Skip to content

Skip to table of contents

Twaambo Tupati-Pati Kuzwa Mubbuku lya Kulonga

Twaambo Tupati-Pati Kuzwa Mubbuku lya Kulonga

Ijwi lya Jehova Lili Abuumi

Twaambo Tupati-Pati Kuzwa Mubbuku lya Kulonga

IBBUKU lya Kulonga lijisi makani aakacitika ncobeni aakufwutulwa kwabaabo bakasinikizyigwa kubeleka “milimo yalunya.” (Kulonga 1:13) Alimwi ndyamakani aakondelezya aakuzyalwa kwacisi. Zibeela zibotu zimwi zili mumo nzyamaleele mapati, milawo iitaliboteli alimwi akuyakwa kwatente lyakubunganina. Aaya ngamakani mapati aajanika mubbuku lyamu Bbaibbele lya Kulonga.

Ibbuku lya Kulonga, ilyakalembwa amusinsimi muna Hebrayo Musa, liluula zyakacitikila bana Israyeli kwaciindi cilampa myaka iili 145, kuzwa naakafwa Josefa mu 1657 B.C.E. kusikila nilyakamanizyigwa kuyakwa tente lyakubunganina mu 1512 B.C.E. Pele, talili buyo makani aansiku pe. Ncibeela cajwi lya Leza, naa mulumbe, kubantu. Aboobo, lili ‘abuumi alimwi anguzu.’ (Ba-Hebrayo 4:12) Akaambo katwaambo ootu, ibbuku lya Kulonga lili ampindu kulindiswe.

“LEZA WAKAMVWA KUNYONTAUKA KWABO”

(Kulonga 1:1–4:31)

Lunyungu lwa Jakobo mu Egepita lwavwula kapati cakufwambaana cakuti kwiinda mukulailila kwamwami batalika kupenzyegwa kabali bazike. Mane Farao walailila kuti bavwanda balombe bana Israyeli boonse bajaigwe. Wafwutuka kukujaigwa ooku mmwana uula myezi yotatwe, Musa, ooyo wabwezyegwa kuyoolelwa amwana musimbi wa Farao. Nokuba kuti wakomezyegwa muŋanda yamwami, kali amyaka iili 40, Musa wagwasyilizya bantu bakwe alimwi akujaya muna Egepita. (Incito 7:23, 24) Naatikizyigwa, waunka ku Midyani. Ookuya waakukwata akukkala kali mweembezi. Kuciteyo ciyaka camaleele, Jehova waambila Musa kujokela ku Egepita kuyoosololela bana Israyeli kuzwa mubuzike. Munyina, Aroni, wasalwa kuba mwaambilizi wakwe.

Mibuzyo Yamu Magwalo Iingulwa:

3:1—Ino Jetero wakali mupaizi uuli buti? Muziindi zyansiku mutwe wamukwasyi wakali kubeleka kali mupaizi mumukwasyi wakwe. Kulibonya kuti Jetero ngowakali mupati mumusyobo wa Midyani. Mbwaanga bana Midyani bakali lunyungu lwa Abrahamu kwiinda muli Ketura, ambweni bakalijisi luzibo lwabukombi bwa Jehova.—Matalikilo 25:1, 2.

4:11—Muunzila nzi Jehova mwacita kuti muntu abe ‘syataambi, musinkematwi naa moofwu’? Nokuba kuti Jehova zimwi ziindi wali kupa kuti bantu babe boofwu alimwi abasyataambi, tali nguwe uupa bulema buli boobo boonse. (Matalikilo 19:11; Luka 1:20-22, 62-64) Eezi zilaboola akaambo kacibi cakakonwa. (Jobu 14:4; Ba-Roma 5:12) Pele, mbwaanga Leza wabuzumizya bukkale buliboobo kubako, ulakonzya kulyaamba kuti ‘nguucita’ muntu kuba syataambi, musinkematwi amoofwu.

