Skip to content

Skip to table of contents

Ino ncinzi ncindeelede kuzyiba kujatikizya kuyanzana abantu bali mutubunga tujanika aa Intaneti?

Ino ncinzi ncindeelede kuzyiba kujatikizya kuyanzana abantu bali mutubunga tujanika aa Intaneti?

Bakubusi Balabuzya

Ino ncinzi ncindeelede kuzyiba kujatikizya kuyanzana abantu bali mutubunga tujanika aa Intaneti?

Cibeela 1

“Ndilijisi balongwe bakumasi aambi, aboobo nzila mbotu yakubandika ambabo nkwiinda mukubelesya Intaneti. Ndilakkomana kapati kubandika abeenzuma aaba nokuba kuti bali kule kapati.”—Oobu mbwaakaamba Sue, uujisi myaka yakuzyalwa iili 17. *

“Ndiyeeya kuti kuyanzana abantu bali mutubunga tujanika aa Intaneti nkusowa buyo ciindi, calo citondezya butolo muntu mbwajisi bwakubandika abantu mulomo mpande. Kubandika abantu mulomo mpande nenzila mbotu yakuyumya zilongwe abamwi.”—Oobu mbwaakaamba Gregory, uujisi myaka yakuzyalwa iili 19.

AKATI katwaambo tuli atala aawa, nkaakali kaambo katondezya mbomuyeeya? Kufwumbwa mbomuyeeya, masimpe ngakuti: Kuyanzana abantu bali mutubunga tujanika aa Intaneti kwaduma kapati. Amubone eeci cakacitika: Cakatola myaka iili 38 kuti mweelwe wabantu baswiilila wailesi usike ku 50 miliyoni, myaka iili 13 kuti mweelwe wabantu beebelela cipekupeku usike amweelwe nguwenya ooyu, alimwi cakatola buyo myaka yone kutegwa mweelwe wabantu babelesya Intaneti usike ku 50 miliyoni. Cakatola buyo mwaka omwe kutegwa bantu bayanzana mutubunga tuli aa Intaneti aakkeyala iitwa kuti Facebook basike ku 200 miliyoni.

Amukkwenyune akaambo kali ansi aawa kuti naa nkamasimpe naa nkakubeja:

Akati kamweelwe wabantu babelesya Intaneti, bakubusi mbabanji. ․․․․․Nkamasimpe ․․․․․Nkakubeja

Bwiinguzi: Nkakubeja. 65 pesenti yabantu babandika kubelesya Intaneti bajisi myaka yakuzyalwa iili 25 naa kwiinda waawo. Mu 2009 bunji bwabaabo bakapa kuti mweelwe utante bakali amyaka yakuzyalwa iinda ku 55.

Nokuba boobo, mamiliyoni aabakubusi balayanzana aa Intaneti, alimwi bamwi bacibona kuti nenzila mbotu yakubandika abantu. Mukubusi uutegwa Jessica wakaamba kuti: “Ndakaliijalide akkaunti yangu, pele alimwi ndakaijalula nkaambo kunyina wakali kunditumina fooni. Ikuti kotayanzani ambabo aa Intaneti, balakuluba kuti nkoli.”

Ncinzi cipa kuti bantu kabakukkomanina kubandika aa Intaneti? Bwiinguzi mbwakuti: Bantu bakazyalwa aluyandisisyo lwakubandika abantunyina. Aboobo kubandika abantu, ngomulimo watubunga tujanika aa Intaneti. Amubone kaambo kakonzya kupa kuti bantu banji batalike kuyanzana abantu bali mutubunga ootu.

1. Zyintu zilauba-uba.

“Cilakatazya kujana ciindi cakuyanzana abalongwe banji, pele kuti boonse kabali akkeyala yomwe, ncuuba-uba.”—Oobu mbwaakaamba Leah, uujisi myaka yakuzyalwa iili 20.

“Ndilakonzya kulemba kagwalo komwe buyo, mpoonya beenzuma boonse balakonzya kukabala aciindi comwe.”—Oobu mbwaakaamba Kristine, uujisi myaka yakuzyalwa iili 20.

