Amubone Sikucita Maleele!
Amubone Sikucita Maleele!
“Koima cakuumuna akuyeeyesya milimo iigambya ya-Leza.”—JOBU 37:14.
1, 2. Nkuyubununwa kwazintu kugambya kuli buti kwakacitwa mu 1922, alimwi ino basikuzijana bakalimvwa buti?
KWAMYAKA iili mbwiibede, sikuvwukkula zyamumatongo alimwi amwaalumi umbi uudumide waku Britain bakabelekela antoomwe kuyandaula zintu ziyandisi. Mpoonya mu November 26, 1922, kubusena nkubakali kuzikkilwa bami bansiku bana Egepita mu Mumpata wa Bami uuzyibidwe kapati, sikuvwukkula zyamumatongo Howard Carter alimwi a Lord Carnarvon bakacijana ncobakali kuyandaula—icuumbwe ca Farao Tutankhamen. Mpoonya, bakabbola bulyango mucuumbwe eco. Carter wakayasya nkendulu, wainjizya mucipulo akulanga cakali mukati.
2 Kumbele Carter wakazikwaamba kuti: “Eelyo Lord Carnarvon katacikonzyi kuliyumya kwiinda waawo, wakandibuzya cakulibilika kuti, ‘Sena kuli ncobona?’, cakandikatazya kwaamba buyo kuti ‘Inzya, ndibona zintu zigambya.’” Akati kazyuulu-zyuulu zyazintu ziyandisi zyakali mucuumbwe, kwakali bbokesi lyuumbulu ilyangolida. Ambweni mwakazibona kale zimwi ‘zyazintu ezyo zigambya’ muzifwanikiso naa mumasena mutondezyegwa zintu zyakaindi. Pele, nokuba kuti zintu ezyo zili mumasena mutondezyegwa zintu zyakaindi, zilagambya kaka, kunyina mboziswaangene pe abuumi bwanu. Aboobo lino atuzileke eezi, atulange-lange zintu zigambya iziswaangene alimwi izilaampindu kapati kulindinywe.
3. Nkuukuli nkotujana makani aajatikizya zintu zigambya izilaampindu kulindiswe?
3 Mucikozyanyo, amuyeeye mwaalumi wakapona myaanda yamyaka minji yainda—imwaalumi uulaampuwo kwiinda bahaazibwene boonse bamumabbasikopo, basizisobano basumpukide naa bakazyalilwa muciinga cabami. Ooyu wakali kwaambwa kuti mmupati kwiinda boonse bakali mumanyika aa Kujwe. Mulilizyi zina lyakwe kuti ngu Jobu. Ibbuku lyomwe mbolizwide mu Bbaibbele lilembedwe makani aamba buyo nguwe. Pele umwi ngocakapona limwi kuciindi eco, mulombwana wazina lya Elihu, wakakulwaizigwa kuti amululamike Jobu. Aboobo tulakonzya kwaamba kuti, Elihu wakaamba kuti Jobu wakali kulibikkila maanu kapati lwakwe mwini abaabo mbocakali limwi. Kuli Jobu caandaano ca 37 tujana lulayo lumbi lugaminide alimwi lwabusongo lunga lwatugwasya kapati toonse.—Jobu 1:1-3; 32:1–33:12.
4. Ncinzi cakapa kuti Elihu ape lulayo lulembedwe kuli Jobu 37:14?
4 Ibalongwe ba Jobu bakubeja botatwe bakabandika mibandi milamfwu omo mobakamutamikizya kuti kuli mpaakalubizya mukuyeeya naa mumicito. (Jobu 15:1-6, 16; 22:5-10) Cakukkazika moyo, Elihu wakalindila mane mibandi eyo yamana. Mpoonya wakabandika caluzibo alimwi abusongo. Wakabandika makani manji alaampindu, pele amubone kaambo aka kapati kakuti: “Koswiilila, O Jobu. Koima cakuumuna akuyeeyesya milimo iigambya ya-Leza.”—Jobu 37:14.
