwaambo lyakatalika kutonta bwato kutegwa buunke kumusanza, kweelede kuti yakabutonta cakufwambaana. Mbubwenya nsumbu ya Kupro mboyakagwasyide bwato oobu kutegwa butatontwi amuwo kugama kulubazu nkobwatakali kuunka, lino nsumbu ya Krete njiyakagwasyilizya. Mbobwakaindila buyo bwato abusena butegwa Salimone kujwe aa Krete, zintu zyakabako kabotu. Nkaambo nzi? Akaambo kakuti bwato bwakaba kumusanza aansumbu, eeci cakapa kuti bukwabililwe kuguwo pati. Eelo kaka bakakkomana aabo ibakali mubwato! Nokuba boobo, basikweenzya bwato bakalizyi kuti mupeyo wakali kuyoobajana kabali mulwizi. Aboobo bakalijisi twaambo itwakali kubapa kulibilika.

10 Luka cakusalazya wakalemba kuti: “Notwakeenda cakupenga-penga kumbali aankomwe (nkokuti ya Krete), twakasika kubusena bwiitwa kuti Zito Zibotu.” Nokuba kuti nsumbu yakali kubakwabilila kuguwo ilyakali kubbubbula, cakali ciyumu kweenzya bwato. Nokuba boobo, bakajana mpobakali kukonzya kuwaala ngobyo, nkokuti acito cisyoonto icilangilwa kuti cakali munsi-munsi awaawo nkomwe mpoinyona kutozya kunyika. Ino bakakkala kwaciindi cilamfwu buti okuya? Luka upandulula kuti bakakkala ‘kwaciindi cilamfwu,’ pele zintu tizyakabeendela kabotu. Mu September naa October, kweenda kwakali kukatazya kapati.—Mil. 27:8, 9.

11. Ino muzeezo nzi Paulo ngwaakapa basibwato, pele ino bakasala kucita nzi?

11 Kweelede kuti basilweendo bamwi ambweni bakalomba Paulo kuti abape muzeezo akaambo kakuti wakali kweenda mulwizi lwa Mediterranean kwaciindi cilamfwu. Wakabaambilide kuti batazumanani kweenda. Kuzumanana kwakali kukonzya kuleta “ntenda alimwi akusweekelwa kupati,” ambweni kubikkilizya akusweekelwa buumi. Nokuba boobo, sikweenzya bwato amukamwini bwato bakaliyandide kuzumanana kweenda, ambweni kutegwa bajane busena buli kabotu cakufwambaana. Bakapa kuti Juliyo abamvwide, alimwi banabunji bakalimvwa kuti balakonzya kusika ku Fonika, cito calo icakali kumbele aankomwe. Kweelede kuti cito eeci cakali cipati alimwi cakali kabotu kwalo nkobakali kukonzya kukkala ciindi camupeyo. Aboobo ciindi kawo kazwa kumusanza nokakaunga, bwato bwakatalika kweenda.—Mil. 27:10-13.

12. Nobakazwa ku Krete, ino bwato bwakajanika muntenda nzi, alimwi ino basikweenzya bwato bakacita nzi kutegwa bayeelebe ntenda eeyo?

12 Kumane mapenzi akatalika ciindi nokwakaboola “guwo pati” kuzwa kunyika lwaajwe. Kwaciindi cisyoonto, bakasitilidwe ‘ansumbu imwi nsyoonto iitegwa Kauda’ ikulampa musinzo wamakkilomita aasika ku 65 kuzwa kubusena bwiitwa kuti Zito Zibotu. Nokuba boobo, bwato bwakali muntenda yakutonkelwa kumusanza kwalo nkobwakali kukonzya kuuma anyika yamusenga kunkomwe aa Africa. Kutegwa eeco citacitiki, basikweenzya bwato bakakwela kato kanungwa kusyule lyabwato kutegwa bakanjizye mukati. Pele bakaalilwa akaambo kakuti ambweni kato aako kakazwide maanzi. Kumane bakatalika kuzambaila bwato mpobuli ansi antambo naa nketani kutegwa bajatanye mapulanga. Bakatebezya ntambo zyasaili kutegwa bwato bucikonzye kwiinda muguwo. Amweezyeezye buyo mbocakali kuyoosya kuba mubwato oobu! Zintu zyoonse nzyobakacita kunyina nozyakabagwasya, nkaambo bwato bwakazumanana “kutonkwa kapati aguwo.” Mubuzuba bwatatu, bakatalika kusowa zintu mulwizi kutegwa bwato buube-ube.—Mil. 27:14-19.

