Skip to content

Skip to table of contents

CIBALO 20

“Kuyaambele Akuzunda” Nokuba Kuti Kuli Kukazyigwa

“Kuyaambele Akuzunda” Nokuba Kuti Kuli Kukazyigwa

Apolo a Paulo mbobakagwasyilizya kutola ambele makani mabotu

Kweelana a Milimo 18:23–19:41

1, 2. (a) Nintenda nzi yakacitikila Paulo abasilweendonyina mu Efeso? (b) Ino tulalanga-langa nzi mucibalo eeci?

 KULI kuyobeka akoongolola kwabantu banji mumigwagwa yamu Efeso. Nkamu yabasikukazya yalibunga-bunga kutegwa iitalisye manyongwe. Basilweendonyina mwaapostolo Paulo babajata akubakwelaanya. Bantu banji ibali mumugwagwa mupati imuli zintoolo baceya ciindi nobazuza akulyaatikizya kunjila mubbuwa lyakusobanina lyalo likonzya kukkwana bantu basika ku 25,000. Bunji bwabantu aaba tabacizyi buya acapa kuti kube manyongwe, pele baile kuyeeyela kuti tempele alimwi aleza wabo mukaintu ngobayandisya Atemi zyaba muntenda. Aboobo batalika koongolola cakwiinduluka-induluka kuti: “Atemi waba Efeso mupati!”—Mil. 19:34.

2 Twabona alimwi Saatani mbwaakasola kubelesya nkamu yabasimanyongwe kutegwa alesye mulimo wakukambauka makani mabotu aa Bwami bwa Leza. Nokuba boobo, manyongwe taili njenzila ilikke njabelesya Saatani. Mucibalo eeci, tulabandika nzila ziindene-indene nzyaakabelesya Saatani kutegwa anyonganye mulimo alimwi aluumuno lwa Banakristo bamumwaanda wamyaka wakusaanguna. Pele ciyandika kapati, tulabona nzila zyakwe zyoonse mbozyakaalilwa akaambo kakuti “ijwi lya Jehova lyakazumanana kuyaambele akuzunda canguzu kapati.” (Mil. 19:20) Ncinzi cakapa kuti Banakristo aabo kabayaabuzunda? Twaambo ntumunya tutupa kuzunda amazuba aano. Masimpe, Jehova nguutupa kuzunda. Nokuba boobo, mbubwenya mbuli Banakristo bamumwaanda wamyaka wakusaanguna, andiswe tweelede kucita lubazu lwesu. Kwiinda mukugwasyigwa amuuya wa Jehova, tulakonzya kuba abube bwalo bukonzya kutugwasya kuuzuzikizya kabotu mulimo wesu. Cakusaanguna atulange-lange cikozyanyo ca Apolo.

“Wakalaazyi Kapati Magwalo” (Milimo 18:24-28)

3, 4. Nkubulizya nzi ba Akula a Purisila nkobakabona muli Apolo, alimwi ino bakamugwasya buti?

3 Paulo naakacili mulweendo kuunka ku Efeso mulweendo lwakwe lwatatu lwabumisyinali, mu Juda umwi wazina lya Apolo awalo wakasika mumunzi. Wakali kuzwa mumunzi uudumide wa Alekizandiriya ku Egepita. Apolo wakajisi bube bulibedelede. Wakali kupasaula kukanana alimwi “wakalaazyi kapati Magwalo.” Kuyungizya waawo, “moyo wakwe wakali kupya amuuya.” Kazwide busungu, Apolo cabusicamba wakaambaula kunkamu yaba Juda mucikombelo.—Mil. 18:24, 25.

