Skip to content

Skip to table of contents

Nkaambo Nzi Bantu Ncobanyema Kapati?

Nkaambo Nzi Bantu Ncobanyema Kapati?

Nkaambo Nzi Bantu Ncobanyema Kapati?

TWAAMBO tupa bantu kunyema ntunji. Nobaba basayaansi balazumina kuti kunyema kulakatazya kumvwisya. Nokuba boobo, kuli kaambo kamwi nkobazumina basyaabupampu mukusilika malwazi aamizeezo ikakuti, bantu boonse balanyema kuti naa “kuli cintu cimwi catabakkomanisya.”

Zyintu zipa muntu kunyema zilakonzya kuba zyintu zili zyoonse zisuluzya naa zityompya. Zyintu eezyi izipa bantu kunyema kanji-kanji zilaboola akaambo kakutalulama naa kuteendelezyegwa kabotu. Ikutukilwa naa kutalemekwa kulakonzya kunyemya. Tulakonzya kunyema ciindi notulimvwa kuti muntu umwi tazilemeki nguzu zyabweendelezi nzyotujisi naa kubisya zyina lyesu.

Masimpe ngakuti, muntu umwi aumwi kuli twaambo tukonzya kumunyemya kweelana ankwazwa, myaka yakuzyalwa njajisi, alimwi akuti naa musankwa naa musimbi. Kuyungizya waawo, bantu baliindene mbobanyema. Bamwi balamuka kunyema alimwi akufwambaana kuluba, pele bamwi balafwambaana kunyema alimwi akukkala kabanyemede kwaciindi cilamfwu.

Munyika muli zyintu zinji zikonzya kutunyemya. Kuyungizya waawo, abalo bantu tabalijati. Nkaambo nzi? Kaambo kamwi nkakuti kuliyanda kwaindila mazuba aano. Bbaibbele lipandulula kuti: “Kumazuba aamamanino . . . bantu bayooba basikuliyanda, bayandisya mali, basikulidunda, basikulisumpula, . . . batalaiki, basikulitukumuna.” (2 Timoteyo 3:1-5) Sena tabusyi mbobabede oobo bantu banji mazuba aano?

Masimpe ngakuti, ciindi bantu baliyanda nobatajani nzyobayanda, citobela nkunyema. Alimwi kuli twaambo tuli mbotubede itupa kuti penzi lyakunyema likomene. Amubone twaambo ootu.

Cikozyanyo Cabazyali

Bana balajatikizyigwa kapati ambobakomezyegwa abazyali kuzwa ciindi nobacili bana kusikila ciindi nobakubuka. Ba Harry L. Mills, basyaazibwene mumalwazi aamizeezo bakapandulula kuti: “Kuzwa ciindi nobacili bana, bantu balaiya kunyema kwiinda mukubona mbobanyema aabo mbobakkalalimwi.”

Ikuti mwana wakomezyegwa muŋanda oomo bantu mobanyema-nyema amutuntu buyo tusyoonto-syoonto, nkokuti mwana ooyo uyiisyigwa kuti weelede kunyema nociba ciindi najisi mapenzi mubuumi. Aboobo, ibana bakakomenena muŋanda oomo mobanyema-nyema balalangilwa kuyooba apenzi lyakunyema baakukomena.

Kusinsinkana Kwabantu Bakkala Mumadolopo

Mumwaka wa 1800, 3 pesenti yamweelwe wabantu munyika bakali kukkala mumadolopo. Mumwaka wa 2008, mweelwe ooyu wakasika ku 50 pesenti, alimwi kuyoosika mu 2050, mweelwe ulangilwa kusika ku 70 pesenti. Ciindi bantu banji nobasyaankana kukkala mumadolopo muli bantu banji, kunyema akutyompwa kulangilwa kuvwula. Mucikozyanyo, idolopo lya Mexico City yoonse ndimwi lyamadolopo mapati alimwi aajisi bantu banji kapati munyika. Kusyaankana kwamyootokala ndipenzi pati lipa bantu kulibilika. Mudolopo lya Mexico City mukkala bantu basika ku 18 miliyoni alimwi amyootokala iisika ku 6 miliyoni. Simubweza twaambo umwi wakaamba kuti, “Kulangilwa kuti bantu bakkala mudolopo lya Mexico City balityompedwe kapati kwiinda bantu bakkede mumadolopo amwi munyika. Myootokala minji kapati mumigwagwa, calo cipa kuti bantu kabanyemezyanya.”

