Skip to content

Skip to table of contents

CIBALO 13

“Kobapandulwida Mbolibede Tempele”

“Kobapandulwida Mbolibede Tempele”

EZEKIELI 43:10

MAKANI AALI MUCIBALO: Ncocaamba cilengaano catempele lyeebeka ndyaakabona Ezekieli

1-3. (a) Nkaambo nzi ncokweelede kuti Ezekieli wakaumbulizyigwa acilengaano cijatikizya tempele lyeebeka lyakajisi bumpiyo-mpiyo? (Amubone cifwanikiso icili kumatalikilo aacibalo.) (b) Ncinzi ncotutiilange-lange mucibalo eeci?

AMWEEZYEEZYE Ezekieli naakajisi myaka yakuzyalwa iili 50. Wakali kukonzya kuyeeya myaka iili 25 musyule njaakakkala kali mubuzike. Kwakaindide ciindi cilamfwu kuzwa ciindi tempele lyamu Jerusalemu nolyakanyonyoonwa. Ikuti naa Ezekieli kuli naakali kweezyeezya kuti inga wabeleka kali mupaizi mu Jerusalemu, aciindi eeci wakalizyi kuti tiicakali kukonzyeka. Kwakeelede kwiinda myaka iimbi iibalilwa ku 56 kuti buzike bumane, aboobo Ezekieli wakalizyi kuti tiicakali kulangilwa kuti inga wapona kwaciindi cilamfwu boobu kutegwa abone bantu ba Jehova kababukulusyigwa kumunzi wabo, kwaambisya kubona tempele kaliyakululwa. (Jer. 25:11) Sena mizeezo iili boobo yakali kumupa kuusa?

2 Eelo kaka lwakali luzyalo lwa Jehova kubelesya ciindi eeci kupa Ezekieli cilengaano cipati kapati, cilengaano icakagwasya mwaalumi ooyo uusyomeka kujana luumbulizyo alimwi abulangizi! Kwiinda mucilengaano eeco, musinsimi wakatolwa kucisi cokwabo akwiimikwa atala aacilundu cilamfwu kapati. Kali acilundu cilamfwu, wakaswaangana ‘amuntu iwakali kulibonya mbuli mukuba.’ Muntu ooyo iwakali kulibonya mbuli mungelo wakamweenzyeezya Ezekieli kabotu-kabotu kuzunguluka tempele lyeebeka ilyakajisi bumpiyompiyo. (Amubale Ezekieli 40:1-4.) Cakali kulibonya mbuli kuti ncintu cicitika ncobeni! Kuli Ezekieli, cintu eeci icakacitika kweelede kuti cakali kuyumya lusyomo, kugambya ambweni alimwi akunyonganya asyoonto. Nokuba kuti tempele ndyaakabona lyakajisi zibeela zinji nzyaakazyi, pele alimwi lyakaliindene kapati aleelyo ndyaakazyi kaindi ilyakali mu Jerusalemu.

3 Cilengaano eeci cikkomanisya ncecipandululwa muzyaandaano zyamamanino izili fwuka zyabbuku lya Ezekieli. Lino atubandike muuya ngotweelede kuba anguwo ciindi notulanga-langa cilengaano eeci alimwi anotusola kumvwa ncocaamba. Mpoonya tulalanga-langa naa ncaakabona Ezekieli lyakali tempele lipati lyakumuuya mwaapostolo Paulo ndyaakaamba nokwakakainda myaanda yamyaka. Kumamanino, tulalanga-langa ncocakali kwaamba cilengaano kuli Ezekieli alimwi akubaangenyina.

Mbociyandika Kubelesya Nzila Iimbi

4. Kujatikizya cilengaano catempele, ino mbuti mbocakali kupandululwa kaindi, pele ino ncinzi ciyandika lino?

4 Kaindi, mabbuku eesu akali kwaamba kuti Ezekieli wakabona tempele lya Jehova lipati lyakumuuya, eelyo mwaapostolo Paulo ndyaakasololelwa amuuya kulemba mulugwalo lwakwe kubana Hebrayo. * Kwiinda mubupanduluzi oobo, cakali kulibonya kuti cileelela ikuzyaaamba munzila yacikozyanyo naa ncoziiminina zintu zinji izili mucilengaano catempele ca Ezekieli, kubelesya bupanduluzi bwa Paulo bwatente lyakukombela kuba aakutalikila. Nokuba boobo, ikucilanga-langa cakusinizya alimwi akuzinzibala kuyeeya kutondezya kuti kuyandika nzila nguba-uba yakupandulula cilengaano catempele ca Ezekieli.