4 Akula a Purisila bakamumvwa Apolo kaambaula. Tulakonzya kweezyeezya mbobakakkomene kumumvwa kayiisya “zintu ziluzi kujatikizya Jesu.” Nzyaakali kwaamba kujatikizya Jesu zyakaliluzi. Pele kalitanalampa, banabukwetene Banakristo aaba bakamvwa kuti kuli cintu cimwi ciyandika kapati ncaakabulizyide Apolo. “Wakazyi buyo zyalubbapatizyo lwa Johane.” Banabukwetene aaba ibatajisi zintu zinji zyakumubili alimwi ibakali buyo basikupanga matente, tiibakamuyoowa Apolo akaambo kalwiiyo ndwaakajisi naa kuba muntu uucizyi kukanana kabotu. Muciindi caboobo, “bakamutola ambali akumupandulwida bwini mboibede nzila ya Leza.” (Mil. 18:25, 26) Ino wakacita buti mwaalumi ooyu iwakayiide kapati alimwi iwakali kupasaula kukanana? Kweelede kuti wakatondezya bube buyandika kapati Munakristo mbwayelede kuba ambubo, ikulicesya.

5, 6. Ncinzi cakapa kuti Jehova azumanane kumubelesya Apolo, alimwi twiiya nzi kucikozyanyo cakwe?

5 Akaambo kakuti Apolo wakalutambula lugwasyo ndwaakamupa Akula a Purisila, wakaba mubelesi wa Jehova uucibwene. Wakazumanana alweendo lwakwe kuunka ku Akaya kwalo ‘nkwaakabagwasya kapati’ basyomi. Wakabakambaukila ba Juda bakooko balo ibatakali kuzumina kuti Jesu ngowakali Mesiya wakasinsimwa. Luka wakalemba kuti: “Canguzu kapati wakacisalazya kubuleya kuti ba Juda bakalisweekede, kwiinda mukubatondezya kuzwa mu Magwalo kuti Jesu ngo Kristo.” (Mil. 18:27, 28) Eelo kaka Apolo wakali cilongezyo kumbungano! Amana buya, wakagwasyilizya kutegwa “jwi lya Jehova” lizumanane kuzunda. Ncinzi ncotukonzya kwiiya kucikozyanyo ca Apolo?

6 Kulicesya mbube buyandika kapati mbobeelede kuba ambubo Banakristo boonse. Toonse tulijisi zipego ziindene-indene mbuli busongo bwakuzyalwa ambubo, kumvwisya zintu naa luzyibo. Pele ikulicesya bweelede kuba bube bulibonya kapati mulindiswe kwiinda zipego zimwi nzyotukonzya kuba anzizyo, buyo-buyo zipego eezyo zilakonzya kutuletela mapenzi. Zilakonzya kutupa kutalika kulisumpula. (1 Kor. 4:7; Jak. 4:6) Ikuti katulicesya ncobeni, tuyoobona bamwi kuti balatwiinda. (Flp. 2:3) Kunyina notuya kubikkilila twalulamikwa naa kukaka kugwasyigwa abamwi. Ikuti kwaba kucinca mumbunga kweelana abusolozi bwamuuya uusalala, tatukayeeyi kuti mizeezo yesu njiiluzi. Jehova a Mwanaakwe banootubelesya lilikke buyo kuti twazumanana kulicesya.—Lk. 1:51, 52.

7. Mbuti Paulo alimwi a Apolo mbobakatusiila cikozyanyo cibotu cakulicesya?

7 Kulicesya alimwi kulatugwasya kutaba amuuya wakuzundana. Kweelede kuti Saatani wakaliyandide kapati kupa kuti Banakristo bakusaanguna baandaane. Eelo kaka naakakkomana Saatani ikuti baalumi baya bobilo ibakali kusyomwa, Apolo alimwi amwaapostolo Paulo nobakatalika kubusya mizundano akati kabo naa kutalika kuyanda kuba ampuwo mumbungano! Amana buya cakali cuubauba kulimbabo kucita boobo nkaambo Banakristo bamwi bakali kwaamba kuti, “Mebo ndili wa Paulo,” kakuli bamwi bakali kwaamba kuti, “Mebo ndili wa Apolo.” Sena Paulo a Apolo kuli nobakali kukulwaizya muzeezo wakwaandaana uuli boobu? Peepe! Cakulicesya Paulo wakalizyi Apolo mbwaakabeleka canguzu cakuti wakamuyungizyila amilimo iimbi. Awalo Apolo wakaatobela malailile aa Paulo. (1 Kor. 1:10-12; 3:6, 9; Tit. 3:12, 13) Eelo kaka ncikozyanyo cibotu cakubelekela antoomwe calo ncotukonzya kwiiya mazuba aano!

