Skip to content

Skip to table of contents

Amubafwide Luzyalo Aabo Bayandika

Amubafwide Luzyalo Aabo Bayandika

Amubafwide Luzyalo Aabo Bayandika

‘Amucitile umwi aumwi mweenzyinyina caluzyalo.’—ZAKARIYA 7:9.

1, 2. (a) Ino nkaambo nzi ncotweelede kulutondezya luzyalo? (b) Ino mmibuzyo nzi njotutiilange-lange?

JWI lya Jehova Leza litukulwaizya kuyanda “luzyalo.” (Mika 6:8) Alimwi lilatupa twaambo ncotweelede kucitila boobo. Kaambo kamwi nkakuti, “muntu siluzyalo ulaligwasya mwini.” (Tusimpi 11:17) Ino mbuti mbwaali masimpe aaya? Kufwida luzyalo kupa kuti muntu abambe cilongwe cini-cini abantu bamwi. Akaambo kakucita boobo, tuyooba abalongwe basyomeka—ibulumbu bubotu kwiinda!—Tusimpi 18:24.

2 Kunze lyaboobo, Imagwalo atwaambila kuti: “Uutobela bululami aluzyalo ulajana buumi.” (Tusimpi 21:21) Masimpe, ikuyandisya luzyalo kupa kuti Leza atuyande alimwi kuyoopa kuti tube mucibeela cabaabo ibalangilwa kuyooba acoolwe cakutambula zilongezyo kumbele alimwi abuumi butamani. Pele, ino mbuti mbotukonzya kubafwida luzyalo? Ino mbaani mbotweelede kufwida luzyalo? Sena luzyalo kuli mbolwiindene abuuya naa luse lwabantunsi?

Buuya Buli Mubantu Alimwi Aluzyalo

3. Ino luzyalo lwiindene buti abuuya mbubajisi bantu?

3 Ibuuya mbubajisi bantu alimwi aluzyalo zyiliindene mumbazu zinji kapati. Mucikozyanyo, aabo ibacita cabuuya kanjikanji balacita oobo kubantu mbobatazyibenyi naa basinakooma. Nokuba boobo, ikuti twamufwida luzyalo muntu, nkokuti tulijisi cilongwe ciyumu amuntu ooyo. Mu Bbaibbele, mabala aantondezya luzyalo lucita bantu alakonzya kuti kaayeeme acilongwe ciliko kale. (Matalikilo 20:13; 2 Samuele 3:8; 16:17) Antela kulaba balongwe akaambo kaluzyalo lwakatondezya muntu umwi musyule. (Joshua 2:1, 12-14; 1 Samuele 15:6; 2 Samuele 10:1, 2) Ikutegwa tutondezye lwiindano luliko akati kamabala aaya kwiinda mukubelesya cikozyanyo, atweelanye zikozyanyo zyobilo izili mu Bbaibbele, cimwi ncabuuya eelyo cimwi ncaluzyalo lutondezyegwa abantu.

4, 5. Ino mbuti zikozyanyo zyamu Bbaibbele zyobilo zyatondezyegwa mbozitondezya kwiindana akati kabuuya mbubajisi bantu alimwi aluzyalo?

4 Cikozyanyo cimwi cakutondezya buuya mbubajisi bantu cijatikizya nkamu yabantu yakali muntenda yamubwato kubikkilizya amwaapostolo Paulo. Imeenda akabatonkela kunkomwe yansumbu ya Melita. (Incito 27:37–28:1) Nokuba kuti bana Melita kunyina nobakalilibambilide kubagwasya bantu aaba basinyendo yamulwizi alimwi kwakanyina cilongwe cakaliko akati kabo, aaba bantu bakakkala ansumbu eeyi bakabatambula beenzu aaba akubasamausya alimwi akubacitila zintu ‘calubomba.’ (Milimo 28:2, 7, Ci) Kusamausya kwabo kwakali kwabuuya, pele kwakali kwakutalibambila alimwi kwakatondezyegwa kubeenzu. Aboobo oobu bwakali buuya ibantu mbubakajisi.