Ooyo Iwakacita Milimo
5. Ino “milimo iigambya ya-Leza” njaakaamba Elihu ibikkilizya nzi?
5 Amubone kuti Elihu kunyina naakapa muzeezo wakuti Jobu alibikkile maanu lwakwe mwini naa kubikkila Elihu maanu nokuba kubikkila maanu kubantu bambi bali boonse pe. Cabusongo Elihu wakakulwaizya Jobu andiswe kubikkila maanu kumilimo ya Jehova Leza iigambya. Ino muyeeya kuti kabikkilizya nzi ikaambo kakuti “milimo iigambya ya-Leza”? Kunze lyakulibilika kuli koonse nkomujisi kujatikizya buumi, imali, bukkale bwanu bwakumbele kubikkilizyaa mukwasyi wanu, balongwe mbomubeleka limwi alimwi abasimukobonyoko, nkaambo nzi ncomweelede kubikkila maanu kumilimo ya Leza? Masimpe, milimo iigambya ya Jehova Leza ibikkilizya busongo bwakwe alimwi anguzu nzyajisi mukweendelezya zilenge zyakwe zilibonya zyoonse zituzingulukide. (Nehemiya 9:6; Intembauzyo 24:1; 104:24; 136:5, 6) Ikutegwa tucisalazye eeci, atulange-lange kaambo kamwi mubbuku lya Joshua.
6, 7. (a) Mmilimo nzi iigambya njaakacita Jehova kuciindi ca Musa alimwi a Joshua? (b) Ino nimwakalimvwa buti, ikuti nimwakalibonena buya imwi yamilimo eyo yakuciindi ca Musa alimwi a Joshua?
6 Jehova wakatuma zipenzyo ku Egepita wansiku alimwi wakaandaanya meendaa mu Lwizi Lusalala ikutegwa Musa asololele bana Israyeli bansiku kulwaanguluko. (Kulonga 7:1–14:31; Intembauzyo 106:7, 21, 22) Kuli acimbi cikozyenye cakacitika icaambwa kuli Joshua caandaano ca 3. Joshua, walo iwakanjila mubusena bwa Musa, wakeelede kusololela bantu ba Leza kwiinda mukubazabusya mulonga umbi mupati akubasisya mu Nyika Yakasyomezyegwa. Joshua wakaamba kuti: “Amulisalazye, nkaambo junza Jehova uyoocita malele akati kanu.” (Joshua 3:5) Ino akali maleele nzi ayo?
7 Icibalo citondezya kuti Jehova wakacimbula maanzi akali kubasinkilila kwiinda mukubamba nzila mu Mulonga wa Jordano—ikutegwa zyuulu-zyuulu zyabaalumi, banakazi alimwi abana bainde anyika njumu. (Joshua 3:7-17) Cakutadooneka, ikuti naa twakaliko katulangilila akulibonena nkwaakali kwaandaana maanzi mumulonga alimwi abantu abo boonse nkobakali kuzabuka kabotu-kabotu, tulakonzya kwaamba kuti akali maleele! Kwakatondezya nguzu nzyajisi Leza mukweendelezya zilenge. Nokuba boobo, noliba lino, iciindi ncotupona, kuli zintu zimwi zigambya mbubwenya buyo. Ikutegwa tubone naa nzintu nzi ezi alimwi ancotweelede kuzibikkila maanu, amubone Jobu 37:5-7.
8, 9. Mmilimo nzi iigambya yaambwa kuli Jobu 37:5-7, pele ino nkaambo nzi ncotweelede kwiitelaika?
8 Elihu wakati: “Leza ulatutondezya zigambya zyakwe; ulacita zintu zikankamanisya nzotutakonzyi kumvwa.” Ncinzi Elihu ncaakali kuyeeya kujatikizya zintu Leza nzyacita ‘munzila iigambya’? Waamba caanda alimwi amvwula. Eezi zilakonzya kunyonganya milimo yamulimi mumuunda wakwe, inga cimupa ciindi alimwi atwaambo twakuti alange-lange milimo ya Leza. Inga katutali balimi, pele tulajatikizyigwaa mvwula alimwi acaanda. Antela zyoonse zyobile caanda alimwi amvwula zilakonzya kwiinyonganya milimo yesu kweelanaa kubusena nkotukkala. Sena tulajana ciindi cakuyeeya cakuzinzibala kujatikizya yooyo uucita zintu zigambya ezi alimwi ancozyaamba? Sena kuli nomwakacitide obo?