‘Kapandulula Cakusalazya Munzila Iikwelelezya Kujatikizya Bwami’ (Milimo 18:23; 19:1-10)

8. Mbuti mbwaakeenda Paulo ciindi naakali kupiluka ku Efeso, alimwi nkaambo nzi?

8 Paulo wakasyomezyede kuti wakali kuyoopiluka ku Efeso, alimwi oobo mbwaakacita. a (Mil. 18:20, 21) Pele amubone mbwaakapiluka. Wakali mu Antiokeya yaku Siriya ciindi notwakali kubandika kujatikizya nguwe. Kutegwa asike ku Efeso, naakainda buyo iikosola mu Selukiya mpoonya akutanta bwato ibwakali kuunka ku Efeso. Pele muciindi caboobo, “wakainda muzyooko zyamalundu.” Kweelana abuvwuntauzi bumwi bwakacitwa kujatikizya lweendo lwa Paulo lulembedwe ku Milimo 18:23 alimwi a Milimo 19:1, kuyeeyelwa kuti antoomwe wakeenda makkilomita asika ku 1,600. Ino nkaambo nzi Paulo ncaakabelesya nzila iikatazya kwiinda? Nkaambo wakajisi makanze, ‘aakuyumya-yumya basikwiiya boonse.’ (Mil. 18:23) Lweendo lwakwe lwatatu lwabumisyinali lwakali kulemya mbubwenya mbuli nyendo zyakwe zyobilo, pele nyendo zyoonse eezyi wakazibona kuti zyakali kugwasya kapati. Balangizi bamabazu antoomwe abamakaintu babo, balautondezya muuya nguwenya ooyu amazuba aano. Eelo kaka tulabalumba akaambo kaluyando lwakulyaaba ndobatondezya!

9. Nkaambo nzi kakamu kabasikwiiya ncokakali kuyandika kubbapatizyigwa ciindi cabili, alimwi nciiyo nzi ncotukonzya kwiiya kulimbabo?

9 Naakasika mu Efeso, Paulo wakajana kakamu kabantu babalilwa ku 12 ibakali basikwiiya ba Johane Mubbapatizi. Bakabbapatizyigwa alubbapatizyo lwa Johane lwalo ilwatakacili kubeleka. Alimwi tiibakazyi cili coonse kujatikizya muuya uusalala. Aboobo Paulo wakabapanduluda kujatikizya kubbapatizyigwa muzina lya Jesu ncokwakali kuyandika. Bantu aaba, bakatondezya kulicesya alimwi akuyandisya kwiiya zinji mbubwenya mbuli mbwaakacita Apolo. Nobakamana kubbapatizyigwa muzina lya Jesu, bakatambula muuya uusalala alimwi azipego zimwi zyamaleele. Cakalibonya kuti kutobela busolozi bwambunga ya Jehova, kuletela zilongezyo.—Mil. 19:1-7.

10. Nkaambo nzi Paulo ncaakazwida kucikombelo akutalika kukambaukila kucikolo, alimwi ncikozyanyo nzi ncaakatusiila calo ncotweelede kutobela ciindi notuli mumulimo wamumuunda?

