BA Anil bakali kukatala kapati. Bakajana mulimo mupya akaambo kakuti mulimo ooyo wakali kuyoobapa kuba acuuno caatala alimwi akuvwola mali manji. Pele lino bakatalika kukotoka masiku, alimwi bakali kubeleka amu Mujibelo amu Nsondo, zimwi ziindi bakali kubeleka mawoola aasika ku 80 mumvwiki yomwe. Bakaamba kuti: “Kumulimo kwakali manyongwe, aboobo milimo yoonse ndime ndakeelede kwiilanganya. Mpoonya ndakalibuzya kuti: ‘Ino ncinzi ncondakalubizya? Kuti naa nditacinci, ndilafwa.’” Muciindi buyo cisyoonto, ba Anil bakatalika kukatala kapati mumizeezo.

Kukatala kapati mumizeezo ikuboola akaambo kamulimo kulaindana akukatala kuboola akaambo kakucita milimo yabuzuba abuzuba. Tulakonzya kuzyiba kuti muntu ulikatede kapati mumizeezo kuti kalimvwa kukatala lyoonse, kuciindizya kunyema alimwi akubula nguzu. Aabo bajisi penzi eeli balaleka kubikkila maano kumulimo wabo, balatyompwa, alimwi tababeleki canguzu. Buvwuntauzi bumwi abwalo butondezya kuti kukatala kapati mumizeezo kupa kuciswa-ciswa.

Ino ncinzi ciletela kukatala kapati mumizeezo? Kanji-kanji nkukomena kwamulimo. Akaambo kakuvwula kwamilimo, basikulemba milimo bamwi bayanda kuti babelesi babo kababeleka mawoola manji, zimwi ziindi bavwola buyo mali masyoonto. Kusumpuka kwasayaansi kupa kuti bamwi kabazumanana kubeleka, calo cipa kuti kacibayumina kwaandaanya ciindi cakulyookezya alimwi acakubeleka. Ibamwi balakatala kapati mumizeezo akaambo kakuti milimo ilakonzya kumana kufwumbwa ciindi, kwaalilwa kumana mulimo alimwi akuteendelezyegwa kabotu. Akwalo kutazyiba zyeelede kusaanguna kucitwa naa kutamvwana ababelesinyoko kulakonzya kupa kukatala kapati mumizeezo.

Zimwi ziindi kukatala kapati mumizeezo nkwakuliyandila. Akaambo kakuyanda kuba alwiiyo lwaatala alimwi amali manji, bamwi balipa milimo minji. Bantu bali boobu inga balaciindizya kubeleka alimwi akulibikka muntenda yakukatala kapati mumizeezo.

Ikuti naa mujisi penzi lyakukatala kapati mumizeezo, mbuti mbomukonzya kugwasyigwa? Kwaamba masimpe, kucinca kulakonzya kukatazya kuti kamulimvwa kuti muli mubukkale mbomutakonzyi kucinca. Nokuba boobo, amulange-lange nzila zyone zikonzya kumugwasya kulwana penzi lyakukatala kapati mumizeezo. Mulakonzya kuba anzila zinji zikonzya kumugwasya kwiinda mbomwali kuyeeyela.

Ino ncinzi ciyandika kapati kulindinywe? Bantu banji balakonzya kubikka mukwasyi alimwi abuumi buli kabotu kumatalikilo aamulongo wazintu ziyandika kapati. Eezyi nzyezintu zikonzya kujatikizyigwa nomwaba apenzi lyakukatala kapati mumizeezo.

Kwiinda mukuzyiba nzyomweelede kusaanguna kucita, mulalibambila kujatikizya zyakusala zikatazya alimwi akubona nzyomukonzya kucinca. Mucikozyanyo, mulakonzya kubona kuti mulimo ngomucita ulamupa kukatala kapati mumizeezo. Nokuba boobo, mulakonzya kuyeeya kuti, ‘tandikonzyi kunoocinca-cinca milimo naa kucesya-cesya kubeleka; kayi ndiyandika mali!’ Masimpe kuti bantu boonse bayandika mali, pele ino muyandika mali manji buti, alimwi ino zijatikizyigwa buti zintu nzyomuyandisya kapati?

Amucenjele kutegwa mutayungwi kucita zintu nzyobasala kusaanguna kucita bamwi. Zintu basikumulemba mulimo nzyobabona kuti zilayandika kapati inga kaziindene azintu nzyomubona kuti zilayandika kapati. Bamwi balakonzya kusala kubikka mulimo mubusena bwakusaanguna mubuumi bwabo, pele eeci tacaambi kuti andinywe ncomweelede kucita.