5, 6. (a) Mbuti mwaapostolo Paulo mbwaakatondezya kulicesya naakali kupandulula tente lyakukombela? (b) Ncinzi ncaakaamba Paulo kujatikizya bumpiyompiyo bumwi bwatente lyakukombela, alimwi ino mbuti andiswe mbotukonzya kuubelesya muzeezo wakwe ikumvwisya cilengaano catempele ca Ezekieli?

5 Ncabusongo ikubona kuti tatuyandauli ncobwaamba businsimi naa zikozyanyo muzintu zyoonse izili mutempele lyamucilengaano ca Ezekieli. Nkaambo nzi? Atulange-lange cikozyanyo cikkomanisya. Ciindi Paulo naakali kwaamba kujatikizya tente lyakukombela alimwi atempele lyakumuuya, wakabwaamba bumpiyompiyo ibwakali mutente lyakukombela, mbuli cakutentela tununkilizyo cangolida, cakavwumbide bbokesi, alimwi akabiya kangolida kakajisi mana. Sena wakapa bupanduluzi bwabusinsimi kubumpiyompiyo oobu? Cakutadooneka, muuya uusalala tiiwakamusololela kucita oobo. Muciindi caboobo, Paulo wakalemba kuti: “Lino tacili ciindi cakubandika bumpiyompiyo boonse bwazintu eezyi pe.” (Heb. 9:4, 5) Paulo wakalilibambilide kutobela busolozi bwamuuya uusalala alimwi akulindila Jehova cakulicesya.—Heb. 9:8.

6 Tulakonzya kubona cilengaano catempele ca Ezekieli munzila iikozyenye. Acalo cilijisi bumpiyompiyo bunji. Alimwi cilibonya kuti cileelela kapati kulindila Jehova kusalazya twaambo ikuti naa kwayandika kucita oobo. (Amubale Mika 7:7.) Pele, sena tweelede kufwambaana kwaamba kuti muuya wa Jehova kunyina nowamunikila kucilengaano eeci? Peepe!

Sena Ezekieli Wakabona Tempele Lipati Lyakumuuya?

7, 8. (a) Ino nkucinca kuli buti mukumvwisya ikwaba lino? (b) Mbuti tempele lyamucilengaano mbolyakaindene atempele lyakumuuya ndyaakapandulula Paulo?

7 Mbubwenya mbokwaambwa kale, kwamyaka minji mabbuku eesu kwaciindi cilamfwu ali kwaamba kuti Ezekieli wakabona tempele lya Jehova lipati lyakumuuya, eelyo Paulo ndyaakasololelwa amuuya kulemba mulugwalo lwakwe kubana Hebrayo. Nokuba boobo, buvwuntauzi bumbi bwatusololela ikwaamba kuti Ezekieli tanaakalibona tempele lipati lyakumuuya. Ino nkaambo nzi?

8 Kaambo kakusaanguna, tempele ndyaakabona Ezekieli talyeendelani abupanduluzi bwa Paulo bwakasololelwa amuuya. Amubone kaambo aaka: Mwaapostolo Paulo wakacisalazya kuti tente lyakukombela lyakuciindi ca Musa lyakali cimvwule buyo alimwi lyakali kwaamba cintu cimwi cipati. Tente lyakukombela, mbubwenya mbuli tempele lya Solomoni alya Zerubabeli, alo aakabambidwe munzila iikozyenye, akali kubikkilizya akaanda ikakali kwiitwa kuti “Busena Busalalisya.” Paulo wakaita kaanda aako kuti “busena busalala bwakabambwa amaanza aabantu,” kupandulula kuti bwakali “cikozyanyo buyo cazintu zini-zini,” ikutali busena bwini kubugama. Ino zintu zini-zini cakali cinzi? Paulo wakapandulula kuti: “Kujulu kwini buya.” (Heb. 9:3, 24) Sena ndijulu ndyaakabona Ezekieli? Peepe. Cilengaano ca Ezekieli tacitondezyi kuti wakali kubona zintu zyakujulu.​—Amweezyanisye a Daniele 7:9, 10, 13, 14.

9, 10. Caboola kuzituuzyo, ino mbuti tempele lyamucilengaano ca Ezekieli mboliindene atempele lipati lyakumuuya ndyaakapandulula Paulo?