2. Kuyungwa abeenzinyoko.

“Lyoonse bantu balandilomba kuti ndibe mumulongo wabeenzinyina, pele tandikonzyi nkaambo tandijisi akkaunti.”—Oobu mbwaakaamba Natalie, uujisi myaka yakuzyalwa iili 22.

“Ciindi bantu ndabaambila kuti tandiyandi kuba akkaunti, bandibona kuti ndilazilaika.”—Oobu mbwaakaamba Eve, uujisi myaka yakuzyalwa iili 18.

3. Kuyungwa asikapepele.

“Kwiinda muli sikapepele, bantu baambilwa kuti, ikuti kotabandiki abantu aa Intaneti, tokabi abeenzinyoko. Alimwi kubula beenzinyoko cili mbuli kuti ulifwide. Aboobo kuti kotabandiki abantu aa Intaneti, nkokuti toli muntu.”—Oobu mbwaakaamba Katrina, uujisi myaka yakuzyalwa iili 18.

4. Kucikolo.

“Bamayi bangu balabelesya Intaneti. Bamwi balatuma tugwalo aa Intaneti kutwaambila buzuba notuyooba akuzundana kwiingula mibuzyo yamukkilasi. Mucikozyanyo, ikuti muciiyo canamba kuli ncondatamvwisya, inga ndabatumina bayi bangu kagwalo a Intaneti kuti bandigwasye, mpoonya abalo balandiingula aa Intaneti.”—Oobu mbwaakaamba Marina, uujisi myaka yakuzyalwa iili 17.

5. Kumulimo.

“Bantu bayandaula mulimo babelesya Intaneti kutegwa babandike abamwi. Zimwi ziindi nzila eeyi ilabagwasya kujana mulimo.”—Oobu mbwaakaamba Amy, uujisi myaka yakuzyalwa iili 20.

“Ndilabelesya Intaneti kucita mulimo wangu. Eeci cipa kuti basikuula babone zyintu nzyondicita.”—Oobu mbwaakaamba David, uujisi myaka yakuzyalwa iili 21.

Sena muleelede kujalula akkaunti yakubandika a Intaneti? Ikuti naa kocikkala abazyali aŋanda, mukuli wabazyali bako kukusalila. * (Tusimpi 6:20) Ikuti bazyali bako kabatayandi kuti ube aakkaunti, weelede kubamvwida.—Baefeso 6:1.

Kulubazu lumwi, bazyali bamwi balabazumizya bana babo basimide mumizeezo kutegwa kababandika abeenzinyina aa Intaneti alimwi akubikkila maano kuti kabaibelesya munzila iili kabotu. Ikuti naa mbobacita bazyali bako oobo, sena inga waamba kuti banjililila twaambo toonse tutabajatikizyi? Peepe. Intaneti ncibelesyo cibotu kapati pele kuti tiiyabelesyegwa kabotu, ilakonzya kuleta ntenda, aboobo bazyali bako baleelede kulibilika kujatikizya mboibelesya. Masimpe ngakuti, kuli ntenda iiliko mukuyanzana abantu aa Intaneti. Ikuti bazyali bako bakuzumizya kuti ube akkeyala iibelesyegwa kuyanzana abantu aa Intaneti, mbuti mbokonzya kulikwabilila kuntenda eezyi?

“Kweenzya” Kabotu

Munzila imwi, kubelesya Intaneti kulakonzya kweezyanisyigwa akweenzya mootokala. Ambweni ulizyi kuti tabali boonse bajisi zipepa zibazumizya kweenzya mootokala ibeenzya kabotu. Mubwini, bantu banji bajanika muntenda zibi kapati akaambo kakweenzya myootokala cabuyamba.

Oobu mbocibede akubantu babelesya Intaneti. Bamwi “baleenzya” kabotu; kakuli bamwi beenzya cabuyamba. Ikuti bazyali bako bakakuzumizya kuba aakkaunti yaa Intaneti, balakusyoma kuti ulacikonzya kwiibelesya kabotu munzila iitakonzyi kukunjizya muntenda. Aboobo, ino uli “namutekenya” uuli buti? Sena ulatondezya kuti “[ula]jatisya maanu abusongo”?—Tusimpi 3:21.

