Skip to content

Skip to table of contents

CIBALO 13

Bakambausi ba Bwami Balatola Milandu Yabo Kunkuta

Bakambausi ba Bwami Balatola Milandu Yabo Kunkuta

MAKANI AALI MUCIBALO

Mbubwenya mbwaakaambila limwi Jesu, bantu bakwe bali kukazyigwa amfwulumende alimwi abasololi bazikombelo ibali kubelesya milawo kutegwa balesye mulimo wesu

1, 2. (a) Ino basololi bazikombelo bakazwidilila mukucita nzi kumulimo wakukambauka, pele ino baapostolo bakacita nzi? (b) Nkaambo nzi baapostolo bakakaka kumvwida mulawo wakukasya mulimo wakukambauka?

KWAINDA buyo mazuba masyoonto kuzwa lya Pentekoste mu 33 C.E. Mbungano ya Bunakristo iili mu Jerusalemu ijisi buyo nsondo zisyoonto kuzwa noyakatalika. Cakutadooneka, Saatani wabona kuti eeci nceciindi cibotu cakuti abweze ntaamu yakulwana mbungano ya Bunakristo. Mbungano kaitanakomena akusima, uyanda kuti ainyonyoone. Cakufwambaana, Saatani weenzya zintu munzila yakuti basololi bazikombelo baukasya mulimo wakukambauka Bwami. Nokuba boobo, baapostolo cabusicamba bazumanana kukambauka, alimwi baalumi abamakaintu banji “basyoma mu Mwami.”—Mil. 4:18, 33; 5:14.

Baapostolo bakakkomana “nkaambo bakajanwa kuti baleelela kusampaulwa akaambo kazina lyakwe”

2 Akaambo kakunyema, basikukazya bainduluka kubalwana—aciindi eeci lino bacita oobo kwiinda mukubaanga baapostolo boonse. Nokuba boobo, ciindi camasiku, mungelo wa Jehova wajula mulyango wantolongo, kuzikusika mafwumofwumo baapostolo bapiluka alimwi mumulimo wakukambauka! Alimwi baangwa akutolwa kubeendelezi, balo ibabapa mulandu wakusotoka mulawo wakuti tabeelede kukambauka. Cabusicamba baapostolo baamba kuti: “Tweelede kumvwida Leza mbwali mweendelezi kutali bantu.” Beendelezi balinyemede kapati cakuti bayanda “kubajaya” baapostolo. Pele aciindi eeci cikatazya kapati, mwiiyi wamulawo, uulemekwa kapati uutegwa Gamaliyeli wanyamuka kuti acenjezye beendelezi ategwa: “Amucenjele . . . Kutabi ncomucita kubaalumi aaba, pele amubaleke buyo.” Cigambya ncakuti, beendelezi balutobela lulayo lwakwe akubaleka baapostolo kuti baunke. Ino ncinzi ncobacita baalumi basyomeka aabo? Cakutayoowa, bazumanana “cakutaleka kuyiisya akwaambilizya makani mabotu aajatikizya Kilisito Jesu.”—Mil. 5:17-21, 27-42; Tus. 21:1, 30.

3, 4. (a) Ino kwaciindi cilamfwu Saatani wazwidilila kubelesya nzila nzi kulwana bantu ba Leza? (b) Ino tulalanga-langa nzi mucibalo eeci alimwi amuzibalo zyobilo zitobela?

3 Mulandu uulya wamunkuta iwakabandikwa musyule mumwaka wa 33 C.E. nguwakali wakusaanguna mumakani aajatikizya kukazya mbungano ya Bunakristo, pele tiiwakali wamamanino pe. (Mil. 4:5-8; 16:20; 17:6, 7) Mumazuba aano ngotupona, Saatani ucizumanana kubayunga basikukazya bukombi bwakasimpe, uyunga mfwulumende kuti zilesye mulimo wesu wakukambauka. Basikukazya bababejekezya bantu ba Leza kuti basotoka milawo munzila zinji ziindene-indene. Mulandu umwi wakubejekezya ngwakuti tunyonganya banamaleya. Uumbi ngwakuti tukulwaizya bantu kubukila mfwulumende; aumbi mulandu ngwakuti tuli basimakwebo. Aziindi zyeelede, bakwesu bali kuunka kunkuta kutegwa basinizye kuti kubejekezyegwa ooku nkwakubeja. Ncinzi cacitika kujatikizya milandu eeyi? Ino mujatikizyigwa buti lwanu kumugama ambotwakakosolwa twaambo munkuta myaka minji yainda? Atulange-lange milandu imwi misyoonto kutegwa tubone mboyagwasya ‘kukwabilila akusimpikizya makani mabotu mumulawo.’—Flp. 1:7.

4 Mucibalo eeci tulabikkila maano kulanga-langa mbotwalukwabilila lwaanguluko lwesu lwakukambauka. Zibalo zyobilo zitobela ziyakulanga-langa milandu imwi yamunkuta njotwakalwanina kutegwa tuzumanane kutaba banyika akupona kweelana azyeelelo zya Bwami.

Sena Tuli Basikunyonganya Bamwi Naa Tuli Baambilizi ba Bwami bwa Leza Ibasyomeka?

5. Kumamanino aamyaka yamuma 1930, nkaambo nzi bakambausi ba Bwami ncobakali kwaangwa, alimwi nintaamu nzi njobakayeeya kubweza aabo ibakali kusololela?