5 Mukwiindanya, amulange-lange kusamausya kwa Mwami Davida nkwaakacita kuli Mefibosete imwanaa mulongwe wakwe Jonatani. Davida wakaambila Mefibosete kuti: “Uyoolya insima kulindime mazuba oonse.” Ikupandulula cakapa kuti acite bubambe oobu, Davida wakamwaambila kuti: “Njanda kukucitila [caluzyalo] nkaambo ka-Jonatani uso.” (2 Samuele 9:6, 7, 13) Ikusamausya kwa Davida cakutaalilwa kulakonzya kwaambwa kuti nkufwida luzyalo, ikutali buuya buyo mbubajisi bantu nkaambo wakacita oobo akaambo kakutondezya lusyomo kubulongwe bwakaliko kale. (1 Samuele 18:3; 20:15, 42) Mbubwenya buyo asunu, babelesi ba Leza balatondezya buuya kubantu boonse buyo. Pele balatondezya luzyalo cakutajoka munsi kulibaabo mbobamvwana limwi mucilongwe Leza ncazuminizya.—Matayo 5:45; Ba-Galatiya 6:10.

6. Ino zibeela nzi zyaluzyalo bantu zyibacitila bantunyina izili antangalala zilembedwe mu Jwi lya Leza?

6 Ikutegwa tubone zibeela azimwi zyaluzyalo, tuyoolanga-langa zibalo zyotatwe mu Bbaibbele zijisi bube oobu. Muzibalo eezyi, tuyoobona kuti luzyalo lutondezya bantu (1) lulatondezyegwa kwiinda mukucita milimo imwi, (2) lulatondezyegwa cakulisungula, alimwi (3) lulatondezyegwa kulibaabo bayandika kucitilwa boobo. Kunze lyaboobo, zibalo eezyi zilatondezya mbuli mbotukonzya kufwida bantu luzyalo sunu.

Wisi Ulafwida Luzyalo

7. Ino ncinzi mubelesi wa Abrahamu ncaakaambila Betueli a Labani, alimwi ino mmakani nzi mapati mubelesi ngaakajisi?

7 Ibbuku lya Matalikilo 24:28-67 liluula makani aamubelesi wa Abrahamu iwaambwa mucibalo citaanzi. Nobakaswaangana a Rebeka, wakatolwa kuŋanda yabausyi ba Betueli. (Tupango 28-32) Okuya mubelesi wakapandulula makani aalweendo lwakwe kuti wakali kuyandaula mukaintu wakuti mwanaa Abrahamu akwate. (Tupango 33-47) Wakakankaizya kuti, ikuzwidilila nkwaakacita wakabona kuti kwakazwa kuli Jehova naakati, “iwakandeenzya munzila iiluleme kuti nkwatye mwana wasimalelaangu mwana musimbi wamunyina.” (Kapango 48) Cakutadooneka, imubelesi wakalisinizyide ikupandulula makani aakwe camoyo woonse kujatikizya cakamucitikila kwakali kukonzya kupa kuti Betueli alimwi amwanaakwe Labani basinizye kuti lweendo oolu lwakali longezyedwe a Jehova. Naakamaniizya, mubelesi wakati: “Amundaambile. Sa mulacitila simalelaangu caluzyalo acakusyomeka? Na mwazumina na mwakaka, amundaambile, nkazibe inzila njinjeelede kutola, niiba yalulyo niiba yalumwensi.”—Kapango 49.

8. Ino Betueli wakacita buti kumakani akali kujatikizya Rebeka?

8 Jehova wakalitondezyede kale luzyalo kuli Abrahamu. (Matalikilo 24:12, 14, 27) Sena Betueli wakali kukonzya kwaazumina makani aaya cakuliyandila kwiinda mukuzumizya Rebeka kuti aunke amubelesi wa Abrahamu? Sena kwakali kuyandika kuti luzyalo lwa Leza lusangane alwabantu kutegwa luzuzikizye ciyandika? Antela, sena lweendo lwamubelesi lulamfwu boobu lwakeelede kufwidilila buyo? Ceelede kuti cakali cintu cuumbulizya kapati kumubelesi wa Abrahamu ikumvwa Labani alimwi a Betueli kabaamba kuti: “Makani azwa kuli-Jehova.” (Kapango 50) Bakazyiba kuti Jehova wakaliko awalo mumakani aaya, aboobo kakunyina kusowa ciindi bakaazumina makani aakwe. Kumane boobo, Betueli wakatondezya luzyalo kwiinda mukuyungizya kwaamba kuti: “Bona! Ngooyu Rebeka. Komutola, akwiinka awe, abe mukazi wamwana wasimalelaako, mbubonya mbuli Jehova mbwaamba.” (Kapango 51) Rebeka wakalisungula kuunka amubelesi wa Abrahamu, eelyo wakazyooba mukaintu uuyandwa kapati wa Izaka.—Tupango 49, 52-58, 67.