10 Kuyaambele akumwi kwakalibonya. Paulo wakali kukambauka cabusicamba mucikombelo kwamyezi yotatwe. Nokuba kuti ‘wakali kupandulula cakusalazya munzila iikwelelezya kujatikizya Bwami bwa Leza,’ bamwi bakayumya myoyo akutalika kukazya kapati. Aboobo, muciindi cakusowa ciindi kukambaukila baabo ibakali ‘kusampaula Nzila Eeyi,’ Paulo wakabamba bubambe bwakunookambaukila muŋanda mpati yakuswaanganina iyakali acikolo buzuba abuzuba. (Mil. 19:8, 9) Aabo ibakali kuyanda kuyaambele kumuuya, bakeelede kweenda kuzwa kucikombelo kuunka kucikolo kuyooswiilila. Mbubwenya mbuli Paulo, tweelede kuukosola mubandi twabona kuti mukamwiniŋanda talibambilide kuswiilila naa kuti uyanda buyo kukazyanya. Kucili bantu banji ibali mbuli mbelele ibaciyandika kuswiilila kumulumbe wesu uukulwaizya.

11, 12. (a) Mbuti Paulo mbwaakasiya cikozyanyo cibotu cakuba munkutwe kukubeleka alimwi akuba muntu uucinca-cinca kweelana abukkale? (b) Mbuti Bakamboni ba Jehova mbobasolekesya kuba bankutwe kubeleka alimwi akucinca-cinca kweelana abukkale ciindi nobali mumulimo wabo wakubuleya?

11 Kweelede kuti Paulo wakali kukambauka acikolo kuzwa kuma 11:00 kusika kuma 16:00 aabuzuba. (Mil. 19:9) Eeci cakali ciindi nokwakaumwine alimwi nokwakali kupya kapati, iciindi bantu banji nobakali kulyookezya kumilimo yabo akulya. Amuciyeeyele buyo, ikuti Paulo naakazumanana kubeleka munzila njomunya eeyo kwamyaka iitobelene yobilo, nkokuti wakali kukonzya kukkwanya mawoola aali 3,000 kayiisya. b Aaka nkaambo akamwi kakapa kuti jwi lya Jehova lizumanane kuyaambele akuzunda. Paulo wakali munkutwe kubeleka alimwi wakali kucinca-cinca kweelana abukkale. Wakali kucinca-cinca ciindi ncaakali kubeleka mumulimo wakukambauka kutegwa ceendelane aciindi ncobakali kukonzya kukkomanina bantu bamucilawo eeco. Aboobo ncinzi cakacitika? “Boonse ibakali kukkala mucooko ca Asiya bakalimvwa jwi lya Mwami, iba Juda alimwi aba Giriki.” (Mil. 19:10) Eelo kaka wakapa bumboni cakulomya!

Tulasolekesya kusikila mpotugolela kubasikila bantu kuli koonse nkobakonzya kujanika

12 Bakamboni ba Jehova mazuba aano abalo mbankutwe caboola kukubeleka alimwi balacinca-cinca kweelana abukkale. Tulasolekesya kubasikila bantu kufwumbwa nkotukonzya kubajana alimwi anobakonzya kujanika. Tulakambauka mumigwagwa, mumamaaketi alimwi amumasena mobasiila myootokala. Tulabakambaukila bantu kubelesya mafooni naa magwalo. Ciindi notucita bukambausi bwakuŋanda-aŋanda, tulasolekesya kusikila bantu ciindi nobakonzya kujanika.

“Kuyaambele Akuzunda” Nokuba Kuti Kuli Myuuya Mibyaabi (Milimo 19:11-22)

13, 14. (a) Ncinzi Jehova ncaakapa Paulo kuti acikonzye kucita? (b) Nkulubizya kuli buti bana ba Sikeva nkobakacita, alimwi ino nkuyeeya kuli buti kukozyenye kwalo bantu bali mubukombi bwa Bunakristo Bwanyika nkobacita mazuba aano?

13 Luka utwaambila kuti mulimo wa Paulo wakaleta zilongezyo zinji nkaambo Jehova wakamupa kuti atalike kucita “milimo mipati iigambya.” Notuba tutambala atusani twakulikwabilizya kutombe ntwaakali kusama Paulo twakali kutolwa kubantu baciswa, eelyo bakali kupona kumalwazi. Noiba myuuya mibi yakali kutandwa anzila njomunya eeyi. c (Mil. 19:11, 12) Ikuzunda myuuya mibi ya Saatani kwiinda mukubelesya nzila eeyi kwakabagambya kapati bantu, pele ikutali boonse.