5 Kumamanino aamyaka yamuma 1930, madolopo alimwi azyooko zyamucisi ca United States of America coonse mbocizulwa zyakasungilizya Bakamboni ba Jehova kuti bakeelede kubweza laisensi kutegwa bazumizyigwe kukambauka. Pele bakwesu taakwe nobakalembela kuti bapegwe malaisensi. Muntu uujisi laisensi ulakonzya kunyangwa, alimwi bakali kusyoma kuti taakwe mfwulumende yakajisi nguzu zyakukasya mulawo Jesu ngwaakapa Banakristo, mulawo wakukambauka mulumbe wa Bwami. (Mk. 13:10) Akaambo kaceeci, myaanda-myaanda yabakambausi ba Bwami bakaangwa. Aabo ibakali kusololela mumbunga bakayeeya kuti batole kaambo aaka kunkuta. Bakali kuyanda kutondezya kuti mfwulumende yakabikkide mulawo iwakali kudyaaminina lwaanguluko lwakukomba lwa Bakamboni. Mu 1938 kwakacitika cintu cimwi icakapa kuti nkuta ikosole mulandu munzila iyakali kuyakupa kuti milandu iimbi yoonse yakumbele iiyakukozyanya anguwo ikakosolwe munzila iikozyenye. Ino ncinzi cakacitika?

6, 7. Ncinzi cakacitikila mukwasyi waba Cantwell?

6 Muli Bwabili mafwumofwumo, mu April 26, 1938, ba Newton Cantwell, ibakajisi myaka zyakuzyalwa iili 60; bakaintu babo, ba Esther; alimwi abana babo basankwa, ba Henry, ba Russell, alimwi aba Jesse—boonse bosanwe ibakali bapainiya baalubazu—bakanyamuka buzuba oobo kuti bakakambauke mudolopo lya New Haven, Connecticut. Bakalilibambilide kuzwa aŋanda kwaciindi cilamfwu kwiinda buzuba bomwe. Ino nkaambo nzi? Kuli nobakaangidwe kale ziindi zinji, aboobo bakalizyi kuti bakali kukonzya kwaangwa alimwi. Kuyeeya kuti balakonzya kwaangwa tiikwakabatyompya ba Cantwell amukwasyi wabo kuti batakambauki mulumbe wa Bwami. Bakeendela mumyootokala yobilo kuyakusika kudolopo lya New Haven. Ba Newton bakali kweenzya mootokala wamukwasyi iwakanyamwide mabbuku alimwi amincini yakulizizya malekkoodi, kakuli ba Henry ibakajisi myaka yakuzyalwa iili 22 bakali kweenzya mootokala iwakajisi masipika. Masimpe, mbubwenya mbuli mbobakali kulangila, bamapulisa bakabaimikizya nokwakainda buyo mawoola masyoonto.

7 Ibakasaanguna kwaangwa mba Russell, ibakajisi myaka yakuzyalwa iili 18, mpoonya ba Newton aba Esther. Ba Jesse ibakajisi myaka yakuzyalwa iili 16 bakali kulangilila kabali alaale ciindi bazyali babo alimwi amwanookwabo nobakatolwa abamapulisa. Ba Henry bakali kukambaukila kubusena bumwi bwadolopo, aboobo ba Jesse ibakali basyoonto bakacaala balikke. Nokuba boobo, bakanyamuna muncini wabo wakulizizya malekkoodi akuzumanana kukambauka. Baalumi bobilo bacikombelo ca Katolika bakazumizya ba Jesse kuti balizye lekkoodi iyakajisi makani aamukwesu Rutherford aakajisi mutwe wakuti “Enemies” (Basinkondo). Pele nobakali kuswiilila kumakani aayo, baalumi aabo bakanyema kapati cakuti bakali kuyanda kubauma ba Jesse. Cakaumuzi, ba Jesse bakazwa abusena aawo akuunka, pele kakutanainda ciindi cilamfwu, mupulisa wakabaimika. Aboobo, ba Jesse abalo bakaangwa. Bapulisa tiibakamupa mulandu mucizyi Cantwell, pele bakamupa mulandu Mukwesu Cantwell abana bakwe. Nokuba boobo, mubuzuba mbubonya oobo bakaangununwa nobakacili kulindila kuti babetekwe.

8. Nkaambo nzi nkuta ncoyakajana kuti mukwesu Jesse Cantwell wakajisi mulandu wakutalisya manyongwe?

8 Nokwakainda myezi misyoonto, mu September 1938, mukwasyi waba Cantwell wakali munkuta mudolopo lya New Haven. Ba Newton, ba Russell, alimwi aba Jesse bakajanwa amulandu wakulombelela mali kakunyina laisensi. Nokuba kuti bakasoleka kucita apilu ku Nkuta Mpati yaku Connecticut, ba Jesse bakajanwa amulandu wakunyonganya luumuno—kunyonganya bantu. Ino nkaambo nzi? Nkaambo baalumi bobilo ba Katolika ibakaswiilila kulekkoodi bakacitila bumboni munkuta kuti makani ngobakaswiilila akali kusampaula cikombelo cabo alimwi akabanyemya. Kutegwa basinizye kuti mulandu wakakosolwa munzila iitaluzi, bakwesu bamwi ibakali kweendelezya mumbunga yesu bakacita apilu ku Nkuta Mpati yamu cisi ca United States of America.

