Skip to content

Skip to table of contents

Nzila 1-Kusala Zyakulya Zyeelede

Nzila 1-Kusala Zyakulya Zyeelede

Nzila 1-Kusala Zyakulya Zyeelede

“Kamulya. Mutaciindilizyi. Ikapati zisyumani.” Imulembi Michael Pollan wakabelesya majwi masyoonto aaya kwaamba mubufwaafwi lulayo oolu lutakatazyi kutobela lujatikizya zyakulya ilwagwasya bantu kwaciindi cilamfwu. Ino ncinzi ncapandulula?

Kamulya zyakulya zyatakabambwa amincini. Amulye zilyo “zini-zini”—zyakulya nzyobali kulya bantu kwamyaka minji—muciindi cazyeezyo zyamazuba aano zibambwa amincini naa nzyobavwelanya amisamu (ma chemical). Zyakulya zyakabambilwa limwi zisambalwa mumasena musambalilwa zyakulya kanji-kanji zijisi ccuka munji, munyo munji alimwi amafwuta manji. Eeci cipa bantu kuciswa malwazi mbuli bulwazi bwamoyo, kulebuka mubili, kkansa alimwi amalwazi aambi mapati. Nomujika, tamweelede kubelesya nzila yakukanga lyoonse pele inga mwabelesya nzila yakuyoka naa kubizya zyakulya zijisi mafuta manji. Amusole kubelesya misamu iivwelanizigwa mucisyu (ma spice) kucesya munyo mucisyu. Inyama yeelede kujikwa kapati, alimwi akubikkila maano kulya zyakulya zijikidwe kabotu.

Mutanoociindilizyi kulya. Mbunga Iilanga Zyabuumi Munyika Yoonse (World Health Organization) yaamba kujatikizya penzi lili munyika yoonse lyakuneneya kapati kwabantu, kanji-kanji akaambo kakuciindilizya kulya. Ibuvwuntauzi bumwi butondezya kuti mumasena amwi aamu Africa, “kuli bana banji banenede kapati kwiinda baabo batanenede akaambo kakutalya kabotu.” Bana banenede kapati bali muntenda yakuciswa malwazi aaindene-indene kubikkilizya abulwazi bwaccuka (diabetes). Nobazyali, amube cikozyanyo cibotu kubana banu kwiinda mukutaciindilizya kulya.

Kamulya, ikapati zisyumani. Cakulya cijisi busani bukkwene cibikkilizya micelo, zisyumani, alimwi azyanseke-nseke kutali nyama alimwi azyakulya zipa buyo nguzu. Ciindi comwe naa zyobilo ansondo, kamusoleka kulya nswi muciindi cakulya nyama. Kamucesya kulya zyakulya zisyubwidwe mbuli cinkwa cituba, busu butuba, zyalo zyakagwisyigwa busani bunji. Mutanoolyi zilyo ziletela malwazi. Nobazyali amukwabilile buumi bwabana banu kwiinda mukubayiisya kulya zilyo zigwasya. Mucikozyanyo, kamubapa nyemu amicelo alimwi azisyumani zisanzidwe kabotu muciindi camagwili aakangidwe naa nswiiti.

Kamunywa meenda manji. Bapati abana, buzuba abuzuba beelede kunywa meenda manji alimwi azyakunywa zimbi zitalweeli. Kamunywa meenda manji, ikapati ciindi nokupya alimwi anomubeleka mulimo uugwisya nkasaalo alimwi anomoolola mubili kwiinda muzisobano. Zyakunywa zili boobu zilagwasya kugaya zyakulya mumubili, kusalazya mubili, kupa kuti lukanda kaluboneka kabotu, alimwi akupa kuti muntu kataneneyi kapati. Zilagwasya kuti muntu kalimvwa kabotu. Mutanoociindilizyi kunywa bukoko alimwi azyakunywa zilweela. Ikunywa cakunywa cilweela buzuba abuzuba kulakonzya kupa kuti muntu ayungizye makilogilamu aali 6.75 mumwaka omwe.

Mumasi amwi, meenda mabotu alakatazya kapati kujana alimwi aladula. Nokuba boobo, kunywa meenda kulayandika kapati. Meenda aatali kabotu ayelede kujikwa naa kubikkwa musamu kamutanaanywa. Kwaambwa kuti meenda aatombe alajaya bantu banji kwiinda nkondo naa mizunzumo yanyika; meenda aatombe aambwa kuti alajaya bana basika ku 4,000 buzuba abuzuba. Kujatikizya bana bavwanda, Mbunga Iilanga Zyabuumi Munyika Yoonse ikulwaizya bazyali kunyonsya bana myezi iili cisambomwe yakusaanguna, mpoonya beelede kutalika kuvwelanya azyakulya zimbi kusikila bakkwanya myaka yobilo.