Mumadolopo aajisi bantu banji muli zyintu azimwi zipa kutyompwa, eezyi zibikkilizya kusofwaazyigwa kwamuwo akuvwula kwazyintu zisabila, kuceya kwamaanda aakukkala, kwiindana kwazilengwa alimwi akuvwula kwabugwebenga. Mboziyaabuvwula zyintu zipa kutyompwa, bantu baba aacilengwa cakutajata moyo alimwi akufwambaana kunyema.

Ipenzi Lyakubula Mali

Ipenzi lyakubula mali lyapa bantu kutyompwa akulibilika. Lipooti yamu 2010 iyakalembwa aba International Monetary Fund alimwi aba United Nations International Labor Organization (ILO) yakaamba kuti: “Kulangilwa kuti bantu bainda ku 210 miliyoni nyika yoonse tababeleki.” Cuusisya ncakuti, bunji bwabaabo bakatandwa milimo tabajisi amali aakuligwasya.

Abalo aabo babeleka balalibilika. Kweelana ancoyakaamba mbunga ya ILO, kutyompwa kuboola akaambo kamulimo “ndipenzi lijanika munyika yoonse.” Syaazibwene umwi mumakani aakweendelezya mbunga, uutegwa Lorne Curtis iwaku Ontario, Canada, wakaamba kuti: “Bantu balalibilika kujatikizya milimo yabo alimwi balafwambaana kuyeeya kuti mulimo inga wamana. Akaambo kaceeci balapa twaambo twakulitamizya alimwi balayandisya kukazyanya abapati bamulimo naa ababelesinyina bamwi.”

Kusalulula Akutalulama

Amuyeeye buyo mbomukonzya kulimvwa kuti muli mumuzundano wakuzuza musinzo mulamfwu, pele mwajana kuti nywebo nyolikke mwaambilwa kuzuza kamwaangidwe nketani kumaulu. Mamiliyoni aabantu mbobalimvwa oobo ciindi nobasalululwa akaambo kamubala naa akaambo kazyintu zimwi. Bantu balanyema ciindi nobajana zyintu zibasinkilizya kujana mulimo, lwiiyo, ŋanda, alimwi azimwi zyintu ziyandika mubuumi.

Ikutalulama kumwi kulakonzya kutyompya muntu kapati alimwi akumucisizya moyo. Cuusisya ncakuti, bunji bwesu aciindi cimwi twakamvwa mbocicisa kweendelezyegwa munzila iitaluleme. Imyaka yiinda kuzyuulu zyotatwe yainda, Mwami musongo Solomoni wakalemba kuti: “Ndakabona misozi yabapengede ambubabula sikubaumbulizya.” (Mukambausi 4:1) Ciindi kutalulama nokuvwula alimwi luumbulizyo nolutajaniki, muntu ulakonzya kunyema.

Mumakani Aazyakulikondelezya

Kuvwuntauzya kwiinda ku 1,000 kwakacitwa kutegwa kuzyibwe mbobajatikizyigwa bana kwiinda mukweebelela cipekupeku alimwi azyintu zimwi zitondezya bantu balwana. Ba James P. Steyer, basikutalisya mbunga ya Common Sense Media, bakaamba kuti: “Bana beebelela bantu balwana lyoonse balakomena kabayeeya kuti kulwana nkubotu, alimwi balakomena kabatajisi lubomba.”

Masimpe ngakuti, bakubusi banji beebelela bantu balwana lyoonse acipekupeku tababi zigwebenga nobakomena. Nokuba boobo, kanji-kanji basikubamba zyakulikondelezya batondezya kuti kunyema ninzila iili kabotu yakumana penzi, alimwi kuli musela mupya wabantu bakkomanina kweebelela nkondo.