9, 10. (a) Ino Nkuta Mpati yamucisi ca U.S.A yakaukosola buti mulandu iwakali kujatikizya mukwasyi waba Cantwell? (b) Muunzila nzi motucigwasyigwa asunu ambowakakosolwa mulandu uulya?

9 Kutalikila mu March 29, 1940, Mubetesi Mupati utegwa Charles E. Hughes antoomwe ababetesi beenzinyina ibali lusele bakaswiilila ciindi mukwesu Hayden Covington, loya wa Bakamboni ba Jehova naakali kupandulula. * Ciindi loya wamfwulumende ya Connecticut naakapandulua twaambo kusola kujanina Bakamboni mulandu wakunyonganya bantu, mubetesi umwi wakabuzya kuti: “Sena taali masimpe na ikuti mulumbe ngwaakali kwaambilizya Kristo Jesu tiibakali kuubikkila maano bantu banji eciya ciindi?” Loya wamfwulumende wakaingula kuti: “Inzya, tiibakali kuubikkila maano, alimwi kuti naa tiindaluba izilembedwe mu Bbaibbele lyangu, lilaamba alimwi cakamucitikila Jesu akaambo kakwaambilizya mulumbe uulya.” Eelo kaka eeci ncaakaamba cakayubununa twaambo tumwi! Cakutazyiba, loya uulya wakabikka Bakamboni kulubazu lomwe a Jesu alimwi wakabikka mfwulumende kulubazu lomwe abaabo ibakapa Jesu mulandu. Mu May 20, 1940, Nkuta yakazuminana kwiinda mukukosola kuti Bakamboni bakanyina mulandu.

Ba Hayden Covington (kumbele, akati), Glen How (kulumwensyi), alimwi abamwi ciindi nobakali kuzwa munkuta nobakamana kuzunda munkuta

10 Ino mbowakakosolwa mulandu ooyu a Nkuta cakagwasya buti? Cakapa kuti lwaanguluko lwakukomba lukwabililwe kapati kwiinda mbocakabede kaindi cakuti taakwe cooko camfwulumende icakali kukonzya kudyaaminina lwaanguluko lwabukombi kwiinda mukubelesya mulawo. Kuyungizya waawo, Nkuta yakajana kuti zintu nzyobakali kucita ba Jesse “tiizyakali kunyonganya banamaleya pe.” Aboobo, mbowakakosolwa mulandu cakasinizya caantangalala kuti Bakamboni ba Jehova tabanyonganyi banamaleya pe. Eelo kaka ooku kwakali kuzunda ncobeni kwamunkuta kwababelesi ba Leza! Muunzila nzi motwazumanana kugwasyigwa akuzunda kwamunkuta ooku? Loya umwi Kamboni wakati: “Lwaanguluko ndotujisi lwakukomba kakunyina milawo iitudyaaminina lwapa kuti katucikonzya kwaambila bamwi mulumbe uuleta bulangizi mumasena motukkala.”

Sena Tukulwaizya Bantu Kubukila Mfwulumende Naa Tukambauka Kasimpe?

Quebec’s Burning Hate for God and Christ and Freedom Is the Shame of All Canada

11. Ino bakwesu mucisi ca Canada bakajisi mulimo wakwaabila tumatulakiti nzi kubuleya, alimwi nkaambo nzi ncobakacitila boobo?

11 Muma 1940, Bakamboni ba Jehova mucisi ca Canada bakakazyigwa citaambiki. Akaambo kaceeci, kutegwa baambilizye kubuleya mfwulumende mboyakali kudyaaminina lwaanguluko lwabukombi, bakwesu ku Canada bakatola lubazu mumulimo waalubazu wamazuba aali 16 wakwaabila katulakiti ikakajisi mutwe wakuti Quebec’s Burning Hate for God and Christ and Freedom Is the Shame of All Canada. Ikatulakiti aaka ikakajisi mapeeji one kakayubununa kabotu-kabotu kuti basololi bazikombelo mbabakali kukulwaizya kuti kube manyongwe, kuti bamapolisa batondezye lunya kubakwesu, alimwi akuumwa ankamu zyabantu mucooko ca Quebec. Katulakiti aaka kakati, “kwaangwa kwa Bakamboni ba Jehova ikutali kwamumulawo kwazumanana kucitika. Kuli milandu iibalilwa ku 800 njobapedwe Bakamboni ba Jehova mu Greater Montreal.”

12. (a) Ino basikukazya bakacita buti akaambo katumatulakiti ooto ntobakaabila? (b) Ino mulandu nzi ngobakapegwa bakwesu? (Amubone amajwi aamunsi.)

12 Mweendelezi wacooko ca Quebec, Maurice Duplessis, antoomwe amusololi wacikombelo ca Katolika, Villeneuve, bakanyema kapati akaambo kakatulakiti aako kwiinda mukwaamba kuti “bakali kuyoobalwana kakunyina kubafwida luse” Bakamboni. Mweelwe wamilandu njobakapedwe Bakamboni wakatanta cakufwambaana kuzwa ku 800 kusika ku 1,600. Mucizyi umwi mupainiya wakati: “Bamapulisa bakatwaanga ziindi zinji cakuti twakaalilwa akubala ziindi nzyotwakaangwa.” Bakamboni ibakajatwa kabaabila tumatulakiti bakapegwa mulandu wakumwaya “mabbuku aakulwaizya bantu kubukila mfwulumende.” *

13. Ino mbaani ibakasaanguna kubetekwa munkuta akaambo kamulandu wakubukila mfwulumende, alimwi ino nkuta yakaukosola buti mulandu ooyu?