13. Ino buumi bwakali buti lyaguwo ciindi Paulo naakali mubwato?

13 Bunji bwabantu ibakali mubwato kweelede kuti bakaliyoowede. Pele Paulo abeenzinyina bakalijisi lusyomo lwakuti bakali kuyoofwutuka. Mwami wakali musyomezyede kale Paulo kuti wakali kuyoopa bumboni ku Roma alimwi nokwakainda ciindi, mungelo awalo wakalimwaambilide makani ngoonya. (Mil. 19:21; 23:11) Nokuba boobo, kwamvwiki zyobilo syikati amasiku guwo pati eelyo lyakazumanana. Akaambo kamvwula alimwi amakumbi zyalo izyakapa kuti zuba alimwi anyenyezi zileke kulibonya, sikweenzya bwato wakaalilwa kubuzyiba busena bwato mpobwakabede alimwi ankobwakali kuunka. Tiicakali kukonzyeka nokuba kulya. Ino mbuti muntu mbwaakali kunga wayeeya kulya aciindi eeci nokwakali kutontola, mvwula mpati, zintu izyakali kucitika mulwizi alimwi aciindi bantu nobakayoowede?

14, 15. (a) Ciindi naali kwaambila basibwato, nkaambo nzi Paulo ncaakabayeekezya kucenjezya kwakwe kwamusyule? (b) Ncinzi ncotukonzya kwiiya kumulumbe uupa bulangizi Paulo ngwaakaambila basibwato?

14 Paulo wakaimikila. Wakabayeezya kucenjezya nkwaakabapede musyule pele kakunyina kubelesya majwi aakuti, ‘Ndakamwaambila.’ Zintu zyazwa akucitika zyakatondezya masimpe kuti kucenjezya kwakwe kwakaleelede kutobelwa. Kumane wakabaambila kuti: “Lino ndimukulwaizya kuti mukkazike myoyo, nkaambo kunyina akati kanu uutisweekelwe buumi bwakwe, pele bwato bulikke mbobutiinyonyooke.” (Mil. 27:21, 22) Eelo kaka kweelede kuti majwi aaya akabaumbulizya baswiilizi bakwe! Kweelede kuti awalo Paulo wakamvwa kabotu kapati nkaambo Jehova wakamupa mulumbe wabulangizi walo ngwaakeelede kwaambila baabo ibakali mubwato. Cilayandika kapati kuyeeya kuti Jehova ulabubikkila maano buumi bwamuntu uuli woonse. Muntu uuli woonse ulayandika kulinguwe. Mwaapostolo Petro wakalemba kuti: “Jehova . . . tayandi kuti muntu uuli woonse anyonyoonwe, pele uyanda kuti boonse bakonzye kweempwa.” (2 Pet. 3:9) Eelo kaka cilayandika kuti twaambile bantu banji mulumbe ooyu uupa bulangizi cakufwambaana! Buumi bwabantu bwalo buyandika kapati mumeso aa Jehova, buli muntenda.

15 Kweelede kuti Paulo wakali kukambauka kubantu banji ibakali mubwato kujatikizya ‘bulangizi mbwaakajisi bwacisyomezyo Leza ncaakaamba.’ (Mil. 26:6; Kol. 1:5) Akaambo kabwato ibwakali kuyanda kunyonyooka, Paulo lino wakabaambila cakapa kuti abape bulangizi bwakuti balafwutuka. Wakati: “Sunu masiku mungelo . . . , walisikide akwiima munsi-munsi andime, kaamba kuti, ‘Utayoowi pe, Paulo. Uleelede kuyakwiima kumbele lya Kaisara, alimwi swiilila, Leza wakupa boonse aabo mbomuli limwi mubwato.’” Kumane Paulo wakabakulwaizya kuti: “Aboobo amukkazike myoyo, nobaalumi, nkaambo ndilamusyoma Leza kuti kulaba mbubonya mbondaambilwa. Pele tweelede kuyoosowelwa kunkomwe yansumbu imwi.”—Mil. 27:23-26.