9 Icipati ncakuti, mbubwenya mbotubala kuli Jobu caandaano ca 38, Jehova Leza lwakwe wakalaa muzeezo uukozyenye naakali kubuzya Jobu mibuzyo iigwasya. Nokuba kuti Mulengi wesu wakali kubuzya Jobu mibuzyo eyi, kuli mboiswaangene ambotuzilanga zintu, buumi bwesu alimwi abukkale bwesu bwakumbele. Aboobo, atubone mibuzyo njaakabuzya Leza alimwi atuyeeye ncoyaamba, inzya, atucite ncolikulwaizya kuti tucite ibbuku lya Jobu 37:14.
10. Ino makani aali kuli Jobu caandaano ca 38 ayelede kutukulwaizya kucita nzi, alimwi ino abusya mibuzyo nzi?
10 Caandaano ca 38 citalika boobu: “Jehova wakavuwa Jobu kuzwa kuguwo wati, Ngwani oyu uuomfokezya kukanza kwangu amajwi aatayeeyegwi? Unduumuzye mbuli muntu, uvuwe mibuzyo yangu.” (Jobu 38:1-3) Eeci cakatondezya makani aakali kulangilwa kutobela. Cakagwasya Jobu kucinca kuyeeya kwakwe—ikuziba kuti wakali kubandikaa Mulengi wajulu aansi akuti wakajisi kaambo kulinguwe. Eeco ncintu cibotu akulindiswe alimwi akubantu mbotukkala limwi kuti tucicite. Mpoonya Leza wakaamba zintu nzyaakaambide Elihu. “Nendakaimika nyika wakali kuli yebo? Undivuwe kuti kozi. Ngwani wakeeleka migaano yayo, ulizi sa? Ngwani wakoololola lukole kulinjiyo? Zisiko zyanyika zikala alinzi? Ngwani wakabika bbwe lyacooko?”—Jobu 38:4-6.
11. Mmakani nzi mapati ibbuku lya Jobu 38:4-6 ngolyeelede kutwiibalusya?
11 Eema, ino Jobu wakali kuli, nkukuli umwi aumwi wandiswe nkwaakabede noyakalengwa nyika? Sena ndiswe tobantunsi notwakali basikwaanza mbuyakali kuzyooba nyika yesu alimwi akuzekaula mbazu zyayo aceeleko? Peepe! Kunyina muntunsi iwakali kupona kuciindi eeco. Mbuli kuti nyika yakali ŋanda, Leza wakabuzya kuti: “Ngwani wakabika bbwe lyacooko?” Tulizi kuti kuli musinzo weelede kuzwaa nyika kusika kuzuba ikutegwa tucikonzye kuponaa nyika. Alimwi nyika nimpati bweelede. Ikuti nyika noyali mpati kwiinda mboibede, imuya uutegwa hydrogen walo uuvwelengenyi amuya ngotuyoya iwa oxygen nowatali kukonzya kuzwa mumulengalenga, aboobo nokwanyina zintu ziponaa nyika. Cakutadooneka, kuli “wakabika bbwe lyacooko” mubusena bweelede. Sena ngu Jobu wakali kuyandika kulumbwa? Sena ndiswe tweelede kulumbwa? Antela sena ngu Jehova Leza weelede?—Tusimpi 3:19; Jeremiya 10:12.
Mmuntu nzi Uujisi Bwiinguzi?
12. Ino mubuzyo uuli kuli Jobu 38:6 utupa kuyeeya nzi?
12 Alimwi Leza wakabuzya kuti: “Zisiko zyanyika zikala alinzi?” Sena oyo tauli mubuzyo uukkazika ansi kuyeeya? Ambweni tulizizyi inguzu nzyaatakazi Jobu—nguzu zikwelelaansi (gravity). Banabunji akati kesu tulizi kuti inguzu zikwelelaansi kuzwa kuzuba lipati kapati kwiinda nyika zilagwasilizya kutegwa nyika yesu kaili mubusena bweelede, mbuli kuti zisiko zyayo zisimpidwe buya. Nokuba boobo, sena nkwali uuziteelela kabotu inguzu zikwelelaansi?