9 Acimwi icitondezya kwiindana kupati kuliko akati kacilengaano ca Ezekieli alimwi abupanduluzi bwa Paulo cibikkilizya zituuzyo. Ezekieli wakamvwa malailile manji aajatikizya kupa zituuzyo kaapegwa kubantu, kubasilutwe alimwi akubapaizi. Bakeelede kupa zituuzyo akaambo kazibi zyabo. Alimwi bakeelede kupa zipaizyo zyalumvwano, eezyo zilibonya kuti bakali kuzilya mumaanda aakulida aamutempele. (Ezk. 43:18, 19; 44:11, 15, 27; 45:15-20, 22-25) Sena zituuzyo eezyi izyakali kupegwa cakwiinduluka-induluka zilatuulwa mutempele lipati lyakumuuya?

Tempele lyamucilengaano ca Ezekieli talili tempele lipati lyakumuuya

10 Bwiinguzi bulasalala alimwi tabukatazyi. Paulo wakaamba kuti: “Kristo naakaboola kali mupaizi mupati wazintu zibotu izicitikide kale, wakainda mutente lipati alimwi lilondokede kwiinda leelyo lyakayakwa amaanza aabantu, nkokuti, litali lyazilenge zyaansi aano pe. Wakanjila mubusena busalala, ikutali abulowa bwampongo abwabapoho bacili bana, pele wakanjila abulowa bwakwe mwini iciindi comwe buyo akutujanina lufwutuko lutamani.” (Heb. 9:11, 12) Aboobo mutempele lipati lyakumuuya, cituuzyo comwe buyo ncocakapegwa, mane kukabe kutamani. Ncituuzyo cacinunuzyo, alimwi cakapegwa a Mupaizi Mupati kumugama, Jesu Kristo. Cakutadooneka, tempele lyamucilengaano ca Ezekieli antoomwe azituuzyo zinji zyancico zyampongo abapoho tiilyakali tempele lipati lyakumuuya.

11. Mumazuba aa Ezekieli, ino nkaambo nzi ncocatakali ciindi cakuti Leza ayubunune kasimpe kujatikizya tempele lipati lyakumuuya?

11 Eeco citusololela kukaambo kabili Ezekieli ncaatakali kukonzya kulibona tempele lipati lyakumuuya: Tiicakaningasika ciindi cakuti Leza ayubunune kasimpe kali boobo. Amuyeeye kuti cilengaano ca Ezekieli kusaanguna cakaambwa kuba Juda ibakali mubuzike mu Babuloni. Bakali kweendelezyegwa a Mulawo wa Musa. Mbobwakali kuyoomanina buyo buzike, bakeelede kujokela ku Jerusalemu mpoonya akuubelesya Mulawo ooyo kujatikizya bukombi busalala kwiinda mukuyakulula tempele acipaililo candilyo. Mpoonya bakeelede kuzumanana kupa zipaizyo okuya, alimwi bakacita oobo kwamyaanda yamyaka iitandila kucisambomwe. Amuciyeeyele buyo mbobakali kukonzya kujatikizyigwa ba Juda ikuti cilengaano ca Ezekieli nocakabatondezya tempele lyakumuuya, lyalo mupaizi mupati mwaakaaba buumi bwakwe kacili cituuzyo, mpoonya zituuzyo zimbi zyoonse zyakazikulesyegwa! Ino mbuti mbobakali kukonzya kucimvwisya cilengaano cili boobo? Sena nocakapa kuti makanze aabo aakutobela Mulawo wa Musa amane? Mbuli lyoonse, Jehova ulayubununa kasimpe lelikke casika ciindi ceelede alimwi aciindi bantu bakwe nobalibambilide.

12-14. Ino nkweendelana kuli buti kuliko akati katempele ndyaakabona Ezekieli alimwi abupanduluzi bwa Paulo bwatempele lyakumuuya? (Amubone kabbokesi kakuti “Matempele Aayiindene, Ziiyo Ziindene.”)