Mucibalo eeci, tulabandika twaambo tobilo tujanika aa Intaneti tuyandika kubikkila maano kapati—zyintu zyako zyamaseseke alimwi aciindi cako. Cibalo citobela cakuti “Bakubusi Balabuzya” ciyoobandika kujatikizya mpuwo yako alimwi abalongwe bako.

ZYINTU ZYAKO ZITABAJATIKIZYI BAMWI

Ciindi noyanzana abantu aa Intaneti, ulakonzya kuyeeya kuti makani aajatikizya nduwe oonse taayelede kusiswa kubantu boonse batajatikizyidwe. Kayi ncoyanda nkuyanzana abantu. Pele kuti kotaatobeli malailile inga cakunjizya muntenda.

Mucikozyanyo, kuti kojisi mali manji, sena inga waabikka antangalala kutegwa boonse baabone ciindi nomweenda abeenzinyoko munzila mwiinda bantu banji? Oobo inga bwaba bufwuba-fwuba—nkaambo inga wapa kuti bakubbide. Kuti koli muntu uubikkila maano, uyooasisa mali aako kutegwa bataaboni bantu.

Makani aako aamaseseke, aali mbuli mali aako. Kocikayeeyede kaambo aako, kolanga twaambo tuli ansi aawa mpoonya ukkwenyune kaambo nkobona kuti toyelede kukayubununa kubantu mbotazyi kabotu.

․․․․․ kkeyala yangu yaaŋanda

․․․․․ kkeyala yangu yaa Intaneti

․․․․․ cikolo nkondiiya

․․․․․ ziindi nzyondijanika aŋanda

․․․․․ ziindi nzyondijanika ndelikke aŋanda

․․․․․ zifoto zyangu

․․․․․ zyintu nzyondiyeeya

․․․․․ zyintu nzyondiyanda akukkomanina

Nokuba kuti ulamvwana kapati abantu banji munyika yoonse, ulakonzya kuzumina kuti kuli zyintu zimwi akati kazyintu zili aatala aawa nzyoteelede kuyubununa kumuntu uuli oonse buyo. Pele bana bamwi—alimwi abapati—baziyubununa zyintu eezyo kubantu mbobatazyi. Ino mbuti mbokonzya kulikwabilila kuntenda iili boobu?

Ikuti bazyali bako balakuzumizya kuyanzana abantu aa Intaneti, weelede kwiizyiba kabotu mboibelesyegwa, ikapati kujatikizya mbokonzya kusisa maseseke aako. Toelede kusiya zyintu zyako zitabajatikizyi bamwi aantangalala. Bwini mbwakuti, ikuti wazisiya aantangalala, ulapa kuti bantu banji bazibone alimwi balakonzya kulemba twaambo tusiyene-siyene ntotakonzyi kuyeeyela. Nkakaambo kaako musimbi umwi wazyina lya Allison wakacinca mbwakali kwiibelesya Intaneti kutegwa maseseke aakwe kaabonwa buyo abeenzinyina mbazyi kabotu. Wakaamba kuti “Bunji bwabeenzuma balijisi beenzinyina bambi mbonditazyi kabotu, alimwi tandiyandi kuti bantu mbonditazyi kabotu kababala zyintu zijatikizya ndime.”

Nokuba kuti ubandika buyo abeenzinyoko, pele weelede kubacenjelela bantu bambi. Corrine, uujisi myaka yakuzyalwa iili 21 wakaamba kuti: “Ulakonzya kuba acilengwa cakutambula tugwalo kuzwa kubeenzinyoko, aboobo eeci cilakonzya kupa kuti ayebo utalike kutuma tugwalo tujatikizya nduwe kwiinda mbowakali kucita kabatana talika balo kukutumina tugwalo.”

Lyoonse koyeeya kuti a Intaneti kunyina “maseseke” pe. Nkaambo nzi? Ba Gwenn Schurgin O’Keeffe mubbuku ndibakalemba liitwa kuti CyberSafe, bakaamba kuti: “Intaneti ilapanga makkopi aazyintu zili zyoonse nzyotucita, akuziyobola. Eeci caamba kuti zyintu zyoonse nzyotucita zilakkalilila aa Intaneti. Aboobo, tweelede kuzyiba kuti zyintu eezyi zinooliko ciindi coonse nkaambo makkopi alacaala. Ikuyeeya kuti eeci tacikonzyeki mbufwuba-fwuba.”