Luzyalo Lwakatondezyegwaa Mwana Musankwa

9, 10. (a) Ino ncinzi Jakobo ncaakalomba mwanaakwe Josefa kuti amucitile? (b) Ino mbuti Josefa mbwaakatondezya luzyalo kuli bausyi?

9 Imuzyukulu wa Abrahamu Jakobo awalo wakafwidwa luzyalo. Ikweelana ambuli Ibbuku lya Matalikilo caandaano 47 mboliluula, Jakobo wakali kukkala ku Egepita ciindi eeco, eelyo ‘ciindi calufwu lwa Jakobo cakasika.’ (Tupango 27-29) Wakalilibilikide nkaambo tanaakali kuzyoofwida munyika Leza njaakasyomezyede Abrahamu. (Matalikilo 15:18; 35:10, 12; 49:29-32) Nokuba boobo, Jakobo tanaakayanda kuti azikkilwe mu Egepita pe, aboobo wakacita bubambe bwakuti mutumba wakwe ukazikkilwe munyika ya Kanana. Ino nguni iwakali kukonzya kubona kuti nzyaakaamba zyatobelwa kunze lyamwanaakwe Josefa?

10 Cibalo caamba kuti: “[Jakobo] wakaita mwanaakwe Josefa, wamwaambila kuti, Na ncobeni ndijene luzyalo mumeso aako, . . . undicitile caluzyalo acakusyomeka. Utandizikili mucisi ca-Egepita pe. Njanda koona mucooneno cabamatata. Uleelede kunditola kuzwa ku-Egepita, ukandivwike mumavwikilo aabo.” (Matalikilo 47:29, 30) Josefa wakazumina kucita makani aaya, kwiinde buyo kaindi kaniini, Jakobo wakafwa. Eelyo Josefa alimwi abana bamwi ba Jakobo bakaunyamuna mutumba, “[bakautola] kunyika ya-Kanana, bamuvwika musempo lyamumuunda wa-Makipela, . . . Abrahamu ngwaakaul[ide].” (Matalikilo 50:5-8, 12-14) Aboobo Josefa wakatondezya luzyalo kuli bausyi.

Kufwidwa Luzyalo Amuka Mwana

11, 12. (a) Ino mbuti Rute mbwaakatondezya luzyalo kuli Naomi? (b) Ino mbuti luzyalo lwa Rute ‘lwakutaanguna’ mbolwiindwa ‘kulusyaalizi’?

11 Ibbuku lya Rute lilaluula mbuli mukamufwu Naomi mbwaakafwidwa luzyalo amuka mwanaakwe Rute muna Moabu iwakali mukamufwu awalo. Ciindi Naomi naakayanda kupiluka kwabo ku Betelehemu ku Juda, Rute wakatondezya luzyalo alimwi wakasinizya kwiinda mukwaamba kuti: “Kufwumbwa nkoya yebo ndaya ambebo, nkoyookala yebo njookala ambebo. Bantu bako bayooba bantu bangu, a-Leza wako uyooba Leza wangu.” (Rute 1:16) Kumbele Rute wakazyootondezya luzyalo ciindi naakalisungula kuti akwatwe kumusazinyina Naomi uucembeede Boazi. * (Deuteronomo 25:5, 6; Rute 3:6-9) Wakaambila Rute kuti: ‘Oolu luzyalo lwako lusyaalizi lulainda lwakutaanguna, nkaambo tona kutobela balombelombe, nibaba bacete nibaba bavwubi.’—Rute 3:10.