‘Boonse Bakasika Mutala Kabotu-Kabotu’ (Milimo 27:27-44)

“Walumba Leza kumbele lyabo boonse.”—Milimo 27:35

16, 17. (a) Ndilili Paulo naakacibelesya coolwe cakupaila, alimwi ncinzi cakazwa mpawo? (b) Ino kucenjezya kwa Paulo kwakazuzikizyigwa buti?

16 Nozyakainda mvwiki zyobilo zikatazya, bwato kabutonkedwe amayuwe musinzo uulampa makkilomita aali 870, kuli kucinca kumwi basikweenzya bwato nkobakabona, andiza bakamvwa coongo camaanzi aakali kulipwaya kunkomwe. Bakafwusa ngobyo ziimika bwato kusyule kutegwa bwato bwiime, babulanzye kunkomwe alimwi akupa kuti bwato butaumi anyika. Aciindi eeco, basikweenzya bwato bakali kuyanda kutija kuzwa mubwato pele basikalumamba tiibakabazumizya kucita boobo. Paulo wakaambila silutwe wabasikalumamba alimwi abasikalumamba kuti: “Ikuti baalumi aaba kabatali mubwato, tamukonzyi kufwutuka pe.” Akaambo kakuti bwato lino tiibwakali kutonkwa aguwo, Paulo wakabakulwaizya boonse kuti balye akubasyomezya alimwi kuti bakali kuyoofwutuka. Kumane Paulo ‘wakalumba Leza kumbele lyabo boonse.’ (Mil. 27:31, 35) Kwiinda mukupa mupailo wakulumba, Paulo wakapa cikozyanyo cibotu kuli Luka, Arisitarko alimwi aku Banakristo mazuba aano. Sena mipailo yanu njomupaila kubuleya ilabakulwaizya alimwi akubaumbulizya bamwi?

17 Naakamana kupaila Paulo, “boonse bakakkazika myoyo alimwi abalo bakatalika kulya.” (Mil. 27:36) Kumane bakaubya-ubya bwato kwiinda mukusowa wiiti mulwizi kutegwa bwiibauke ameenda akucikonzya kusika kunkomwe. Nobwakaca, basikweenzya bwato bakakosola ntambo zyakaangilidwe ngobyo, bamane bakatebezya ntambo zyankasi izyakali musyule aabwato alimwi saili ilyakumbele bakalikwelela mujulu kutegwa bacikonzye kubulanzya kunkomwe nkobakali kukonzya kubwiimika bwato. Kumane cibeela cakumbele cabwato cakapatila kacitakonzyeki kuswena, cakapatila mumusenga, aboobo bwato nkobuli kusyule bwakatalika kukwamauka muzibeela-beela akaambo kamayuwe aakali kuuma nkuko. Akaambo kaceeci basikalumamba bamwi bakali kuyanda kubajaya baange kutegwa batatiji, pele Juliyo wakabakasya kucita boobo. Wakabakulwaizya boonse kuti basaye naa kubelesya zibelesyo zimwi kutegwa basike mutala. Ncaakasinsima Paulo cakacitika nkaambo boonse bali 276 bakafwutuka. Inzya, ‘boonse bakasika mutala kabotu-kabotu.” Pele ino nkuli nkobakalijana?—Mil. 27:44.

‘Bakabafwida Luzyalo Lulibedelede’ (Milimo 28:1-10)

18-20. Ino mbuti bantu baku Melita ‘mbobakabafwida luzyalo lulibedelede’ basibwato alimwi maleele nzi Paulo ngaakacita kwiinda mukugwasyigwa a Leza?

18 Basikufwutuka aaba bakalijana ansumbu ya Melita, kumusanza kwa Sisili. (Amubone kabbokesi kakuti “ Nsumbu Ya Melita—Ino Yakali Kuli?”) Bantu baambaula mwaambo mweenzu bakkala aansumbu eeyo ‘bakabafwida luzyalo lulibedelede.’ (Mil. 28:2) Bakabakunkila mulilo aaba beenzu ibakasika kabanamide alimwi kabazuzuma mpeyo. Nokuba kuti kwakali kutontola alimwi akuwa mvwula, mulilo ngobakabakunkila wakabakasaazya. Alimwi mulilo wakapa kuti kucitike maleele.