13, 14. (a) Ncinzi ceelede kuzuminwa kujatikizya nguzu zikwelelaansi? (b) Ino tweelede kulimvwa buti kujatikizya makani aambwa kuli Jobu 38:6?
13 Ibbuku lipya limwi lijisi mutwe wakuti The Universe Explained (Bubumbo Bwapandululwa) lilazuminizya kuti ‘inguzu zikwelelaansi nenguzu akati kanguzu zyoonse zili mububumbo banamunji nzyobazi kapati pele nzyobateelela buyo aasyoonto.’ Lilayungizya kuti: “Inguzu zikwelelaansi zilibonya mbuli kuti zilainda mujulu mutakwe cintu cakufwambaana kapati, kazitazizilwe mbozyeenda. Pele mumyaka yaino-ino, bahaazibwene mubupange bwazintu batalika kweezeezya kuti inguzu zikwelelaansi zyeendela mumayuwe apangwaa tumbuulumbuulu tuniini kapati twiitwa kuti ma graviton . . . Pele kunyina muntu uusinizizye kuti otu nkotuli ncobeni.” Amuyeeye buyo ncocaamba eco!
14 Sayaansi yasumpuka kapati kwamyaka iisika ku 3,000 kuzwa leelyo Jehova naakabuzya Jobu mibuzyo eyo. Nokuba boobo, nobaba bahaazibwene mubupange bwazintu naa swebo, kunyina uunga wazipandulula cakusalazya inguzu zikwelelaansi izipa kuti nyika kaizinguluka mubusena bweelede moyeelede kwiinda ikutegwa katulaa buumi buli kabotu. (Jobu 26:7; Isaya 45:18) Eeci tacaambi kuti toonse tutalike kuvwuntauzya bupangopango boonse bugambya bwanguzu zikwelelaansi. Muciindi caboobo, ikubikkila maanu nokuba kucibeela eci comwe camilimo iigambya ya Leza kweelede kweendelezya mbotumubona. Sena bulamugambya busongo bwakwe aluzibo, alimwi sena mulateelela ncotweelede kuzumanana kwiiya kujatikizya kuyanda kwakwe?
15-17. (a) Ino Jobu 38:8-11 yakagaminina kwaamba makani nzi, alimwi ino eco cisololela kumibuzyo nzi? (b) Ncinzi ceelede kuzuminizyigwa kujatikizya luzibo lwalwaanje amboluyalidwe anyika yoonse?
15 Imulengi wakazumananaa kubuzya kwakwe ategwa: “Ngwani wakajalila lwizi nolwakatuluka kuzwa kuda lyamatalikilo, nendakaluvumba asikuunku akuluvunga mumayoba aasia mbi, nendakalwiimikila migaano, akulupingila, kaŋamba kuti, Mpaawa mpoyoosika akutainda; mayuwe aako aalisumpula ayooima awa?”—Jobu 38:8-11.
16 Kujalilwa kwalwizi kujatikizya nyika, lwaanje alimwi amayuwe. Kwainda ciindi cilamfwu buti muntu kazilangilila akuziiya zintu ezi? Kwazyuulu-zyuulu zyamyaka—alimwi cakwiindizya mumwaanda wamyaka wamana. Mulakonzya kuyeeya kuti ibunji bwazintu ezyo, zyeelede kuti kazizibidwe kuzikusika lino. Pele ikuti naa mumwaka uno wa 2001 mwaavwuntauzya kabotu-kabotu makani aaya mumalaibbulali mapati naa kwiinda mukubelesya internet ikutegwa mujane twaambo tupya, ncinzi ncomunga mwajana?
17 Mubbuku limwi bantu banji ndyobasyoma, muyoojana kaambo kazuminizya aaka kakuti: “Ibuyale bwanyika alimwi alwaanje kubikkilizyaa bupange bwayo mbuli zilundu, mimpata alimwi azimwi-zimwi, kuzwa kaindi zyali ngamapenzi aakatazya mukuvwuntauzya-vwuntauzya akujana twaambo tuyiisigwa abasayaansi.” Mbolimanina kwaamba boobo, ibbuku eli ilyazwaa kuzubululwa lipa bupanduluzi bone buyeeyelwa pele alimwi lyaamba kuti eezi nzimwi buyo “akati kazintu zinji ziyeeyelwa buyo.” Mbubwenya mbuli mbomuzi, eci caamba kuti “kuyeeyela oku kutondezya twaambo tutasinizidwe, tutazibidwe kabotu.”