12 Luzyalo ‘lwakutaanguna’ lwa Rute lwaamba ciindi naakasiya bantu bamukowa wakwe akukakatila kuli Naomi. (Rute 1:14; 2:11) Nokuba boobo, ikucita boobo kwakaindwa aluzyalo “lusyaalizi”—ikuzumina kwa Rute kukwatwa kuli Boazi. Lino Rute wakali kukonzya kuzyalila Naomi sikukona nkaambo walo wakaliindide kale aciimo cakukonzya kuzyala. Lukwatano lwakabambwa, eelyo ciindi Rute naakazi kutumbuka, bamakaintu baku Betelehemu bakoongolola kuti: “Naomi wazyalilwa mwana mulombe.” (Rute 4:14, 17) Masimpe Rute wakali “mukaintu uulomene,” walo akaambo kakucita boobo wakalongezyegwa a Jehova kwiinda mukuba acoolwe cakuba umwi wabamakaapanyina ba Jesu Kristo.—Rute 2:12; 3:11 NW; 4:18-22; Matayo 1:1, 5, 6.

Kutondezyegwa Kwiinda Mumilimo

13. Ino mbuti Betueli, Josefa alimwi a Rute mbobakatondezya luzyalo?

13 Sena mwabona mbuli Betueli, Josefa alimwi a Rute mbobakatondezya luzyalo? Bakacita oobo kutali kwiinda mumajwi buyo aabuuya pe, pele kwiinda mumilimo imwi buya iizyibidwe kabotu. Betueli tanaakaamba buyo kuti “Ngooyu Rebeka” pe, pele ‘wakamusungula Rebeka.’ (Matalikilo 24:51, 59) Josefa tanaakaamba buyo kuti, “njoocita mbubonya mboamba,” pele walo alimwi abanyina bamwi “bakamucitila mbubonya mbwaakabalailila.” (Matalikilo 47:30; 50:12, 13) Rute tanaakaamba buyo kuti, “kufwumbwa nkoya yebo ndaya ambebo,” pele wakabasiya bantu bakwe akweendaa Naomi cakunga “bakeenda boonse bobile mane l[i]mwi bakasika ku-Betelehemu.” (Rute 1:16, 19) Kabali ku Juda, alimwi Rute wakacita “mbubonya banyinazyala mbubakamulailila.” (Rute 3:6) Inzya, luzyalo lwa Rute, mbubwenya mbuli bamwi lwakatondezyegwa kwiinda mumilimo njaakacita.

14. (a) Ino mbuti babelesi bamazuba aano ba Leza mbobatondezya luzyalo kwiinda mumilimo? (b) Ino mmilimo nzi yaluzyalo njomuzyi iicitwa akati ka Banakristo mubusena bwanu?

14 Cilakondelezya ikubona mbuli babelesi ba Leza sunu mbobazumanana kutondezya luzyalo kwiinda mumilimo njobacita. Mucikozyanyo, amuyeeye baabo bazumanana kugwasya bantu bakopenyi mumizeezo akaambo kakuciswa, batyompedwe naa basyomima bauside. (Tusimpi 12:25) Alimwi amuyeeye Bakamboni ba Jehova banji ibeenzya myootokala itola bacembeede ku Ŋanda ya Bwami kutegwa kabajanika abalo kumiswaangano yambungano yaamvwiki. Anna uulaa myaka yakuzyalwa iili 82 uuciswa bulwazi bwamumanungu aazifwuwa (arthritis) ulaamba kwiiminina bamwi banji ciindi naakaamba kuti: “Ikweenzyegwa kutolwa kumiswaangano ncilongezyo ca Jehova. Ndilamulumba amoyo wangu woonse akaambo kakundipa bakwesu alimwi abacizi bajisi luyando luli boobu.” Sena mulacita milimo iili boobo mumbungano yanu? (1 Johane 3:17, 18) Ikuti naa mulacita oobo, mweelede kuzyiba kuti luzyalo lwanu lulalumbwa kapati.