13 Mu 1947, Mukwesu Aimé Boucher abana bakwe basimbi, Gisèle, iwakajisi myaka yakuzyalwa iili 18, alimwi a Lucille, iwakajisi myaka yakuzyalwa iili 11, mbabakasaanguna kubetekwa munkuta kujatikizya mulandu wakukulwaizya bantu kubukila mfwulumende. Bakali kwaabila tumatulakiti twakuti Quebec’s Burning Hate mumalundu aakali afwaafwi afaamu yabo, idolopo lya Quebec nkolili kumusanza, pele cakali kukatazya kubapa mulandu wakuti mbantu baleta manyongwe. Mukwesu Boucher wakali muntu mubombe iwakali kukkala akafaamu kakwe kasyoonto alimwi zimwi ziindi iwakali kuunka kudolopo kwiinda mukubelesya bbiza akakkocci. Nokuba boobo, mukwasyi wakwe wakaliyumya kuzintu zibi izyakaambwa mukatulakiti. Mubetesi wamunkuta iwatakali kubayanda Bakamboni, wakakaka kuzumina bumboni buli boonse ibwakali kutondezya kuti mukwasyi waba Boucher wakanyina mulandu. Muciindi caboobo, wakazumina mulandu ngobakapegwa wakuti katulakiti kakali kukulwaizya nkondo kutegwa mukwasyi wa Boucher ujaninwe mulandu. Aboobo, munzila imwi mubetesi wakali kwaamba kuti: Kwaambila bantu kasimpe mulandu! Ba Aimé alimwi a Gisèle bakajanwa amulandu wakumwaya mabbuku aakulwaizya bantu kubukila mfwulumende, alimwi naba Lucille iwakali musyoonto wakaangwa mazuba obilo. Bakwesu bakacita apilu ku Nkuta Mpati yamucisi ca Canada, nkuta eeyi yakazumina kuulanga-langa mulandu ooyu.

14. Ino bakwesu mu Quebec bakacita buti mumyaka eeyo njobakali kupenzyegwa?

14 Bakwesu alimwi abacizyi basicamba mu Quebec bakazumanana kukambauka mulumbe wa Bwami nokuba kuti kupenzyegwa kwakazumanana—alimwi bunji bwaziindi mulimo wabo wakalongezyegwa. Mumyaka yone kuzwa ciindi katulakiti nokakatalika kwaabilwa mu 1946, mweelwe wa Bakamboni mu Quebec wakayungizyika kuzwa ku 300 kusika ku 1,000! *

15, 16. (a) Ino Nkuta Mpati yamucisi ca Canada yakaukosola buti mulandu iwakali kujatikizya mukwasyi waba Boucher? (b) Ino kuzunda ooku kwakabajatikizya buti bakwesu alimwi abamwi?

15 Mu June 1950, Nkuta Mpati yaku Canada, iyakajisi babetesi ibali 9 bakauswiilila alimwi mulandu wa Aimé Boucher. Nokwakainda myezi iili cisambomwe, mu December 18, 1950, Nkuta yakajana kuti twakanyina mulandu. Ino nkaambo nzi? Mukwesu Glen How, loya wa Bakamboni, wakapandulula kuti Nkuta yakabuzumina bupanduluzi ibwakapegwa abaabo ibakali kwiiminina mfwulumende kuti “mulandu wakumwaya mabbuku aakulwaizya bantu kubukila mfwulumende” ujatikizya kuyunga bantu kuti balwane naa kuti bantu balwane beendelezi. Nokuba boobo, katulakiti taakwe nokakajisi makani aali boobo aayunga bantu, aboobo yakali buyo nzila yeendelana amulawo yakubelesya lwaanguluko ndwajisi muntu kwaamba mbwalimvwa.” Mukwesu How wakayungizya kwaamba kuti: “Ndakalibonena Jehova mbwabapa kuti bazunde babelesi bakwe.” *

16 Mbowakakosolwa mulandu mu Nkuta Mpati cakatondezya ncobeni kuti Bwami bwa Leza bwazunda. Mbowakakosolwa mulandu ooyu kwakapa kuti kutabi twaambo twakubetekela milandu iimbi iili 122 iyakali kujatikizya Bakamboni mwalo mobakapedwe mulandu wakumwaya mabbuku aakulwaizya bantu kubukila mfwulumende. Kuyungizya waawo, mbowakakosolwa mulandu mu Nkuta cakali kwaamba kuti basicisi bamu Canada alimwi abaabo ibakkala muzisi zyoonse izyakali kweendelezyegwa acisi ca Britain kaindi lino bakali kukonzya kwaamba mbobalimvwa kujatikizya mboyeendelezya zintu mfwulumende. Kunze lyaboobo, kuzunda ooku kwakapa kuti Zikombelo zyamu Quebec a Mfwulumende zibule nguzu zyakulwana Bakamboni ba Jehova. *

Sena Tuli Basambazi Naa Baambilizi Basungu ba Bwami bwa Leza?