14 ‘Ba Juda ibakali kweendeenda kabayaabutanda madaimona’ bakali kusola kucita maleele aa Paulo. Bamwi akati kaba Juda aabo bakasola kutanda madaimona kwiinda mukubelesya zina lya Jesu alimwi alya Paulo. Luka wakaamba kuti bakali bana basankwa ba Sikeva ibali ciloba—bamumukwasyi wabapaizi—balo ibakali kusola kucita boobo. Daimona lyakabaambila kuti: “Ndilimuzyi kabotu Jesu alimwi awalo Paulo ndilimuzyi; pele ino nywebo ndinywe bani?” Kumane muntu iwakanjidwe daimona wakatalika kubalwana basilweeno aabo akubasotokela mbuli munyama wamusyokwe cakuti bakatija amantanda kabaliciside. (Mil. 19:13-16) Ooku kwakali kuzunda kupati kwa “jwi lya Jehova,” nkaambo lwiindano ilwakali akati kanguzu nzyaakapedwe Paulo alimwi anguzu zitakwe ampoziyeeme nzyobakajisi basilweeno baya lwakalibonya. Mazuba aano kuli bantu banji ibayeeya kuti cilizulide kwiile kwiita zina lya Jesu naa kulyaamba kuti “Banakristo”. Pele Jesu wakaamba kuti ccita buyo balikke aabo ibacita kuyanda kwa Usyi, mbabajisi bulangizi bwini-bwini bwakumbele.—Mt. 7:21-23.

15. Mbuti mbotukonzya kwiiya cikozyanyo cabana Efeso caboola kukutantamuka mizimo alimwi azintu ziswaangene aanjiyo?

15 Cintu cuusisya nsoni icakacitikila bana basankwa ba Sikeva cakapa bantu boonse bakamvwa kutalika kumuyoowa Leza alimwi cakakulwaizya bantu banji kuba basyomi akucileka kucita masalamuzi. Zilengwa zyabana Efeso zyakajatikizyidwe kapati amasalamuzi. Kubelesya ziposo alimwi azitumwa kwakalidumide kapati mbubwenya mbuli cilengwa cakwaambilila mbocakabede. Bantu banji mu Efeso lino bakakulwaizyigwa kuleta mabbuku aabo aamasalamuzi akwaaumpa caantangalala—nokuba kuti akali kukonzya kuulwa mali manji kapati kweelana ambotwaabalila mazuba aano. d Luka wakalemba kuti: “Aboobo ijwi lya Jehova lyakazumanana kuyaambele akuzunda canguzu kapati.” (Mil. 19:17-20) Eelo kaka eeci cakali citondezyo cilibonya cakuti kasimpe kakabuzunda bubeji alimwi amizimo! Bantu aabo basyomeka bakatusiila cikozyanyo cibotu mazuba aano. Andiswe tupona munyika iizwide zyamizimo. Ikuti twabona kuti kuli ncotujisi ciswaangene amizimo, tweelede kucita mbuli mbobakacita bana Efeso—kucinyonyoona cakufwambaana. Atuzitantamuke zilengwa eezyo zisesemya nokuba kuti tacili cuubauba kucita boobo.

“Kwakaba Lupyopyongano Lupati” (Milimo 19:23-41)

“Nobaalumi, mulizyi kabotu kuti buvwubi bwesu buzwa kumulimo ooyu.”—Milimo 19:25

16, 17. (a) Amupandulule Demetriyo mbwaakaatalisya manyongwe mu Efeso. (b) Mbuti bana Efeso mbobakatondezya kuti balaciindizya mukucita zintu?