19 Paulo wakali kuyanda kugwasyilizya awalo, aboobo wakatalika kubwezelela tukuni twakubikka amulilo. Mbwaakatalikila buyo kucita boobo, kwakazwa cipile iwakamuluma akumunamatila kujanza. Bantu aaba ibakali kukkala ansumbu ya Melita bakayeeya kuti eeci cakali cisubulo kuzwa kuli baleza. a

20 Bantu bakubusena ooko ibakamubona Paulo kalumwa bakayeeya kuti “ulazimba.” Bbuku limwi lyakaamba kuti bbala ilyakabelesyegwa aawa mumwaambo wakusaanguna ndibbala “lyabusilisi.” Tacigambyi kuti eelyo ndebbala lyakaboola mumizeezo ya “Luka, imusilisi uuyandwa.” (Mil. 28:6; Kol. 4:14) Nokuba boobo, Paulo wakaitapula nzoka eeyo nkali alimwi kunyina cakacitika kulinguwe.

21. (a) Ino makani nzi aasalazyidwe kwaambwa ngotujana mucibeela cabbuku eeli ndyaakalemba Luka? (b) Ino maleele nzi Paulo ngaakacita, alimwi ino akabapa kucita nzi bantu ibakali kukkala ansumbu eeyi ya Melita?

21 Muntu muvwubi wazina lya Populiyo wakali kukkala mubusena oobo. Kweelede kuti nguwakali silutwe mupati wabana Roma ansumbu eeyi ya Melita. Luka wakamupandulula kuti wakali ‘muntu uulemekwa munsumbu,’ izina lyabulemu eeli lyakajanwa amalembe obilo ku Melita. Wakamutambula camaanza obilo Paulo abeenzinyina kwamazuba otatwe. Nokuba boobo, bausyi Populiyo bakalicisidwe. Nociba aciindi eeci, Luka wakabupandulula bulwazi mbobakajisi cakusalazya. Wakalemba kuti ‘bakalilede akaambo kakupya mubili alimwi akusoomona kalowa,’ wakalyaamba buya zina lyabulwazi bwini mbobakali kuciswa. Paulo wakapaila akubikka maanza alimbabo, kumane bakapona. Kabakkomene akaambo kamaleele aaya, bantu bamumunzi bakatalika kuleta balwazi abamwi kutegwa baponesyegwe, alimwi bakaleta zipego zinji nzyaakali kuyandika Paulo abeenzinyina.—Mil. 28:7-10.

22. (a) Ino mbuti syaazibwene umwi mbwaakamulumbaizya Luka kujatikizya makani ngaakalemba aalweendo lwabo lwakuunka ku Roma? (b) Ino tuyoolanga-langa nzi mucibalo citobela?

22 Makani aalweendo lwa Paulo ngotwalanga-langa ngamasimpe. Syaazibwene umwi wakaamba kuti: “Makani ngaakalemba Luka . . . ngaayinda kupandulula kabotu zintu mbozyakali kucitika mu Bbaibbele. Makani aakalembwa kujatikizya mbwaakali kweenzyegwa mato mulwizi kaindi taali akuyeeyela buyo, pele alabandika mbweena buya zintu mbozicitika mulwizi lwa Mediterranean nkoluli kujwe cakusalazya [kweelede kuti zintu eezyi wakali kuzilemba aciindi nciconya nozyakali kucitika].” Ambweni Luka wakali kulemba makani aaya ciindi naakali mulweendo oolu amwaapostolo. Ikuti naa mbocakabede oobo, nkokuti cibeela citobela calweendo lwabo cakali kuyoomupa zintu zinji zyakulemba. Ino ncinzi cakali kuyoocitikila Paulo basika ku Roma? Atubone.

a Akaambo kakuti bantu bakaluuzyi musyobo wanzoka eeyi, citondezya kuti bacipile bakali kujanika ansumbu eeyi kaindi. Mazuba aano, bacipile tabacijaniki ansumbu eeyi ya Melita. Cili boobu andiza akaambo kakucinca kwamasena kwainda myaka. Naa akaambo kakuvwula kwabantu balo ibakabamana kubajaya bacipile.