Ikucitwa Cakulisungula

15. Ino nimbazu zili zyaluzyalo izyayaambele kubikkwa antangalala muzibalo zyotatwe zya Bbaibbele nzyotwalanga-langa?

15 Makani aamu Bbaibbele ngotwalanga-langa alimwi atondezya kuti luzyalo lulacitwa cakwaanguluka alimwi cakulisungula, ikutali kwiinda mukusungilizyigwa buya. Betueli cakulisungula wakavwana amubelesi wa Abrahamu alimwi awalo Rebeka wakacita mbubwena. (Matalikilo 24:51, 58) Josefa wakatondezya luzyalo lwakwe kakunyina bantu bamwi ibakali kumubinzyaanya. (Matalikilo 50:4, 5) Rute ‘wakali lisungude kwiinka a Naomi.’ (Rute 1:18) Ciindi Naomi naakasala kuti Rute akaswaye Boazi, ikubaa luzyalo lwakamupa kuti ooyu muna Moabu aambe kuti: “Coonse ncondilailila njoocita mbubonya.”—Rute 3:1-5.

16, 17. Ino ncinzi citondezya kuti luzyalo lwa Betueli, Josefa alimwi a Rute lwakali kuyandika kapati, alimwi ino ncinzi cakabakulwaizya kuti batondezye bube oobu?

16 Iluzyalo ndobakatondezya ba Betueli, Josefa alimwi a Rute lulayandika kubikkiwa maano kapati, nkaambo Abrahamu, Jakobo alimwi a Naomi kunyina nobakali libambilide kusungilizyigwa buya kuti bacite boobo. Kayi Betueli kunyina mulawo iwakali kukonzya kumwaanga kuti naa naakakaka kwaandaana amwanaakwe musimbi. Naakamwaambila buyo mubelesi wa Abrahamu kuti tandizuminzyi kuti mwanaangu munkutwe aunke kulamfwu andime pe. (Matalikilo 24:18-20) Josefa wakalaangulukide kuzumina kucita naa kukaka cakamulomba bausyi, nkaambo ciindi eeco Jakobo naakafwide kale naanga kunyina mbwaakali kukonzya kumusungilizya kuzuzikizya ncaakaamba. Naomi wakatondezya kuti Rute wakalaangulukide kucaala ku Moabu. (Rute 1:8) Alimwi Rute awalo wakalaangulukide kukwatwa ‘kumusankwa wamumusela wakwe’ muciindi cakukwatwa kumudaala Boazi.

17 Betueli, Josefa alimwi a Rute bakatondezya luzyalo cakulisungula; bakakulwaizyigwa kucita boobo kuzwa mumyoyo yabo. Bakalimvwa kuti beelede kunyamuna mukuli ooyu wakulilemeka kabotu kwiinda mukutondezya bube oobu kulibaabo bakali balongwe babo, mbubwenya mbuli Mwami Davida mbwaakeelede kucitila Mefibosete.

18. (a) Ino baalu Banakristo bajisi ciimo cili buti ‘nobeembela butanga’? (b) Ino mbuti mwaalu umwi mbwaakatondezya mbwalimvwa kujatikizya kugwasya basyominyina?

18 Luzyalo cicili caando cabantu ba Leza, kubikkilizya abaalumi beembela butanga bwa Leza. (Intembauzyo 110:3; 1 Ba-Tesalonika 5:12) Ibaalu naa kuti balangizi, baubona kuti mmukuli wabo ikusyomeka kumulimo ngobapedwe walo wakaboola akaambo kakuti bakasalwa buya. (Incito 20:28) Nokuba boobo, mulimo wabo wakweembela alimwi amilimo imwi yaluzyalo njobacitila mbungano balaicita ‘kutali cakusinikizyigwa pe, pele calumwemwe.’ (1 Petro 5:2) Ibaalu balabweembela butanga nkaambo kakuti mukuli wabo alimwi balakulombozya kucita boobo. Balatondezya luzyalo kumbelele zya Kristo nkaambo kakuti ncecintu ncobeelede kucita alimwi ncobayanda kubeleka. (Johane 21:15-17) Mwaalu umwi Munakristo wakaamba kuti: “Ndilayandisya kuswaya mumaanda abakwesu naa kubatamba kuŋanda yangu kakunyina kaambo kalubila, pele nkuyanda buyo kuti bazyibe kuti ndali kubayeeya kapati. Ikugwasya bakwesu cilandikkomanisya kapati alimwi ndilakkalwa moyo!” Ibaalu babikkila maano ibali mumasena aayindene-indene balaazuminizya makani aaya camoyo woonse.