17. Ino mfwulumende zimwi zisola buti kweendelezya mulimo wesu wakukambauka?

17 Mbubwenya mbuli Banakristo bakusaanguna, babelesi ba Jehova mazuba aano ‘tabali basambazi bajwi lya Leza.’ (Amubale 2 Bakolinto 2:17.) Nokuba boobo, mfwulumende zimwi zisoleka kweendelezya milimo yesu njotubelekela Leza kwiinda mukubelesya milawo iyeendelezya basimakwebo. Atulange-lange milandu yobilo iyakakosolwa ankuta iyakatondezya naa Bakamboni ba Jehova mbaasimakwebo naa mbabelesi ba Leza.

18, 19. Ino mfwulumende yaku Denmark yakasola buti kudyaaminina mulimo wesu wakukambauka?

18 Denmark. Mu October 1, 1932, mulawo wakatalika kubeleka iwakapa kuti ube mulandu kusambala mabbuku kakunyina laisensi iizumizya kusambala. Nokuba boobo, bakwesu taakwe nobakalembela kutegwa bapegwe laisensi. Ibuzuba bwakatobela, bakwesu bosanwe bakali kukambauka buzuba boonse mudolopo lya Roskilde, musinzo uulampa makilomita aainda ku 30 kuzwa mudolopo lipati lya Copenhagen nkolili kumbo. Kumamanino aabuzuba oobo, sikumwaya omwe uutegwa August Lehmann, tiikwakazyibidwe nkwaakabede. Wakalaangidwe akaambo kakusambala zintu kakunyina laisensi.

19 Mu December 19, 1932 mukwesu August Lehmann wakali munkuta. Wakapandulula kuti wakali kuswaya bantu kuti abaabile mabbuku aapandulula Bbaibbele, nokuba boobo, wakakaka kuti wakali kusambala. Nkuta iyakali kubeteka yakazuminana anguwe. Yakati: “Muntu ooyu iwaambwa kuti ujisi mulandu . . . ulalijanina mali ngayandika, alimwi taakwe naakajana mpindu iili yoonse, taakwe naakajisi makanze aakujana mpindu, muciindi caboobo mulimo wakwe wamupa kuti asweekelwe mali.” Nkuta yakaba kulubazu lwa Bakamboni kwiinda mukwaamba kuti mulimo waba Lehmann taukonzyi kwaambwa kuti “kwakali kucita makwebo.” Nokuba boobo, basinkondo babantu ba Leza bakali kanzide kuulesya mulimo wakukambauka mucisi coonse. (Int. 94:20) Loya wamfwulumende wakacita apilu ku Nkuta Mpati. Ino bakwesu bakacita buti?

20. Ino Nkuta Mpati yamucisi ca Denmark yakaukosola buti mulandu, alimwi ino bakwesu bakalimvwa buti?

20 Nsondo eeyo mulandu nowakali kuyakubandikwa ku Nkuta Mpati, Bakamboni mucisi coonse ca Denmark bakayungizya mulimo wabo wakukambauka. Muli Bwabili, October 3, 1933, Nkuta Mpati yakaambilizya mboyakaukosola mulandu. Yakazuminana ankuta nsyoonto kuti ba August Lehmann taakwe nobakatyola mulawo. Mbowakakosolwa mulandu ooyu cakali kupandulula kuti Bakamboni bakali kukonzya kuzumanana kukambauka cakwaanguluka. Kutegwa batondezye kulumba kuli Jehova akaambo kakuzunda munzila eeyi, bakwesu abacizyi bakayungizya mulimo wabo wakukambauka. Kuzwa kuciindi eeciya Nkuta noyakakosola mulandu uulya, bakwesu mucisi ca Denmark bali kukambauka kakunyina kunyonganizyigwa amfwulumende.

Bakamboni basicamba ku Denmark mumyaka yakuma 1930

21, 22. Ino Nkuta Mpati yamucisi ca U.S.A. yakaukosola buti mulandu iwakali kujatikizya Mukwesu Murdock?

21 United States. Mu Nsondo, February 25, 1940, mupainiya uutegwa Robert Murdock Jr., antoomwe a Bakamboni bamwi ibali ciloba bakaangwa ciindi nobakali kukambauka mu Jeannette, idolopo ilili afwaafwi a Pittsburgh, mucooko ca Pennsylvania. Bakajatwa akaambo kakuti tiibakajisi laisensi iyakali kubazumizya kwaabila mabbuku. Nobakacita apilu, Nkuta Mpati yamu U.S.A. yakazumina kuulanga-langa mulandu.

22 Mu May 3, 1943, Nkuta Mpati yakaambilizya mboyakaukosola mulandu, nkuta yakabakwabilila Bakamboni mumakani aaya. Nkuta yakaukaka muzeezo wakuba alaisensi nkaambo kucita boobu kwakali “kudyaaminina lwaanguluko ilupedwe mu Mulawo wa Mfwulumende.” Nkuta yakaukaka mulawo wamudolopo kuti wakali “kudyaaminina lwaanguluko lwakumwaya makani kubuleya alimwi akuti kwakali kudyaaminina lwaanguluko lwabukombi.” Naakali kwaamba mbowakakosolwa mulandu mu Nkuta, mubetesi uutegwa William O. Douglas wakaamba kuti mulimo wa Bakamboni ba Jehova “tauli buyo wakukambauka; tauli buyo wakwaabila mabbuku aabukombi. Ulabikkilizya zyoonse zyobilo.” Wakayungizya akwaamba kuti: “Mulimo ooyu uleelene akukomba muzikombelo alimwi akukambauka kucibumbili.”