18. Ino bbuku lya Jobu 38:8-11 limupa kwaakosola buti makani?
18 Sena eco tacitondezyi mboiyandika mibuzyo njotubala kuli Jobu 38:8-11? Masimpe, kunyina notweelede kulumbwa kujatikizya buyale bwazintu ezi zyoonse zili anyika. Tatuli ndiswe notwakabikka mwezi kutegwa nguzu zyawo kazigwasilizya kutalisya mayuwe kanjikanji aataindili cakunyonyoona nkomwe zyamilonga, lwizi naa nyika mpotukkede. Mulimuzi wakacita, Sikucita zintu zigambya.—Intembauzyo 33:7; 89:9; Tusimpi 8:29; Incito 4:24; Ciyubunuzyo 14:7.
Amupe Jehova Bulemu Mbwayandika
19. Itwaambo twakweema tuli kuli Jobu 38:12-14 tupa kuti tubikkile maanu kuzintu nzi iziliko ncobeni mububumbo?
19 Ibantu tabakonzyi kulumbwa kujatikizya kuzinguluka nkoicita nyika, ikwaambwa kuli Jobu 38:12-14. Ikuzinguluka oku nkokupa kuumbuluka kwacifwumofwumo, kwalo kanjikanji ikweebeka kapati ikubota kwalo. Izuba inga mboliyaabuzwida, izintu zili anyika bucebuce zilalibonya kabotu-kabotu, mbubwenya mbuli tweengeengo tubikkwa kucibiya cicili citete ikutegwa ceebeke. Notusola kubikkila maanu mboyeenda nyika, tweelede kugambwa kuti inyika taizinguluki calubilo kapati pe calo mbubwenya mbotuzi kale kuti inga caleta mapenzi mapati. Alimwi taizinguluki aasyoonto kapati cakuti ziindi zyabuzuba abusiku zyalampila limwi akupa kuti kupye alimwi akutontola cakwiindilila kusika mpokutacikonzyeki buya kupona. Mubwini, tweelede kukkomana kuti Leza, ikutali kabunga kabantunsi, nguwakabikka lubilo lwakuzinguluka kwanyika.—Intembauzyo 148:1-5.
20. Ino inga mwayiingula buti mibuzyo yakabuzyigwa kuli Jobu 38:16, 18?
20 Lino amweezeezye kuti Leza wamubuzya mibuzyo eyi iimbi: “Sena wakajana tusensa twalwizi? Sa wakalyata mububbile bwalwizi?” Naba haazibwene mumakani aamulwaanje takonzyi kupa bwiinguzi bulimvwisya kumibuzyo eyi! “Wamvwisisisya bwanza bwanyika mbobubede sena? Buli biyene? Kondaambila kuti kokonzya.” (Jobu 38:16, 18) Sena kuli nomwakasikide akuzilanga-langa zyooko zyoonse zyanyika—naa bunji bwazyo? Ikubikkila maanu kububotu bwamasena azintu zigambya zili munyika yesu inga kwatola myaka yamazyalani aabantu iili yongaye? Elo kaka inga taciliboteli ciindi eco!
21. (a) Mmakani nzi aasayaansi aanga abusigwa kumibuzyo iili kuli Jobu 38:19? (b) Ikuziba mpindu yamumuni kweelede kutukulwaizya kucita nzi?