Amubafwide Luzyalo Aabo Bayandika Kucitila Boobo

19. Ino mbwini nzi bukankaizyidwe muzibalo zya Bbaibbele zyabandikwa mucibalo eeci?

19 Izibalo zya Bbaibbele nzyotwabandika azyalo zyakankaizya kaambo kakuti luzyalo lweelede kutondezyegwa kulibaabo ibayandika kucitila boobo akaambo kakuti balo tabakonzyi kuzuzikizya nzyobayandika. Ikutegwa azumanane kuvwana aba mumukowa, Abrahamu wakali kuyandika kuti kabeendelana a Betueli. Ikutegwa mutumba wakwe utolwe ku Kanana, Jakobo wakali kuyandika kugwasyigwaa Josefa. Ikutegwa ajane sikukona, Naomi wakali kuyandika kugwasyigwaa Rute. Abrahamu, Jakobo alimwi Naomi, kunyina umwi wabaaba iwakali kukonzya kuzuzikizya nzyaakali kuyandika kakunyina kugwasyigwa amuntu uumbi. Ncimwi buyo asunu, luzyalo lweelede kutondezyegwa ikapati kulibaabo bayandika kucitila boobo. (Tusimpi 19:17) Tweelede kwiiya Jobu sikale iwakabikkila maano “bacete nebakakumbila, abalo bamucaala ababula mugwasyi” alimwi abaabo “bayanda kufwa.” Alimwi Jobu ‘wakakkomanisya moyo wamukamufwu’ alimwi akuba ‘meso aaboofwu alimwi amaulu aabalema.’—Jobu 29:12-15.

20, 21. Ino mbaani ibayandika kufwidwa luzyalo, alimwi ino ncinzi umwi aumwi wesu nceelede kukanza kucita?

20 Masimpe nkubali bantu ‘bacete balomba kugwasyigwa’ mumbungano ya Banakristo. Eeci cilakonzya kuba boobu ambweni akaambo kakulendelelwa, kutyompya, kutalimvwa kweelela, kuciswa kapati naa akaambo kakufwidwa muyandwa. Kufwumbwa naa ncinzi cibapenzya balongwe besu ibayanda kugwasyigwa, tweelede kubagwasya kwiinda mumilimo yesu yaluzyalo.—1 Ba-Tesalonika 5:14.

21 Aboobo, lino atuzumanane kumwiiya Jehova Leza walo ‘uuzwide luzyalo.’ (Kulonga 34:6; Ba-Efeso 5:1) Tulakonzya kucita oobu cakulisungula kwiinda mukucita milimo imwi ikapati kulibaabo bapengede. Masimpe tunoomulemeka Jehova alimwi tuyakujana lukkomano lunji kuti twabuzumanana ‘kucitila umwi aumwi amweenzinyina caluzyalo.’—Zekariya 7:9.

Bupanduluzi buyungizidwe

^ munc. 11 Itwaambo tumbi kujatikizya bubambe bwalukwatano munzila iili boobu, amubone bbuku lya Insight on the Scriptures Volyumu 1 peeji 370 lyakamwaigwaa Bakamboni ba Jehova.

Ino Inga Mwaingula Buti?

• Ino luzyalo lwiindene buti kubuuya mbubajisi bantu?

• Ino mmunzila nzi luzyalo mbolwakatondezyegwaa Betueli, Josefa alimwi a Rute?

• Ino luzyalo tweelede kulutondezya muciimo cili buti?

• Ino mbaani mbotweelede kufwida luzyalo?

[Mibuzyo yaciiyo]

[Cifwanikiso icili apeeji 15]

Ino mbuti Betueli mbwaakatondezya luzyalo?

[Cifwanikiso icili apeeji 17]

Iluyando lwancobeni lwa Rute cakali cilongezyo kuli Naomi

[Zifwanikiso izili apeeji 19]

Iluzyalo lwabantu lucitwa cakulisungula, lulatondezyegwa kwiinda mumilimo imwi, alimwi akutondezyegwa kulibaabo ibayandika kucitila boobo