23. Nkaambo nzi milandu njotwakazunda munkuta mumwaka wa 1943 ncoiyandika kapati kulindiswe mazuba aano?

23 Mbowakakosolwa mulandu ooyu a Nkuta Mpati kwakali kuzunda kupati kwabantu ba Leza. Kwakasinizya mbotubede ncobeni—kuti tuli babelesi Banakristo, kutali basimakwebo pe. Mubuzuba oobuya butakalubwi mu 1943, Bakamboni ba Jehova bakazunda munkuta mpati kujatikizya milandu iimbi iili 12 akati kamilandu iili 13 njobakapedwe, kubikkilizya amulandu waba Murdock. Mboyakakosolwa milandu ankuta ncikozyanyo cibotu kumilandu iimbi yaino-ino iyakatolwa kunkuta mwalo basinkondoma mobakali kuyanda kudyaaminina lwaanguluko ndotujisi lwakukambauka mulumbe wa Bwami kubuleya akuŋanda aŋanda.

“Tweelede Kumvwida Leza Mbwali Ngomweendelezi Kutali Bantu”

24. Ino tucita buti ikuti naa mfwulumende yaukasya mulimo wesu wakukambauka?

24 Mbotuli babelesi ba Jehova, tulalumba kapati ciindi mfwulumende nozitupa lwaanguluko lwamumulawo lwakukambauka mulumbe wa Bwami. Nokuba boobo, ciindi mfwulumende noilesya mulimo wesu, tucinca buyo nzila nzyotubelesya kukambauka, akuzumanana kubeleka mulimo wesu munzila iili yoonse iikonzyeka. Mbubwenya mbuli baapostolo, “tweelede kumvwida Leza mbwali ngomweendelezi kutali bantu.” (Mil. 5:29; Mt. 28:19, 20) Aciindi nciconya, tulacita apilu milandu yesu kunkuta kutegwa milimo yesu itasinkilwi. Amubone zikozyanyo zyobilo eezyi.

25, 26. utolwe ku Nkuta Mpati mucisi eeci, alimwi ncinzi cakacitika?

25 Nicaragua. Mu November 19, 1952, mukwesu Donovan Munsterman iwakali misyinali alimwi mulangizi wamutabi wakaunka kumaofesi aalanganya bantu bazwa mucisi alimwi abanjila mucisi, aakali ku Managua, dolopo lipati. Wakalaililwa kuunka kuli Arnoldo García iwakali kweendelezya ofesi eeyi. Mweendelezi waofesi eeyi wakaambila mukwesu Donovan kuti Bakamboni ba Jehova boonse mu Nicaragua bakalikasyidwe kuzumanana kukambauka njiisyo zyabo akusumpula milimo yabo yabukombi.” Ciindi naakabuzyigwa ikaambo ncocakali boobo, mweendelezi ooyu García wakapandulula kuti Bakamboni tiibakazumizyigwa amweendelezi wamfwulumende kubeleka mulimo wabo wabukombi akuti bakapegwa mulandu wakuti bakali kusumpula mizeezo yakkomyunizimu. Ino mbaani ibakali kutubejekezya? Bakali basololi bacikombelo ca Katolika.

Bakwesu mu Nicaragua ciindi mulimo nowakali kukasyigwa

26 Cakufwambaana mukwesu Munsterman wakacita apilu kudipatimenti yamfwulumende iyakali kulanganya makani aazikombelo alimwi aku Muleli wacisi Anastasio Somoza García, pele kucita boobo tiikwakagwasya pe. Aboobo, bakwesu bakacinca nzila nzyobakali kubelesya. Bakaijala Ŋanda ya Bwami, bakatalika kuswaangana mutubunga tusyoonto-syoonto, alimwi bakaleka kucita bukambausi bwamumugwagwa, pele bakazumanana kukambauka mulumbe wa Bwami. Aciindi nciconya eeco, Bakamboni bakalomba Nkuta Mpati kuti ikake mulawo wakabikkwa kukasya Bakamboni kubeleka milimo yabo. Miteende yakaambilizya kujatikizya kukasyigwa kwamulimo wa Bakamboni akulomba kwabo kunkuta, Nkuta Mpati yakazumina kuulanga-langa mulandu wabo. Ino ncinzi cakacitika? Mu June 19, 1953, Nkuta Mpati yakaambilizya mboyakakosola mulandu, ikupa Bakamboni lwaanguluko. Nkuta yakajana kuti kukasya Bakamboni kubeleka milimo yabo kwakali kusotoka mulawo wacisi wakuba alwaanguluko lwakukanana, lwamanjezyeezya, alimwi alwakutondezya nzyasyoma muntu. Alimwi nkuta yakalailila kuti mfwulumende yacisi ca Nicaragua yakeelede kubukulusya kuyanzana kubotu a Bakamboni alimwi mbubonya mbokwakabede kaindi.

27. Nkaambo nzi bantu bamucisi ca Nicaragua ncobakagambwa kapati kujatikizya Nkuta mboyakaukosola mulandu, alimwi ino bakwesu bakakubona buti kuzunda ooku?

