Skip to content

Skip to table of contents

Sena Milandu Ilakonzya Kumanizyigwa?

Sena Milandu Ilakonzya Kumanizyigwa?

Sena Milandu Ilakonzya Kumanizyigwa?

“Buvwuntauzyi butondezya kuti noliba leelyo nobamana kupika ntolongo, kanji-kanji aabo bazyibide kucita milandu tabaleki kupenzya buleya, aboobo mapenzi mapati aamana mali alazumanana.”—“Inside the criminal mind,” lyakalembwa aba Dr. Stanton E. Samenow.

KUFWUMBWA nkomukkala, kuboneka kuti abuzuba kucitika milandu iiyoosya. Aboobo, cileelela kubuzya kuti: Sena nzila zibelesyegwa mazubaano mukulesya milandu mbuli kupa zisubulo zikali, kupika ntolongo azimwi zilabeleka? Sena kupika ntolongo kupa kuti bantu baleke kucita milandu? Ikwiinda zyoonse, sena bantu balanganya cini cipa kuti kakuli milandu?

Ikujatikizya nzila zibelesyegwa mazubaano mukulesya milandu, ba Dr. Stanton E. Samenow bakalemba kuti: “Camana kupika ntolongo, [cigwebenga] cilakonzya kucenjela kapati, pele tacileki kupenzya bantu alimwi akucita milandu. Buvwuntauzyi butondezya kuti myeelwe yazigwebenga zijatwa akati kazeezyo zyakapika ntolongo mmisyoonto kapati akaambo kakuti kupika ntolongo kuzipa kucenjela kapati, aboobo zilakatazya kujata.” Aboobo, kanji-kanji ntolongo ziba buyo zikolo zyazigwebenga, imasena moziyiila nzila zipya zyakupenzya buleya.—Amubone kabbokesi kakuti “Sena ‘Nzikolo Ziyiilwa Milandu’?” apeeji 15.

Kunze lyaboobo, kanji-kanji basikutyola milawo tabasubulwi, icipa kuti zigwebenga zibone kuti bugwebenga bulagwasya. Aboobo, eeci cilakonzya kupa kuti zigwebenga zikatazye kapati akuzumanana mumilimo yazyo. Muleli umwi musongo wakalemba kuti: “Kuti milandu tiiyafwambaana kubetekwa, bantu banji batalika kuyeeya kucita zintu zibi.”—Mukambausi 8:11, BT.

Sena Zigwebenga Zisinikizigwa Aabukkale naa Zilisalila Buya?

Sena bugwebenga nenzila ilikke iikonzya kupa kuti bantu bamwi bakonzye kujana zintu ziyandika mubuumi? Ba Samenow bakati: “Ndakali kuyeeya kuti [zigwebenga] zililuzi kucita bugwebenga akaambo kabucete, buyumuyumu naa mapenzi aataambiki ngozijisi.” Pele nobakakavwuntauzya kaambo aaka alimwi, bakacinca mizeezo yabo. Ikukosola makani, ba Samenow bakati: “Zigwebenga zilisalila buya kucita milandu. Mbwayeeya muntu ikutali bukkale bwakwe, ncecipa kuti acite milandu.” Mpoonya ba Samenow bakayungizya kuti: “Ikulilemeka kwamuntu kuswaangene kapati ambwayeeya. Tulayeeya notuyanda kucita cintu cimwi, notuli mukucicita alimwi anotwamana kucicita.” Aboobo, muciindi cakuyeeya kuti cipa kuti zigwebenga zicite milandu mmapenzi ngozijisi, bakabona kuti “zigwebenga zilisalila buya kupona buumi bwabugwebenga, ibwakupenzya bamwi.” *