16 Lino atulange-lange nzila Saatani njaakabelesya yalo Luka njaakaamba ciindi naakalemba kuti, “kwakaba lupyopyongano lupati kujatikizya Nzila Eeyi.” Aawa, Luka tanaakali kuciindizya kupandulula pe. e (Mil. 19:23) Mufwuzi wansiliva wazina lyakuti Demetriyo nguwakatalisya manyongwe. Wakoongelezya bafwuzinyina kwiinda mukubayeezya kuti buvwubi bwabo bwakali kuzwa kukusambala mituni nkobakali kucita. Wakazumanana kubaambila kuti mulumbe Paulo ngwaakali kukambauka wakali kuyoopa kuti makwebo aabo aunke aansi, mbwaanga Banakristo tiibakali kukomba mituni. Kumane wakayunga bana Efeso kwiinda mukubaambila kuti mbabamukamwini munzi, kumwi kabacenjezya kuti leza wabo mukaintu, Atemi alimwi atempele lyabo liinda bulemu munyika yoonse zyakali ‘kuyoomana.’—Mil. 19:24-27.

17 Zintu zyakacitika kweelana ambwaakali kuziyanda Demetriyo. Bafwuzi bakatalika koompolola kuti “Atemi waba Efeso mupati,” aboobo kwakaba lupyopyongano mumunzi, lwalo ilwakasololela kumanyongwe aambwa kumatalikilo aacibalo ecino. f Akaambo kakuti Paulo wakali muntu uulyaabide, wakalilisungwide kuunka mubbuwa kutegwa akaambaule kunkamu yabantu eeyo, pele basikwiiya bakazumanana kumukasya. Alekizanda umwi wakaimikila kumbele aankamu yabantu akuyanda kutalika kwaambaula. Mbwaanga wakali mu Juda, kweelede kuti wakaliyandide kapati kupandulula lwiindano lwakali aakati kaba Juda a Banakristo aaba. Nkamu yabantu eeyo noyatakabuswiilila bupanduluzi oobo. Pele nobakazyiba kuti wakali mu Juda, bakatalika koongolola kwamawoola aatandila kuli obilo kumwi kabainduluka majwi aakuti “Atemi waba Efeso mupati.” Kuzwa eciya ciindi, kuciindizya mumakani aabukombi nkobacita bantu tiikwacinca pe. Kwazumanana kupa bantu kutazilanga kabotu zintu.—Mil. 19:28-34.

18, 19. (a) Ino mupati wamunzi wakaamana buti manyongwe akali mu Efeso? (b) Mbuti bantu ba Jehova zimwi ziindi mbobali kukwabililwa abeendelezi bamfwulumende, alimwi ncinzi aumwi wesu ncakonzya kucita kutegwa tuzumanane kukwabililwa?

18 Kumamanino, mupati wamunzi wakacikonzya kuumuzya nkamu yabantu. Mwaalumi ooyu musongo wakaambila nkamu yabantu kuti tempele aleza wabo mukaintu kunyina nozyakali kuyoonyonyoonwa a Banakristo aaba, akuti kunyina cibi Paulo abeenzinyina ncobakacita kujatikizya tempele lya Atemi alimwi akuti kwakali nzila yamumulawo iyakeelede kutobelwa ikuti kwabbuka kaambo kali boobu. Kweelede kuti akabasika amoyo majwi aakwe ciindi naakabayeezya kuti bakali kukonzya kupegwa mulandu abana Roma akaambo kakulibunga-bunga ikutali kwamumulawo alimwi ikwakali kunyonganya. Naakamana kwaamba majwi aayo, wakabamwaisya. Nokuba kuti bakalinyemede kapati, tiilyakalampa bakatontomana nobakaambilwa majwi aayo aagwasya.—Mil. 19:35-41.