Kutegwa kamutakatali kapati alimwi akuba aciindi cakucita zintu ziyandika kapati, inga mwalanga-langa naa kuyandika kucesya mawoola ngomubeleka, naa kubalomba basikumulemba mulimo kutegwa bacesye-cesye milimo njomucita, alimwi zimwi ziindi inga mwabona naa muyandika kucinca mulimo. Kufwumbwa ncomukonzya kusala kucita, mulalangilwa kucinca mbomwali kwaabelesya mali alimwi akucinca bukkale bwanu. Pele eeci tacikatazyi alimwi cilakonzya kumuubila-ubila kwiinda mbomwali kuciyeeyela.

Mumasi manji, basimakwebo bapa muzeezo wakuti lukkomano lulaboola kwiinda mukuba amali manji alimwi azintu zinji. Pele mubwini aayo taali masimpe. Kupona buumi buuba-uba kulakonzya kumuletela lwaanguluko alimwi akukkutila. Kutegwa mulibambile kujatikizya kucinca kuli boobu, amucesye-cesye zintu nzyomuula alimwi kamuyobola mali. Amusole kucesya naa kucileka kukweleta. Amubandike abanamukwasyi mbociyandika kucinca alimwi akubelekela antoomwe.

Ikuti mulimo wamuvwulila kapati kwiinda mboceelede kuba, alimwi naa kuli penzi limwi litamani kumulimo, amwaabandike makani aayo abasikumulemba mulimo. Kuti kacikonzyeka, amupe mizeezo iikonzya kumugwasya nywebo alimwi abasikumulemba mulimo. Amubaambile kuti mulilyaabide kubeleka, alimwi amubapandulwide zintu nzyomulibambilide kucita; pele amusalazye kwaamba alimwi akusinizya zintu nzyomutakonzyi kucita.

Amuzyibile limwi zikonzya kucitika akulanga zintu munzila yeelede. Ikuti kamuyanda kunoobeleka ciindi cisyoonto, basikumulemba mulimo inga bayanda kuti muzumine kunoopegwa mali masyoonto. Amulibambile ncomukonzya kucita kuti mwakongwa kuti mulimo ulamana. Alimwi amuzyibe kuti kuli zyoolwe zinji zyakujana mulimo uumbi nomucibeleka.

Nokuba kuti mwamvwana abasikumulemba mulimo kujatikizya mbomweelede kubeleka, mweelede kulangila koongelezyegwa kubeleka mawoola manji. Ino ncinzi cikonzya kumugwasya kutacinca? Kuzumanana kucita zintu kweelana ambomwakamvwana. Kucita boobu kuyoomugwasya kwaambila basikumulemba mulimo kuti abalo bacite mbubwenya mbomwakamvwana, calo cibikkilizya kumupa mulimo weelede kweelana ambomwakapangana.

Nokuba kuti kumulimo inga kamutajisi mapenzi mapati-pati, zimwi ziindi mulakonzya kukatala, kubeleka abantu bakatazya, alimwi akulijana mubukkale butakkomanisyi. Aboobo amujane ciindi cakulyookezya alimwi acakulikkomanisya. Amuzyibe kuti kulikondelezya takweelede kudula buya kutegwa nywebo alimwi amukwasyi wanu mukatalusyigwe.

Amutondezye luyandisisyo muzintu zimwi alimwi amubalongwe kunze lyamulimo, alimwi mutanoolipandululi kwiinda mukwaamba musyobo wamulimo ngomubeleka alimwi ambouli mupati. Ino nkaambo nzi? Ibbuku litegwa Your Money or Your Life lyaamba kuti: “Ibwini mbomubede ncecintu ciyandika kapati kwiinda mulimo ngomucita.” Aboobo ikuti bantu kabamuzyi buyo akaambo kamusyobo wamulimo ngomubeleka, nkokuti ciyoomuyumina kulanga mulimo ngomucita munzila yeelede.

Sena ncobeni inga mwacikonzya kubweza ntaamu ziyandika kutegwa muzwidilile mukulwana penzi lyakukatala kapati mumizeezo? Inzya, inga mwacikonzya. Ba Anil, ibaambwa kumatalikilo aacibalo eeci, bakacikonzya. Baamba kuti: “Ndakabandika abaabo bakandilembede mulimo kuti bandipilusye amulimo, aboobo bakacita oobo. Ndakafwa nsoni kubonana alimwi ababelesima akaambo kakuti ndakalibaambilide makani aakujana mulimo uuvwolwa mali manji. Nokuba kuti ndakatalika kuvwola mali masyoonto, ndakaba aluumuno lwamumizeezo, alimwi ndakaba aciindi cinji cakuba abanamukwasyi acakucita zintu ziyandika ncobeni.”