12 Aboobo, ino nkweendelana kuli buti kuliko akati katempele lyamucilengaano ca Ezekieli alimwi abupanduluzi bwa Paulo bwatempele lyakumuuya? Amuyeeye kuti bupanduluzi bwa Paulo tiibwakayeeme aatempele lyamucilengaano ca Ezekieli; muciindi caboobo, bwakayeeme aatente lyakukombela lyamumazuba aa Musa. Masimpe kuti Paulo wakaamba zibeela zili mbozibede zyalo izyakali kujanika mutempele lya Solomoni alya Zerubabeli alimwi izyakaliko amutempele lyamucilengaano ca Ezekieli. Aboobo, inga twaamba kuti akati ka Ezekieli alimwi a Paulo, umwi aumwi wakabikkila maano kumbazu yiindene mukulemba kwabo. * Muciindi cakupandulula cintu comwe, nzyobakalemba zilagwasyanya. Munzila nzi?

13 Tulakonzya kuyeeya kweendelana kuliko akati kazibalo zyobilo zyamu Bbaibbele munzila eeyi: Kuli Paulo, twiiya kujatikizya bubambe bwa Jehova bwakukomba, pele kuli Ezekieli, twiiya kujatikizya zyeelelo zyakukomba zya Jehova. Kutegwa atuyiisye kujatikizya bubambe bwabukombi busalala bwa Jehova, Paulo wakaamba ncozyaamba zibeela zyatempele lyakumuuya mbuli mupaizi mupati, zituuzyo, cipaililo alimwi a Busena Busalalisya. Pele kutegwa zyeelelo zya Jehova zisumpukide zyabukombi busalala zikankaizyigwe, tempele lyamucilengaano ca Ezekieli litupa kubona bumpiyompiyo mbotutakonzyi kuluba bwalo ibutugwasya kwiiya zinji kujatikizya zyeelelo zya Jehova.

14 Aboobo, ino kucinca mukumvwisya kwesu kwaamba nzi kulindiswe? Tacaambi kuti cilengaano ca Ezekieli tacitugwasyi kapati mazuba aano. Ikutegwa tubone mbocitugwasya cilengaano, atubikkile maano kapati kubona mbocakabagwasya ba Juda basyomeka mumazuba aa Ezekieli alimwi akumbele.

Ino Cilengaano Cakali Kwaamba nzi Kuba Juda Baange?

15. (a) Ino mulumbe nzi wabusinsimi iwakali mucilengaano ca Ezekieli? (b) Ino nkwiindana kuli buti nkotujana akati kacaandaano 8 cabbuku lya Ezekieli alimwi azyaandaano 40 kusikila ku 48 zyabbuku lya Ezekieli?

15 Kutegwa tujane bwiinguzi bwamu Bbaibbele kumubuzyo ooyu, atulange-lange mibuzyo iikozyene iiccililene iiyootugwasya kubona icini ncocaamba. Wakusaanguna, ino mulumbe nzi wabusinsimi iwakali mucilengaano? Mubufwaafwi, mulumbe wakali wakuti bukombi busalala bwakali kuyoobukulusyigwa! Cakutadooneka eeci cakalisalede kuli Ezekieli. Wakalilembede kale mulumbe ooyu lino uuli mucaandaano 8 cabbuku lya Ezekieli, mwalo Jehova mwaakatondezya ciimo cisesemya molyakabede tempele mu Jerusalemu. Alimwi kweelede kuti Ezekieli wakalikkomene kulemba zinji kujatikizya kwiindana kukkomanisya, lino ikujanika muzyaandano 40 kusikila ku 48. Aawa tubona bukombi busalala ibutajisi busofwaazi buli boonse. Bukombi busalala oobu buleendelana acikozyanyo cibotu cakukomba Jehova kweelana a Mulawo wa Musa.

16. Mbuti tempele lyamucilengaano ca Ezekieli mbolisinizya ncaakasinsima Isaya kakucili myaka iinda kumwaanda?

16 Kutegwa bukombi bwa Jehova bubukulusyigwe kweelana ambobweelede kuba, bwakeelede kusumpulwa. Kakucili myaka iinda kumwaanda, musinsimi Isaya wakasololelwa amuuya kulemba kuti: “Kumamanino aamazuba aayo, cilundu caŋanda ya Jehova ciyakwiimikwa nji kwiindilila atala eeni aamalundu, alimwi ciyoosumpulwa kwiinda tulundu-lundu toonse.” (Is. 2:2) Isaya wakabonena limwi kuti bukombi busalala bwakali kuyoobukulusyigwa alimwi akusumpulwa, mbuli kuti buli atala aatulundu toonse. Pele lino, ino mpaali mpaakabede Ezekieli mucilengaano eeci icakazwa kuli Leza? Wakali “acilundu cilamfwu kapati,” kalanga ŋanda ya Jehova! (Ezk. 40:2) Aboobo, cilengaano ca Ezekieli cakasinizya kuti bukombi busalala bwakali kuyoobukulusyigwa.