21 Alimwi amubone mibuzyo mipati iili kuli Jobu 38:19 yakuti: “Ninzilanzi iiya nkuukala mumuni, amudima ukala kuli”? Ambweni mulizyi kuti kwaciindi cilamfwu kwali kusyomwa kuti mumuni weenda mbuli ijuwe, mbuli mayuwe ngotukonzya kulangilila mucizyiba. Mpoonya mu 1905, Albert Einstein wakapa muzeezo wakuti mumuni uli mbuli tulwi naa bumbuulumbuulu bwanguzu. Sena bupanduluzi obo bwakaasalazya makani? Ibbuku lya encyclopedia lyaino-ino limwi libuzya kuti: “Sena mumuni ndiyuwe naa nkambuulu?” Liingula kuti: “Kulibonya kuti, [mumuni] taukonzyi kuba zintu ezyo zyobile nkaambo zintu ezyo [mayuwe abumbuulumbuulu] ziliindene kapati. Ibwiinguzi bumvwika kabotu mbwakuti imumuni tauli yuwe alimwi tauli kambuulu pe.” Nokuba boobo, tulakasaazigwaa lyoonse amumuni wazuba kwiinda mukuyotela alimwi amunzila zimwi, nokuba kuti kunyina muntu uukonzya kwiipandulula kabotu-kabotu milimo ya Leza mumakani aya. Tulajana izyakulya amuya wakuyoya izipangwa kwiinda mumumuni uubelesyegwaa zisyango. Tulakonzya ikubala, ikubona masyu aabayandwa besu, kulangilila mabbililo aazuba alimwi azimwi zimwi buyo zitabaliki. Notucita zintu ezi, sena tatweelede kutondezya kulumba kumilimo iigambya ya Leza?—Intembauzyo 104:1, 2; 145:5; Isaya 45:7; Jeremiya 31:35.
22. Mbuti Davida wansiku mbwaakalimvwa kujatikizya milimo ya Leza iigambya?
22 Sena imulimo wakuyeeya kwesu cakuzinzibala aamilimo ya Jehova iigambya kweelede buyo kutugambya akutuzyinga cakutuyumya mate mukanwa? Peepe. Sintembauzyo wansiku Davida wakazuminizya kuti tacikonzyeki kwiiteelela akwiibandika milimo ya Leza yoonse. Wakalemba kuti: “Nzinji loko nzowakacita, O Jehova Leza wangu, nkokuti malele aako . . . na njanda kuzikanana nanka kuzyaamba, nzinji loko, tazibaliki.” (Intembauzyo 40:5) Nokuba boobo, tanaakali kwaamba kuti wakali kuyoowumuna buyo kujatikizya milimo eyi mipati. Davida wakacitondezya eci kwiinda mumakanze aakwe aalembedwe ku Intembauzyo 9:1 kuti: “Njoolumba Jehova amoyo wangu woonse, njooluula malele aako oonse.”
23. Ino mulimvwa buti kujatikizya milimo ya Leza iigambya, alimwi ino inga mwabagwasya buti bantu bambi?
23 Sena aswebo tatweelede kukulwaizyigwa kucita boobo? Sena ikugambwa kwesu kujatikizya milimo ya Leza mipati takweelede kutukulwaizya kubandika zyanguwe, zintu nzyaacita alimwi anzyayoocita kumbele? Ibwiinguzi tabuzumbauzigwi buya pe—tweelede ‘kukanana bulemu bwakwe akati kabamasi, amaleele aakwe akati kamisyobo yoonse.’ (Intembauzyo 96:3-5) Ee, tulakonzya kutondezya kulumba kwesu cakulicesya kumilimo ya Leza iigambya kwiinda mukwaambila bamwi nzyotwaiya kujatikizya nguwe. Nokuba kuti bantu bamwi bakakomenena akati kabantu batazumini mu Mulengi, itwaambo twesu tusinizizye alimwi tugwasya tuyoobapa kuyandisisya kuzyiba Leza. Kuyungizya waawo, kulakonzya kubakulwaizya kuyandisisya kwiiya akumubelekela ooyo “wakalenga zintu zyoonse,” Sikucita zintu zigambya, Jehova.—Ciyubunuzyo 4:11.
Ino Inga Mwaingula Buti?
• Ino lulayo lulembedwe kuli Jobu 37:14 lumusololela kuyeeya milimo ya Leza iili?
• Nzintu nzi zimwi izyaambwa kuli Jobu caandaano 37 alimwi a 38 eezyo zitakonzyi kupandululwa kabotu-kabotu abasayaansi?
• Ino mulimvwa buti kujatikizya milimo ya Leza iigambya, alimwi ino imukulwaizya kucita nzi?
[Mibuzyo yaciiyo]
[Cifwanikiso icili apeeji 11]
Nguni wakajalila lwizi akulubikka mubusena mbolubede?
[Cifwanikiso icili apeeji 11]
Nguni wakasika kale kumasena oonse aataliboteli anyika aayo Leza ngaakalenga?