Ibbala lya “kulisalila” ngomusemu mumakani aaya. Mubwini, mutwe wamakani mumuteende umwi wakucisi ca Britain wakali kwaamba kuti: “Bugwebenga Mmulimo Ngobalisalila Balombwana Bali Mumadolopo Ibayanda Kusumpula Bukkale Bwabo.” Bantu balijisi nguzu zyakulisalila alimwi balakonzya kusala cakucita nomuba mubukkale bukatazya. Ibwini mbwakuti, ibantu babalilwa kutuulunzuma balapenga abuzuba akaambo kakutalulama, bucete naa kutakkala kabotu mumukwasyi; nokuba boobo, taakwe nobaba zigwebenga. Ba Samenow bakati: “Zigwebenga nzezitalisya bugwebenga ikutali kubija kwaciinga cabantu, kulezya kwabazyali, . . . naa kubula mulimo. Icipa kuti bantu kabacita milandu nzintu nzyobayeeya akulombozya mumoyo ikutali bukkale.”

Milandu Izwa Mumoyo

Bbaibbele lyaamba kuti moyo nguupa kucita milandu ikutali bukkale. Lugwalo lwa Jakobo 1:14, 15 lwaamba kuti: “Muntu ulatepaulwa na alengawidwa akoongwa kuzisusi zyakwe mwini. Eno zisusi zyamita buyo, zilazyala zibi.” Ikuyeeya zintu zibyaabi kupa kuti muntu abe azisusi zibi. Mpoonya eeci cilakonzya kusololela kukucita zintu zibi. Mucikozyanyo, kweebelela zintu akuswiilila naa kubala makani aaletela muzeezo wakoonana kulakonzya kusololela kukuyandisya koonana, calo cikonzya kupa kuti muntu ooyo abweze ntaamu akucita kweelana azisusi zyakwe ambweni kwiinda mukutyola mulawo.

Kaambo akamwi keelede kubikkilwa maanu kajatikizya bukkale budumide munyika bwakuliyanda, bwakuyanda mali, akuyandisya kulikkomanisya kwampoonya-mpoonya. Kalyaamba zyakumazuba aano, Bbaibbele lyakasinsima kuti: “Kumazuba aakumamanino . . . bantu bayooba basikuliyanda, basimuyanda mali, . . . basitunyetunyetu, batayandi bubotu, [alimwi] bayandisya misalo yaansi kwiinda Leza.” (2 Timoteo 3:1-5) Cuusisya ncakuti, kwiinda muzisobano zyaacipekupeku, mavidiyo, mabbuku abantu batapi cikozyanyo cibotu, nyika isumpula bukkale buli boobu bwalo ibupa kuti milandu ivwule. * Nokuba boobo, bantu tabeelede kuzundwa abukkale buli boobu. Mubwini, bantu bamwi ibakali kucita zintu zili boobu bakacinca mukuyeeya kwabo ambobapona.

Bantu Balakonzya Kucinca!

Ikuti muntu kali cigwebenga tacaambi kuti lyoonse unooli buyo cigwebenga. Ibbuku lyakuti Inside the Criminal Mind lyaamba kuti mbubonya muntu mbwakonzya kusala buumi bwabugwebenga, nkokuti ulakonzya “kusala bukkale bupya akuba abuumi buli kabotu.”

Tacili ceenzu ikubona bantu bajisi bukkale bwiindene-indene kabacinca bukkale bwabo. * Iciyandika mukucita boobo nkulisungula kucinca mizeezo amakanze kutegwa ayendelane azyeelelo zya Mulengi wesu zitacinci muciindi cakweendelana azyeelelo zyabantu zicinca-cinca. Kayi kunyina umbi uuzyi kabotu mbotubede kwiinda nguwe. Kunze lyaboobo, sena tali Leza weelede kusalila bantu cibotu acibi? Nkakaambo kaako, Leza wakasololela bantu bamuyoowa basika ku 40 ikulemba Bbaibbele Lisalala—ibbuku litaliboteli ilijisi malailile aakonzya kupa kuti bantu bakkomane akuba amakanze mabotu mubuumi.—2 Timoteo 3:16, 17.

