Skip to content

Skip to table of contents

Ino Bulondo Buyandika Buti?

Ino Bulondo Buyandika Buti?

Ino Bulondo Buyandika Buti?

BULONDO buli mumbazu ziindenyi-indenyi kweelanaa kwiindana-indana kwabantu. Mucikonzyanyo, iciindi mwana musankwa nobamwaambila banyina kuti akasambe mumaanza alimwi akumeso, walo inga wayeeya kuti kunyika buyo minwe mumeenda alimwi akutesya buyo mulomo kunji. Pele Banyina balizyi mboceelede kucitwa. Balamutola alimwi kucisambilo kukumusanzya kumeso kumwi kabamucumba mumaanza ansipa alimwi ameenda—kufwumbwa alile cinani.

Masimpe, zyeelelo zyabulondo ziliindenyi kapati munyika alimwi bantu balakomena kabajisi mizeezo iindenyi-indenyi kujatikizya bulondo. Muziindi zyakale, mumasi manji cikolo cisumbude alimwi cijisi masena aabambwa kabotu cakali kubagwasya basicikolo kukomena aziyanza zibotu zyabulondo. Mazubaano, mbuwa zimwi zyakusobanina bbola zyazikolo zizwide matombe cakunga ziile kukonzyenyi akubusena busowelwa matombe, muciindi cakuti kakulibonya kuba busena bwakusobanina. Ino mbuti mumakkilasi? Mubelesi uubeleka kusalazya cikolo ca Australian high school, wakaamba kuti: “Mazubaano amumakkilasi lilajanwa tombe.” Basicikolo bamwi malailile aakuti “Goma mapepa” naa “Sanzya,” baamba kuti nkusubulwa. Ipenzi ndyakuti, bamayi bamwi kusalazya abusena bakubona kuti nenzila yakusubula sicikolo.

Kulubazu lumwi, ibapati lyoonse tabapi cikonzyanyo cibotu caboola kubulondo, nomuba mubuumi bwabuzuba abuzuba naa mumasena aasambalilwa. Mucikonzyanyo, masena manji aabuleya alacaala kaazwide tombe cakunga tamukonzyi kulanga tubili. Mumasena mumwi mupangilwa zintu zyamakwebo, musofwaazya zilawo. Nikuba boobo, ikusofwaazyigwa kwazilawo ooku takubooli buyo akaambo kakuti mmasena aapangilwa zintu naa aasambalilwa pe, pele abantu buya kubagama balaasofwaazya. Nokuba kuti bulyatu nkaambo kapati kapa kuti munyika kube kusofwaala kwazilawo alimwi amapenzi aamwi mapati, kaambo kamwi nkakuti muntu aumwi ulaa cilengwa cakutaba mulondo. Iwakali mweendelezi wa Commonwealth kucisi ca Australia wakaazumina makani aaya naakati: “Makani oonse aajatikizya buumi bwabantu ayaansi kumakani aabulondo akaambo kakuti bantu mbayamba.”

Nokuba boobo, bamwi bayeeya kuti bulondo nkulibamba buyo omwini alimwi takweelede pe kuyeeya bantu bamwi. Sena oobo mbocibede?

Ibulondo bulayandika kapati caboola kucakulya—kufwumbwa naa twacuula amusika naa kulya mumasena aasambalilwa zyakulya nikuba kulya kuŋanda yamweenzyinyoko. Bulondo bulayandika kapati kulibaabo bajika alimwi akulibaabo bapa cakulya. Ikuti maanza aabo naa eesu kalaatombe, alakonzya kutupa kuciswa. Ino mbuti muzibbadela mwalo motuyeeya kuti kuli bulondo bwiinda masena aamwi? Imagazini iitegwa The New England Journal of Medicine yakati: Kutasamba mumaanza kwabasilisi kulakonzya kuba nenzila iimwi yapa kuti balwazi kabaciswa malwazi mapati alo abapa kubbadala mali manji aaku Amelika aasika kumyaanda yatuulunzuma tuli kkumi amwaka. Tusyoma kuti taku muntu uyakububikka muntenda buumi bwesu akaambo kakuba muntu uyandisya tombe.

Ikaambo kapati kambi nkakuti muntu acaali naa kakunyina kubikkila maano wasofwaazya mpotutekela meenda. Sena ncibotu muntu ikudyabbauka mumuseenga uuli kunkomwe yamulonga azimpata nkwabwenyi kuti buzwide nyeleti zyakasiigwa abantu bazyibide kubelesya misamu iikola? Mulakonzya kulibuzya kuti: Sena tuli balondo muŋanda yesu?

Suellen Hoy mubbuku lyakwe litegwa Chasing Dirt (Kumana Matombe) wakabuzya kuti: “Sena tucili balondo mbuli mbotwakali kaindi?” Wakaingula kuti “Nee tatucili boobo pe.” Mukaintu ooyu wakakugama buya kuti, ikucinca-cinca zintu zicitwa nkakaambo kapati. Ibantu mbobayaabuleka kukkala ciindi cilamfwu aŋanda, bavwula buyo kubelesya bantu kusalazya ŋanda yabo. Aboobo, ikubamba zilawo zyabo tacicili ncecintu ciyandika kapati. Musankwa umwi wakati: “Ndamana kusamba tandicisalazyi cisambilo pe, inga ndizwa buyo. Ikuti ŋanda yangu kaila atombe taku mbocibede, kayi mebo kundigama ndilisumbude.”

Nokuba boobo, bulondo tacaambi kusumbula buyo aatala pe. Kulabikkilizya kulilemeka akupona buumi bubotu. Alimwi cilajatikizyaa mizeezo yesu alimwi amoyo calo cibikkilizya kulilemeka kwesu alimwi akukomba. Lino atubone makani aaya ncaali boobo.