19 Eeci tiicakali ciindi cakusaanguna kuli basikwiiya ba Jesu kwiimininwa amuntu uuli mubweendelezi uuzibona kabotu zintu alimwi tiicakali kuyooba camamanino. Mubwini, mwaapostolo Johane mucilengaano cijatikizya mazuba aamamanino, wakabona ciinga cabantu iciimininwa anyika, kacimena mapenzi Saatani ngaletela basikutobela Jesu. (Ciy. 12:15, 16) Eeco ncecicitika. Ziindi zinji, babetesi ibazibona kabotu zintu bali kukwabilila lwaanguluko lwa Bakamboni ba Jehova lwakuswaangana antoomwe alimwi akwaambila bamwi makani mabotu. Mubwini, mbotulilemeka kulagwasyilizya kapati mukuzunda ooku. Bukkale bwa Paulo bwakapa kuti baalumi mu Efeso ibakali mubweendelezi bamulemeke alimwi akumukwabilila kuntenda. (Mil. 19:31) Mbubwenya buyo andiswe, tweelede kuba abukkale bubotu bwalo bukonzya kubakkomanisya aabo mbotuyaanya. Tatukonzyi kuzyiba zikonzya kuzwa mpawo.

20. (a) Ino mulimvwa buti kujatikizya mbolyakazunda jwi lya Jehova mumwaanda wamyaka wakusaanguna alimwi amazuba aano? (b) Ino mukanzide kucita nzi mwalanga Jehova mbwatupa kuzunda mazuba aano?

20 Eelo kaka cilakkomanisya kubona ‘jwi lya Jehova mbolyakazumanana kuyaambele akuzunda canguzu kapati’ mumwaanda wamyaka wakusaanguna! Cilakkomanisya alimwi kubona Jehova mbwagwasyilizya kutegwa katuzunda amazuba aano. Sena andinywe inga tiimwayanda kutola lubazu nokuceya mukuzunda ooku? Kutegwa mucite oobo, amwiiye kuzikozyanyo nzyotwalanga-langa. Amube muntu uulicesya, amweende antoomwe ambunga ya Jehova iili mukuyaambele, amube bankutwe kubeleka, amwiitantamuke mizimo alimwi amusoleke kusikila mpomugolela kukambauka kwiinda mubukkale bwanu bubotu.

a Amubone kabbokesi kakuti “ Efeso—Munzi Mupati Wamu Asiya.”

b Alwalo Lugwalo lwa 1 Bakorinto Paulo wakalulembela mu Efeso.

c Kweelede kuti tusani twaambwa aawa twakali twakulipukutya nkasaalo twalo ntwaakali kwaanga kumutwe kutegwa nkasaalo itamunjili mumeso. Mbwaanga Paulo waambwa kuti wakali kusama tusani twakulikwabilizya kutombe aciindi eeci, citondezya kuti wakajisi bubi kubeleka mulimo ngwaakaiya wakupanga matente katanaunka kuyookambauka, ambweni wakali kufwuma kakucili kooko.—Mil. 20:34, 35.

d Luka wakaamba kuti muulo antoomwe akali mali aansiliva aali 50,000. Ikuti naa wakali kwaamba kujatikizya dinari, nkokuti cakali kukonzya kutola mazuba aali 50,000—naa myaka iisika ku 137—kutegwa mubelesi aajane mali aayo ikuti kabeleka mazuba aali ciloba mumvwiki.

e Bantu bamwi baamba kuti Paulo wakali kupandulula bukkale oobu bwakacitika mu Efeso ciindi naakaambila bana Korinto kuti “twakali kuzumbauzya buya kuti naa tulapona.” (2 Kor. 1:8) Nokuba boobo, kweelede kuti wakali kuyeeya bukkale bumwi bwiinda kubija. Ciindi Paulo naakalemba kuti “ndakalwana abanyama babutambo ku Efeso,” kweelede kuti wakali kupandulula kulwana abanyama beni ibakali mubbuwa lyakusobanina naa kukukazyigwa abantu. (1 Kor. 15:32) Bupanduluzi boonse bobilo, nkokuti bwacikozyanyo alimwi abupanduluzi bwini buya inga kabuli bwamasimpe.

f Tubunga twabasikupanga zintu tulaanguzu. Mucikozyanyo, nokwakainda mwaanda wamyaka, kabunga kabasikupanga zinkwa kakazikwaatalisya manyongwe aamusyobo ooyu mu Efeso.