Cilakonzya kutuyumina kucinca bukkale bwesu kutegwa tukkomanisye Leza akaambo kakuti tweelede kukazya tumpenda ntotujisi. Mubwini, sikulemba Bbaibbele umwi wakaamba kuti kukazyanya ooku kwakali mbuli ‘nkondo’ mulinguwe! (Ba-Roma 7:21-25) Wakazunda munkondo eeyo akaambo kakuti tanaakali kusyoma munguzu zyakwe mwini pele munguzu zya Leza, mukamwini Jwi eelyo lili ‘abuumi anguzu.’—Ba-Hebrayo 4:12.

Ncokuyandika “Kulya Kabotu”

Kutegwa mubili kuuli kabotu, kuyandika kulya zyakulya zibotu. Kunze lyaboobo, zyakulya eezyo zyeelede kutafwunwa kabotu akugaigwa mwida calo citola ciindi cili mbocibede. Mbubwenya buyo, kutegwa tuyume kumuuya tweelede “kutafwuna” naa kuyeeyesya majwi aa Leza kutegwa anjile mumizeezo amumyoyo yesu. (Matayo 4:4) Bbaibbele lyaamba kuti: “Kufumbwa zintu zisinizye, kufumbwa zintu zilemekeka, kufumbwa zintu ziluleme, kufumbwa zintu zisalala, kufumbwa zintu ziyandika, kufumbwa zintu zili ampuwo imbotu, na kuli ciyanza niciba cimwi cibotu nanka cintu niciba cimwi citembaulika, [amuzumanane kuziyeeyesya, NW] zintu ezi. . . . Elyo luumuno lwa-Leza lulaba anywe.”—Ba-Filipi 4:8, 9.

Amubone kuti tweelede ‘kuzumanana kuyeeyesya’ miyeeyo ya Leza kutegwa tuleke buntu bwakaindi akuba abuntu bupya. Mumakani aaya, kukkazika moyo kulayandika nkaambo kukomena kwakumuuya kutola ciindi cili mbocibede.—Ba-Kolose 1:9, 10; 3:8-10.

Amulange-lange cikozyanyo camukaintu umwi wakali koonwa naakali mwana muniini; wakatalika kubelesya misamu iikola, kunywa makoko akufweba; alimwi lino akaambo kamilandu iili mbwiibede, wakapegwa mulandu wakupika ntolongo mubuumi bwakwe boonse. Kali muntolongo, wakatalika kwiiya Bbaibbele a Bakamboni ba Jehova akubelesya twaambo ntwaakali kwiiya. Ncinzi cakatobela? Buce-buce, wakacinca buntu bwakwe bwakaindi akuba abuntu bupya bwa Bunakristo. Mazubaano tacili muzike kumizeezo azilengwa zibi. Lugwalo lumwi lwamu Bbaibbele ndwayandisya ndwa 2 Ba-Korinto 3:17, ilwaamba kuti: “Mwami ngu-Muuya, nkabela koonse nkwabede Muuya wa-Mwami kuli bulubusi.” Masimpe, nokuba kuti uli muntolongo, lino ulaangulukide ncobeni munzila iilibedelede njaatakazi musyule.

Leza Ngusilubomba

Kunyina muntu Jehova Leza ngwabona kuti takonzyi kucinca. * Mwana wa Leza, Jesu Kristo, wakati: “Nsizide kwiita baluleme, pele bacitazibi, kuti basanduke.” (Luka 5:32) Masimpe, cilakonzya kuyuma kutalika kupona munzila yeendelana azyeelelo zyamu Bbaibbele. Nokuba boobo, aabo bakkazika moyo akuzumina lugwasyo ndwapa Leza, kubikkilizya alugwasyo lwa Banakristo basimide kumuuya basiluyando, balakonzya kuzwidilila. (Luka 11:9-13; Ba-Galatiya 5:22, 23) Nkakaambo kaako, ciindi aciindi Bakamboni ba Jehova balaswaya ntolongo nyika yoonse mboizulwa kutegwa beendelezye ziiyo zya Bbaibbele kubaalumi abanakazi bali aluyandisyo ibakacita milandu iisiyene-siyene. Muntolongo zili mbozibede, Bakamboni baleendelezya amiswaangano ya Bunakristo amvwiki.—Ba-Hebrayo 10:24, 25.