Tempele ndyaakabona Ezekieli lyakali aacilundu, busena busumpukide (Amubone muncali 16)

17. Amwaambe mubufwaafwi izili muzyaandaano 40 kusikila ku 48 zyabbuku lya Ezekieli.

17 Atulange-lange mubufwaafwi kujatikizya Ezekieli ncaakabona akumvwa, kweelana ambokulembedwe muzyaandaano 40 kusikila ku 48 zyabbuku lya Ezekieli. Wakali kulangilila ciindi mungelo naakali kupima milyango, bwaanda, lubuwa, alimwi abusena busalala bwatempele. (Ezk. 40-42) Mpoonya kwakacitika cintu cikkomanisya: Kusika kwabulemu bwa Jehova atempele! Jehova wakapa lulayo kubantu bakwe ibakazangide, kubapaizi alimwi akuli basilutwe. (Ezk. 43:1-12; 44:10-31; 45:9-12) Ezekieli wakabona mulonga kaukunka kuzwa mubusena busalala, wakaleta buumi azilongezyo nowakakunkila mu Lwizi Lutajisi Buumi. (Ezk. 47:1-12) Alimwi wakabona nyika kwiigama kayaabanizyigwa muzibeela-beela zigaminide, bukombi busalala bwakali kucitilwa mucibeela cili kufwaafwi aakati kanyika. (Ezk. 45:1-8; 47:13–48:35) Ino cakali kwaamba nzi? Cakutadooneka, Jehova wakali kusyomezya bantu bakwe kuti bukombi busalala bwakali kuyoobukulusyigwa akusumpulwa. Wakali kuyooyilongezya ŋanda yakwe yakukombela kwiinda mukuba mulinjiyo, alimwi wakali kuyoopa kuti zilongezyo zikunke kuzwa kububambe oobu bwakukomba, ikuleta kuponesyegwa, buumi, alimwi akuti zintu kazyeenda cakuccililana munyika iibukulusyidwe.

Tempele ndyaakabona Ezekieli lyakatondezya mbwaakali kuyoobukulusya bukombi busalala Jehova (Amubone muncali 17)

18. Sena tempele lyamucilengaano lyakeelede kubonwa kuti ncintu cini-cini cakacitika ncobeni? Amupandulule.

18 Wabili, sena cilengaano cakeelede kubonwa kuti ncintu cini-cini cakacitika ncobeni? Peepe. Ezekieli alimwi abaangenyina aabo mbaakaambila cilengaano cakwe masimpe kweelede kuti bakabona mpoonya-mpoonya kuti tiibakeelede kucibona kuti ncintu cini-cini icakacitika ncobeni. Ino nkaambo nzi? Amuyeeye kuti Ezekieli wakabona tempele eeli “acilundu cilamfwu kapati.” Nokuba kuti eeco cakeendelana kabotu-kabotu abusinsimi bwa Isaya, tiicakali kweendelana abusena bugaminide bwatempele. Tempele lya Solomoni lyakali aa Cilundu ca Moriya mu Jerusalemu alimwi mpaabusena oobo mpolyakali kuyooyakilwa kumbele. Pele sena busena oobo bwakali “cilundu cilamfwu kapati”? Peepe. Alimwi buya, Cilundu ca Moriya cizingulukidwe amalundu aambi aayelene ancico kulampa naa kwiinda waawo. Kuyungizya waawo, busena boonse bwatempele ndyaakabona Ezekieli bwakali bupati kapati. Tempele eeli kalijisi amunyinza mupati iwakayakilidwe bwaanda, lyakali lipati cakuti tiilyakali kukonzya kukkwana atala lya Cilundu ca Moriya. Alimwi buya tiilyakali kukonzya kukkwana nokuba kusika moomo imwakali kugolela munyinza wamunzi wa Jerusalemu kuciindi ca Solomoni. Kunze lyaboobo, masimpe baange tiibakali kulangila kuti mulonga kuugama ulakonzya kukunka kuzwa mutempele alimwi akukunkila mu Lwizi Lutajisi Buumi, ooko nkowakali kuyooponya maanzi aayo aatakajisi buumi. Kaambo kamamanino nkakuti, mu Nyika Yakasyomezyedwe eeyo yamalundu, tiicakali kukonzyeka kwaapaula minyinza kabotu-kabotu akati kamisyobo kweelana ambokutondezyedwe mucilengaano. Aboobo cilengaano eeci taceelede kubonwa kuti ncintu cini-cini icakacitika ncobeni.