27 Bantu bamucisi ca Nicaragua bakagambwa kapati kuti Nkuta Mpati yakabakwabilila Bakamboni. Kuzikusika aciindi eeci, basololi bazikombelo bakalijisi nguzu kapati cakuti Nkuta yakali kubayoowa. Beendelezi bamfwulumende abalo bakalijisi nguzu kapati cakuti kanji-kanji Nkuta yakali kucita nzyobakali kuyanda. Bakwesu bakasyoma kuti bakazunda nkaambo Mwami wabo wakazumanana kubakwabilila alimwi bakazumanana kukambauka.—Mil. 1:8.

28, 29. Mumyaka yamuma 1980, nkucinca kuli buti kwakacitika mucisi ca Zaire?

28 Zaire. Mumyaka yamuma 1980, kwakali Bakamboni ibabalilwa ku 35,000 mucisi ca Zaire, lino iciitwa kuti Democratic Republic of Congo. Akaambo kakuyaambele kwamulimo wa Bwami, ofesi yamutabi yakali kuyaka maofesi mapya. Mu December 1985, kwakali muswaangano wamasi mudolopo lipati lya Kinshasa, alimwi basimuswaangano ibali 32,000 kuzwa mumasi aaindene-indene bakaswaangana mubbuwa lyazisobano lyamu Kinshasa. Pele kuzwawaawo zintu zyakatalika kucinca kujatikizya babelesi ba Jehova. Ino ncinzi cakacitika?

29 Mukwesu Marcel Filteau, misyinali iwakazwa ku Quebec, mucisi ca Canada, iwakapenzyegwa ciindi cabweendelezi bwa Duplessis, wakali kubelekela mucisi ca Zaire aciindi eeco. Wakaluula icakacitika, wakati: “Mu March 12, 1986, bakwesu ibakali kusololela bakapegwa lugwalo ilwakali kwaamba kuti mbunga ya Jehovah’s Witnesses of Zaire tiiyakali yamumulawo.” Lugwalo oolo lwakasainidwe amuleli wacisi, Mobutu Sese Seko.

30. Ino nkusala kuli buti ikwakali kukatazya nkoyakeelede kucita Kkomiti Yamutabi, alimwi ino yakasala kucita nzi?

30 Buzuba bwakatobela ŋanda yasikapepele yamfwulumende yakaambilizya kuti: ‘Tatukabamvwi limbi Bakamboni ba Jehova mu Zaire.’ Mpoonya-mpoonya Bakamboni bakatalika kupenzyegwa. Maanda aa Bwami akanyonyoonwa, alimwi bakwesu bakanyangwa zintu, bakaangwa, alimwi akuumwa. Nobaba bana ba Bakamboni bakaangwa. Mu October 12, 1988, mfwulumende yakatunyanga zintu zyambunga nzyotwakajisi, alimwi basilikani bakatalika kugatela mutabi. Bakwesu ibakali kweendelezya bakalembela Mobutu Muleli wacisi ikulomba kuti abagwasye, pele taakwe naakabaingula. Aciindi eeco, Kkomiti Yamutabi yakeelede kusala cakucita icakali kukatazya kapati, bakalibuzya kuti: “Sena tweelede kucita apilu ku Nkuta Mpati, naa tweelede kulindila?” Ba Timothy Holmes, ibakali bamisyinali alimwi ibakali basicuuno ba Kkomiti Yamutabi aciindi eeco, balayeeya cakacitika, bakati: “Twakasyoma Jehova kuti atupe busongo akutugwasya kuti tuzyibe cakucita.” Kwiinda mukubandika alimwi akwaapailila makani aaya, kkomiti yakasala kuti tiicakali ciindi icili kabotu cakutola mulandu kunkuta. Aboobo, bakabikkila maano kukulanganya bakwesu alimwi akujana nzila zyakuzumanana kukambauka.

“Aciindi notwakali kulwanina lwaanguluko lwesu munkuta, twakabona mbuli Jehova mbwakonzya kucinca zintu”

31, 32. Ino Nkuta Mpati yamucisi ca Zaire yakaukosola buti mulandu, alimwi ino eeci cakabajatikizya buti bakwesu?

31 Myaka minji yakainda. Kupenzya Bakamboni kwakali kuyaabuceya, alimwi mfwulumende yakatalika kubikkila maano kulwaanguluko lwabantu. Kkomiti Yamutabi lino yakabona kuti cakali ciindi cibotu cakutola mulandu wabo ku Nkuta Mpati yamucisi ca Zaire. Cigambya ncakuti, Nkuta Mpati yakazumina kuulanga-langa mulandu. Mu January 8, 1993, nokwakainda myaka iitandila kuciloba kuzwa ciindi muleli wacisi naakakasya mulimo wesu, Nkuta yakakosola kuti ncoyakacita mfwulumende kukasya mulimo wa Bakamboni tiicakaluzi, aboobo Bakamboni bakapegwa lwaanguluko alimwi. Amuyeeye buyo ncocakali kwaamba eeci! Babetesi bakabikka maumi aabo muntenda kwiinda mukukaka kusala kwakacitwa amuleli wacisi! Mukwesu Holmes wakati: “Aciindi notwakali kulwanina lwaanguluko lwesu munkuta, twakabona mbuli Jehova mbwakonzya kucinca zintu.” (Dan. 2:21) Kuzunda ooku kwakayumya lusyomo lwabakwesu. Bakalimvwa kuti Mwami, Jesu, wakeendelezya bantu bakwe kuti bazyibe ciindi nobakeelede kubweza ntaamu.