CIINDI CAKO

Mbubwenya buyo mbuli makani aako aamaseseke, acalo ciindi cako cilakonzya kukozyanisigwa kumweelwe wamali manji. Akaambo kaceeci, weelede kucibelesya kabotu ciindi cako. (Mukambausi 3:1) Akalo aaka nkamwi katwaambo tupa kuti bantu kacibakatazya kwiibelesya kabotu Intaneti. *

“Kanji-kanji ndakali kwaamba kuti, ‘ndilaibelesya buyo kaindi kasyoonto.’ Mpoonya ndilalijana ndicili aa Intaneti kwainda woola lyomwe.”—Oobu mbwaakaamba Amanda, uujisi myaka yakuzyalwa iili 18.

“Cakandibeda cizibilizi. Lyoonse ndakotoka kucikolo, ndakali kutola mawoola manji kubala tugwalo ntobalemba bantu bamwi kujatikizya tugwalo twangu ntondakalemba mpoonya akubalembela alimwi.—Oobu mbwaakaamba Cara, uujisi myaka yakuzyalwa iili 16.

“Ndakali kwiibelesya Intaneti afooni yangu, munzila nindakali kuya kucikolo, kandili kucikolo, alimwi anindakali kujoka kuya kuŋanda. Kumane, ciindi ndasika kuŋanda ndakali kubelesya kkompyuta. Ndakazyiba kuti eeci caba cizibilizi buya, pele tiindakali kuyanda kucileka!”—Oobu mbwaakaamba Rianne, uujisi myaka yakuzyalwa iili 17.

Kuti bazyali bako balakuzumizya kuyanzana abantu aa Intaneti, kolanga-langa ciindi ncoelede kubelesya mubuzuba bomwe. Wamana weelede kuzyiba kucibelesya kabotu ciindi cako. Mumwezi omwe, kocilanga-langa ciindi ncobelesya a Intaneti alimwi akubona naa ulacibelesya kweelana aciindi ncookalibikkila. Koyeeya kuti, ciindi cako cili mbuli mali. Aboobo toelede kulekela Intaneti kukumanina ciindi cako coonse. Kunze lyaboobo, kuli zyintu zilaampindu kapati mubuumi kwiinda kuyanzana abantu bali mutubunga tujanika a Intaneti.—Baefeso 5:15, 16; Bafilipi 1:10.

Bakubusi bamwi babweza ntaamu ziyandika kutegwa kabacibelesya kabotu ciindi cabo. Mucikozyanyo, kolanga zikozyanyo zitobela:

“Ndakaijala kkeyala yangu yaa Intaneti, alimwi akaambo kaceeci ndakaba aciindi cinji. Ndakalimvwa kwaanguluka kapati! Lino-lino aawa, ndakaijalula alimwi kkeyala yangu, pele ndilaibelesya kabotu. Tandiibelesyi ziindi zyoonse. Zimwi ziindi ndilaluba akuti ndilijisi akkeyala. Ikuti ikatalike kundipa mapenzi alimwi ndiyooijala alimwi.”—Oobu mbwaakaamba Allison, uujisi myaka yakuzyalwa iili 19.

“Ndakali kwiijala akkaunti yangu yaa Intaneti kwamyezi iili mbwiibede. Ndilacita oobu lyoonse ndabona kuti ndisowa ciindi cinji cakuba aa Intaneti. Lino tandiiyandisyi mbuli mbondakali kucita. Ndiibelesya buyo ikuti kakuli ncondiyanda.”—Oobu mbwaakaamba Anne, uujisi myaka yakuzyalwa iili 22.

Ikaambo Kayandika

Kuli akambi kaambo nkoyeelede kuzyiba kujatikizya Intaneti. Kutegwa ukazyibe kaambo aaka weelede kukkwenyuna ✔ munsi-munsi akaambo nkobona kuti inga kakugwasya.

Kkeyala yaa Intaneti aajanika bantu bali mutubunga mobalembelana tugwalo yakapangilwa . . .