Kuyungwa Amyuuya Mibi

Ibbaibbele litondezya kuti kuli nguzu zitalibonyi zipa kuti bantu kabanyema kapati mazuba aano. Munzila nzi? Mbobakatalikila buyo kupona bantu, cilenge camuuya cakazangila Leza Singuzuzyoonse. Cilenge eeci camuuya cibyaabi ciitwa kuti Saatani, ibbala lyaamba “Sikukazya,” naa “Sinkondo” mu Cihebrayo. (Matalikilo 3:1-13) Mukuya kwaciindi, Saatani wakayunga bangelo bamwi kuti bamusangane mubuzangi.

Bangelo aabo bakazanga, ibaitwa kuti madaimona naa myuuya mibi, bakatandilwa anyika. (Ciyubunuzyo 12:9, 10, 12) Kuyungizya waawo, balijisi “bukali bupati,” nkaambo balizyi kuti basyeede buyo akaindi kaniini. Aboobo, nokuba kuti tatukonzyi kwiibona myuuya mibi eeyi, micito yanjiyo ilatujatikizya. Munzila nzi?

Saatani alimwi amakamu amadaimona aakwe babelesya kutalondoka kwesu kwiinda mukutusunka kucita “businkondo, kuzwangana, bbivwe, kunyema, kukazyanya, kwaandaana, . . . mapobwe aateendelezyegwi, alimwi azyintu zimbi zili boobu.”—Bagalatiya 5:19-21.

Mutayungwi

Masimpe, ikuti twalanga mapenzi aaya oonse alimwi akulibilika nkobajisi bantu, tulazyiba icipa bantu kutyompwa ciindi nobalanganya mikuli yabo yabuzuba abuzuba.

Kunyema alimwi akuyanda kutondezya bukali buli mucamba kulakonzya kutuzunda. Cibalo citobela ciyootugwasya kubona mbotukonzya kulijata kunyema.

[Kabbokesi kali apeeji 5]

INGA KACIMUKATAZYA KULIJATA KUTI MUTANYEMI, IKUTI . . .

▶ Kamunyema ciindi nomuli mumulongo wakuula zyintu mucintoolo.

▶ Kamukazyanya ababelesinyoko lyoonse.

▶ Zimwi ziindi kacimupa cilabila masiku kuyeeya zyintu zyamunyemya mubuzuba oobo.

▶ Kacimuyumina kulekelela baabo bamubisizya.

▶ Kacimukatazya kulijata mwaba apenzi.

▶ Kanji-kanji mwamana kunyema, mulimvwa kubijilwa naa kuusa. *

[Bupanduluzi buyungizidwe]

^ munc. 36 Makani aaya akazwa kuli ba MentalHelp.net.

[Kabbokesi kali apeeji 6]

MYEELWE IIJATIKIZYA BUVWUNTAUZI BWAKACITWA BWABANTU BANYEMA

Bambunga ya Mental Health Foundation of London, kucisi ca England, bakalemba lipooti iijisi mutwe wakuti, Boiling Point—Problem Anger and What We Can Do About It. Nzyobakalemba mulipooti zibikkilizya myeelwe iili ansi aawa:

84 pesenti yabantu balimvwa kutyompwa akaambo kakubeleka kapati kwiinda mbobakali kulimvwa myaka yosanwe yainda.

65 pesenti yabantu ibabelekela mumaofesi balanyemezyanya.

45 pesenti yabantu kanji-kanji balanyema amulimo.

60 pesenti yababelesi balalovwa kumulimo akaambo kakutyompwa.

33 pesenti yabantu baku Britain tabaambauzyanyi abasimukobonyina.

64 pesenti yabantu balazumina kuti bantu bayaabwiindila kunyema.

32 pesenti yabantu baamba kuti balijisi mulongwe naa wamumukwasyi uujisi penzi lyakutalijata caboola kukunyema.

[Cifwanikiso icili apeeji 5]

Ino kutondezya bukali bwanu inga kwabajatikizya buti bana banu?

[Cifwanikiso icili apeeji 6]

Sena basikubamba zyakulikondelezya mbabeendelezya mbomukubona kunyema alimwi abukali?