Bakamboni balikkomene ku Democratic Republic of Congo akaambo kalwaanguluko lwabo lwakukomba Jehova

32 Ciindi Bakamboni nobakapegwa lwaanguluko, ofesi yamutabi yakazumizyigwa kuleta bamisyinali, kuyaka ofesi yamutabi mpya, alimwi akuleta mabbuku aapandulula Bbaibbele kuzwa kuzisi zimbi. * Eelo kaka cilakkomanisya kubantu ba Leza nyika yoonse kubona Jehova mbwabakwabilila bantu bakwe kumuuya!—Is. 52:10.

“Jehova Ngomugwasyi Wangu”

33. Ncinzi ncotwiiya kuzwa kumakani aaya aamunkuta ngotwalanga-langa mubufwaafwi?

33 Kulanga-langa milandu imwi njotwakazunda munkuta cisinizya kuti Jesu wacizuzikizya cisyomezyo cakwe cakuti: “Ndiyoomupa majwi abusongo, eezyo basikumukazya boonse nzyobatakakonzyi kukaka naa kukazya.” (Amubale Luka 21:12-15.) Ziindi zimwi mazuba aano, Jehova wabusya bantu ibali mbuli Gamaliyeli kutegwa bakwabilile bantu bakwe naa kupa kuti babetesi basicamba abamaloya baiminine bululami. Jehova wapa kuti zilwanyo zyabasinkondo zifwumpe. (Amubale Isaya 54:17.) Kukazyigwa takukonzyi kulesya mulimo wa Leza.

34. Nkaambo nzi ncocigambya kapati kuti twakazunda milandu munkuta, alimwi ino kuzunda ooku kusinizya nzi? (Amubone akabbokesi kakuti “ Kuzunda Kwamunkuta Ikulibedelede Ikwakapa Kuti Mulimo Wakukambauka Bwami Uyaambele.”)

34 Nkaambo nzi kuzunda kwesu munkuta ncokugambya? Amuyeeye kaambo aaka: Bakamboni ba Jehova tabali bantu balemekwa kapati naa basinguzu. Tatuvwooti, tatugwasyilizyi mutwaambo twacisi, naa kunyengelela basitwaambo twacisi. Kuyungizya waawo, ciindi notutolwa kunkuta kanji-kanji tubonwa kuba bantu ‘batayiide kapati alimwi bantu buyo.’ (Mil. 4:13) Aboobo, kwaamba mubuntu, taakwe mpindu njozijana nkuta kulindiswe kutegwa kazibeteka munzila iigwasya ndiswe muciindi cakubeteka munzila iigwasya zikombelo naa basitwaambo twacisi ibatukazya alimwi ibalaanguzu. Nokuba boobo, cakwiinduluka-induluka nkuta zyali kubeteka munzila iigwasya ndiswe! Kuzunda kwesu kusinizya kuti tuleenda ‘katukamantene a Kristo alimwi katulangililwa a Leza.’ (2 Ko. 2:17) Aboobo, mbubwenya mbuli mwaapostolo Paulo tulaamba kuti: “Jehova ngomugwasyi wangu; tandikooyoowa pe.”—Heb. 13:6.

^ munc. 9 Mulandu ooyu waba Cantwell a Mfwulumende ya Connecticut, wakali mulandu wakusaanguna akati kamilandu iili 43 iyakali munkuta mpati yamu U.S.A. yalo mukwesu Hayden Covington njaakeelede kwiiminina bakwesu. Wakafwa mu 1978. Bakaintu bakwe, ba Dorothy, bakabeleka cakusyomeka kusikila nobakafwa mumwaka wa 2015 kabajisi myaka yakuzyalwa iili 92.

^ munc. 12 Mulandu wakayeeme amulawo iwakabikkwa mu 1606. Wakali kuzumizya babetesi kupa muntu mulandu kuti balimvwa kuti nzyaakali kwaamba zyakali kusumpula nkondo—nokuba kuti nzyaakaamba zyakali zyamasimpe.

^ munc. 14 Mu 1950, babelesi baciindi coonse ibali 164 bakali kubeleka mu Quebec—kubikkilizya abaabo ibakamanizya cikolo ca Gileadi ibali 63 ibakazumina kubelekela nkuko nokuba kuti bakali kulangila kukazyigwa kutaambiki.

^ munc. 15 Mukwesu W. Glen How wakali loya sicamba iwakalwana zyuulu-zyuulu zyamilandu ya Bakamboni ba Jehova munkuta mucisi ca Canada akuzisi zimbi kuzwa mu 1943 kusikila mu 2003.

^ munc. 16 Kutegwa muzyibe zinji kujatikizya mulandu ooyu, amubone cibalo cakuti “The Battle Is Not Yours, but God’s” (Inkondo Taili Yanu, Pele Njiya Jehova) mumagazini ya Sinsimuka! yamu Chingisi ya April 22, 2000, mapeeji 18-24.

^ munc. 32 Basilikani ibakali kugatela bakazikuzwa abusena oobo bwamutabi; pele ofesi yamutabi mpya yakayakilwa kubusena bumbi.