(A) ․․․․․ makwebo.

(B) ․․․․․ kuyanzana buyo.

(C) ․․․․․ kulikondelezya.

Ino mbuli bwiinguzi buluzi? Kakunyina kuzumbauzya kaambo A kaliluzi. Cakusaanguna, kkeyala eeyi njamakwebo buyo. Imakanze ngakujana buyo mpindu, kwaambisya kwiinda mukwaambilizya makwebo. Alimwi kulibasimakwebo, mpindu ilakomena kapati ciindi bantu banji nobatalika kubelesya Intaneti alimwi bantu aaba balabikka makani manji aa Intaneti ciindi nobabandika abeenzinyina. Kunze lyaboobo, ciindi ncobelesya naa bamwi ncobabelesya kubandika aa Intaneti, nceciindi nomubona makwebo manji.

Kuzyiba kaambo aaka kulagwasya kubona kuti kuyanzana abantu bali mutubunga tujanika aa Intaneti kunyina mpindu—pele basimakwebo balikke mbabajana mpindu ikuti kojanika kwaciindi cilamfwu aa Intaneti. Kuti koyanzana abantu bali mutubunga tujanika aa Intaneti, weelede kukwabilila maseseke aako alimwi akulanga-langa ciindi ncobelesya.

MUCIBALO CITOBELA CAKUTI “BAKUBUSI BALABUZYA” . . .

Kuyanzana abantu bali mutubunga tujanika aa Intaneti kulakonzya kunyonganya zyina lyako alimwi azilongwe zyanu abeenzinyoko mbobandika limwi. Weelede kujana bwiinguzi.

Zibalo zimwi zyakuti “Bakubusi Balabuzya” zilakonzya kujanwa a Intaneti akkeyala ya www.watchtower.org/ype

[Bupanduluzi buyungizidwe]

^ munc. 4 Mazyina aali mucibalo eeci acincwa.

^ munc. 25 Sinsimuka! kunyina noikulwaizya naa kukasya kkeyala iili yoonse iibelesyegwa atubunga tujanika aa Intaneti. Banakristo beelede kuba masimpe kuti mbobaibelesya Intaneti takukazyanyi anjiisyo zyamu Bbaibbele.—1 Timoteyo 1:5, 19.

^ munc. 48 Ikuti kamuyanda twaambo tunji amubone cibalo cakuti “Bakubusi Balabuzya . . . Sena Ndizyibide Kubelesya Cipekupeku, Kkompyuta Afooni Yamumaanza?” cili mu Sinsimuka! ya April–June 2011. Amubone kabbokesi kali apeeji 28, ikajisi mutwe wakuti: “Ndakali Kubandika-Kapati-Abantu a Intaneti.”

[Majwi aakwelelezya sikubala aali apeeji 17]

Cakatola myaka iili 38 kuti bantu bali 50 miliyoni batalike kuswiilila wailesi

[Majwi aakwelelezya sikubala aali apeeji 17]

Mumwaka Omwe buyo, bantu basika ku 200 miliyoni bakatalika kuyanzana mutubunga tujanika aa Intaneti

[Kabbokesi kali apeeji 19]

WEELEDE KUBUZYA BAZYALI BAKO:

Amubandike abazyali bako kujatikizya mbokonzya kusisa makani aako a Intaneti kubantu batajatikizyidwe. Ino nzyintu nzi nzyoelede kusisa, alimwi nkaambo nzi? Ino makani nzi aakonzya kukubikka muntenda kuti waabikka aa Intaneti? Alimwi, kobaambila bazyali bako kuti bakugwasye kubona mbokonzya kubandika abeenzinyoko aa Intaneti alimwi akujana ciindi cakubandika ambabo mulomo mpande. Ino nkucinca kuli buti nkobakonzya kuyanda kuti ucite naa kwayandika kucinca?

[Cifwanikiso icili apeeji 18]

Zyintu nzyocita noli aa Intaneti inga kaziboneka mbuli kuti nzyamaseseke kakuli kuti tazili boobo pe

[Cifwanikiso icili apeeji 19]

Ciindi cili mbuli mali. Ikuti wacibelesya coonse kucita cintu comwe, tokacijani kabili