Nokuba kuti bantu bamwi ibakali basizibi bakaleka nzila zyabo akuba Banakristo bakasimpe, Bbaibbele cakutainda mumbali lyaamba zya “kuvula kwamilandu.” (Matayo 24:12) Kweelana ambotutiibone mucibalo citobela, kaambo aaka kali mubusinsimi bupati ibujisi makani mabotu kapati.

Bupanduluzi buyungizidwe

^ munc. 7 Milandu imwi ilacitwa abantu batakkwene kabotu ikapati mumasi bantu bali boobu mobalekelwa kulyeendela akuba azilwanyo. Pele cibalo eeci tacibandiki kaambo aaka kalibedelede.

^ munc. 11 Ikuti kamuyanda twaambo atumbi kujatikizya milandu, amubone Sinsimuka! ya February 22, 1998, amapeeji 3-9, “A World Without Crime—When?” aya August 8, 1985, amapeeji 3-12, iijisi mutwe wakuti “Will Our Streets Ever Be Free of Crime?”

^ munc. 14 Bunji bwaziindi, mumagazini eeyi amagazini ya Ngazi Yamulindizi, kuluulwa makani aabantu bakakulwaizigwa akasimpe kamu Bbaibbele kuleka kucita milandu. Amubone Sinsimuka! ya July 2006, amapeeji 11-13, alimwi a October 8, 2005, amapeeji 20-1, mpoonya a Ngazi Yamulindizi ya January 1, 2000, amapeeji 4-5; October 15, 1998, amapeeji 27-9; a February 15, 1997, amapeeji 21-4.

[Majwi aakwelelezya sikubala aali apeeji 13]

Bantu bacete babalilwa kutuulunzuma tabaciti milimo yabugwebenga

[Kabbokesi/Cifwanikiso icili apeeji 14]

“BALAPILUKA KUNTOLONGO KAITANAINDA MYAKA YOBILE”

Mucibalo cakajisi mutwe ooyu, imuteende waku London, mucisi ca England uutegwa The Times wakaamba kuti mucisi ca Britain ibantu bainda ku 70 pasenti ibaangilwa milandu yakupwaya akubba balaangwa alimwi kaitanainda myaka yobile bamana kupika ntolongo. Imilandu minji icitwa abantu bazyibide kubelesya misamu iikola ibacita milandu eeyi kutegwa bajane mali aakubbadelela cilengwa eeci cidula kapati alimwi cinyonyoona mibili yabo.

[Kabbokesi kali apeeji 15]

SENA “NZIKOLO ZIYIILWA MILANDU”?

Mubbuku lyakwe litegwa UCLA Law Review, Haazibwene mukuyiisya milawo John Braithwaite wakalemba kuti: “Intolongo nzikolo ziyiilwa milandu.” Mubbuku lyakwe litegwa Inside the Criminal Mind, Dr. Stanton E. Samenow waamba kuti “zigwebenga zinabunji ziiya zintu zipenzya buleya,” ikutali zintu buleya nzyobuyanda kuti ziiye. Ulemba kuti: “Muntolongo, muntu ujisi ciindi cinji alimwi acoolwe cakwiiya kuba cigwebenga cikatazyide. . . . Mubwini bamwi muntolongo mobabeda zigwebenga zizwidilila kapati, ibaswini buyo milimo yabugwebenga pele ibacenjede kapati kutegwa bataangwi.”

Mucibalo cakumbele, ba Samenow baamba kuti: “Ikutolwa kuntolongo kunyina nokucinca bwini mbwabede muntu mugwebenga. Kunyina makani naa cigwebenga cilalyeendela naa cili muntolongo, cilakonzya kujana nzila zyabugwebenga zipya zikatazyide abantu bakubelesya mpoonya akwaambila zigwebenga zimbi nzila eezyo.” Cigwebenga cimwi cakati: “Ikutolwa kuntolongo kwandipa kuba haazibwene mukuyiisya bamwi mbokucitwa milandu.”