19-21. Ino Jehova wakali kuyanda kuti cilengaano ca Ezekieli cibape kulimvwa buti bantu, alimwi ino nkaambo nzi ncocakali kukonzya kubapa kulimvwa boobo?

19 Watatu, ino cilengaano cakeelede kubajatikizya buti bantu bamumazuba aa Ezekieli? Ciindi nobakali kuyeeya zyeelelo zisumpukide zyabukombi busalala zya Jehova, bantu bakeelede kufwa nsoni. Jehova wakaambila Ezekieli kuti ‘abapandulwide mbolibede tempele bamuŋanda ya Israyeli.’ Bupanduluzi bwa Ezekieli bwatempele eeli bwakeelede kusalala cakuti bana Israyeli mane buya bakeelede “kulanga-langa mbolibambidwe.” Ino nkaambo nzi bantu ncobakeelede kuzinzibala kuyeeya kujatikizya tempele eelyo? Mbubwenya mbotwabona, tiibakeelede kucita oobo akaambo kakuyanda kuliyaka. Muciindi caboobo, kaambo nkakuti, kweelana a Jehova mbwaakaambide kuti, “kutegwa bafwe nsoni akaambo kazinyonyoono zyabo.”—Amubale Ezekieli 43:10-12.

20 Ino nkaambo nzi cilengaano eeci ncocakali kukonzya kwaajatikizya manjezyeezya aabantu babombe myoyo akubapa kumvwa nsoni? Amubone majwi ngaakaambilwa Ezekieli aakuti: “Omwanaamuntu, kobikkila maano, kolangisisya, alimwi koswiililisya zintu zyoonse nzyetiikwaambile kujatikizya malailile amilawo yatempele lya Jehova.” (Ezk. 44:5) Cakwiinduluka-induluka, Ezekieli wakamvwa kujatikizya malailile alimwi amilawo. (Ezk. 43:11, 12; 44:24; 46:14) Kanji-kanji Ezekieli awalo wakali kuyeezyegwa kujatikizya zyeelelo zya Jehova, noziba zipimyo zyabulamfwu bwakakokola ziluzi alimwi amabwe aakupimya aali kabotu. (Ezk. 40:5; 45:10-12; amweezyanisye Tusimpi 16:11.) Kayi, kwaziindi ziinda ku 50 mucilengaano eeci comwe, Ezekieli wakalemba mabala aamumwaambo wakusaanguna aamba “kupima” alimwi ‘aceelekelo’ amabala aambi aali mbuli yaaya!

21 Ino Jehova wakali kubaambila nzi bantu bakwe naakali kubelesya mabala aakuti ceelekelo, mabwe aakupimya, milawo alimwi amalailile? Kulibonya kuti wakali kubayeezya cakukankaizya, kujatikizya kasimpe aaka kayandika kakuti: Jehova alikke nguweelede kubikka zyeelelo zyabukombi busalala. Aabo ibakaleya kuzyeelelo eezyo bakeelede kufwa nsoni. Aboobo, muunzila nzi cilengaano mocakayiisya ba Juda ziiyo izili boobo? Mucibalo citobela, tuyoolanga-langa zikozyanyo zimwi zigaminide. Kucita boobo kuyootugwasya kubona kabotu-kabotu cilengaano eeci cilibedelede ncocaamba kulindiswe mazuba aano.

Ino nkaambo nzi cilengaano catempele ncocakali kukonzya kupa kuti bantu babombe myoyo bamvwe nsoni? (Amubone muncali 19-21)

^ munc. 4 Tempele lyakumuuya mbubambe bwa Jehova bwabukombi busalala ibuyeeme acituuzyo cacinunuzyo ca Jesu Kristo. Tulizyi kuti lyakatalika mu 29 C.E.

^ munc. 12 Mucikozyanyo, Paulo wakabikkila kapati maano kumupaizi mupati amulimo wakwe mu Buzuba Bwakumanya Milandu. (Heb. 2:17; 3:1; 4:14-16; 5:1-10; 7:1-17, 26-28; 8:1-6; 9:6-28) Pele mucilengaano ca Ezekieli, mupaizi mupati kunyina naambwa nobuba Buzuba Bwakumanya Milandu.