4:16—Ino mbuti Musa mbwaakali kuyooba “mbuli Leza” kuli Aroni? Musa wakali mwiiminizi wa Leza. Aboobo, Musa wakaba “mbuli Leza” kuli Aroni, iwakali kwaamba kwiiminina Musa.

Ziiyo Kulindiswe:

1:7, 14. Jehova wakabagwasya bantu bakwe nobakali kupenzyegwa mu Egepita. Asunu ncimwi buyo ulabagwasyilizya Bakamboni bakwe bamazubaano, noliba leelyo nobali mukupenzyegwa citaambiki.

1:17-21. Jehova ulatuyeeya ‘kububotu.’—Nehemiya 13:31.

3:7-10. Jehova ulabikkila maano kukulila kwabantu bakwe.

3:14. Jehova taalilwi pe kuzuzikizya makanze aakwe. Aboobo tulakonzya kusyoma kuti uyoocita kuti bulangizi bwesu bwamu Bbaibbele bucitike ncobeni.

4:10, 13. Musa wakatondezya kutalisyoma kapati munguzu zyakwe zyakucikonzya kukanana cakuti noliba leelyo naakasyomezyegwa kugwasyigwa a Leza, wakalomba Leza kuti atume buyo muntu umbi kuya kukanana a Farao. Pele, Jehova wakabelesya Musa akumupa busongo anguzu zyakali kuyandika kuzuzikizya mulimo wakwe. Muciindi cakubikkila maano kukulezya kwesu, atusyome Jehova akuubeleka cakusyomeka mulimo wesu wakukambauka akuyiisya.—Matayo 24:14; 28:19, 20.

MALEELE MAPATI ALETA LUFWUTUKO

(Kulonga 5:1–15:21)

Musa a Aroni bamusikila Farao, ikulomba kuti bana Israyeli bazumizyigwe kuyoosekelela pobwe lya Jehova munkanda. Muleli muna Egepita cakunyansya wakaka. Jehova wabelesya Musa kuleta zipenzyo zipati zitobelene. Nocacitika cipenzyo cakkumi ndendilyo Farao naazumizya bana Israyeli kuunka. Pele, muciindi buyo cisyoonto, walo abasikalumamba bakwe babatobela cakufwambaana. Pele Jehova wajalula nzila yamaccijilo iinda mu Lwizi Lusalala akubafwutula bantu bakwe. Bana Egepita ibali kutobela banyikila naabavwumba maanzi aamulwizi.

Mibuzyo Yamu Magwalo Iingulwa:

6:3—Ino muunzila nzi zina lya Leza molyatakazyibidwe kuli Abrahamu, Izaka a Jakobo? Aaba bantu bansiku bakabelesya zina lya Leza akutambula zisyomezyo kuzwa kuli Jehova. Pele, teebakalizi naa kumumvwisya Jehova kuba yooyo wakali kupa zisyomezyo eezyo kuti zizuzikizyigwe.—Matalikilo 12:1, 2; 15:7, 13-16; 26:24; 28:10-15.

7:1—Ino mbuti Musa mbwaakacitwa kuba “Leza kuli-Farao”? Musa wakapegwa nguzu zya Leza abweendelezi aali Farao. Aboobo, tiicakaleelede kumuyoowa mwami ooyo.

7:22—Nkuukuli basimabibo bana Egepita nkobakajana maanzi aatakasandulwa kuba bulowa? Balakonzya bakabelesya maanzi aakatekwa mu Mulonga wa Nile kalitanacitika penzi eeli. Alimwi maanzi mabotu akali kukonzya kujanwa kwiinda mukusya mikalo mubulongo butete munsi a Mulonga wa Nile.—Kulonga 7:24.

8:26, 27—Ino nkaambo nzi Musa ncaakaambila kuti zipaizyo zyabana Israyeli zyakali kuyooba zintu “zisesemya ba-Egepita”? Misyobo iindene-indene minji yabanyama yakali kukombwa mu Egepita. Aboobo ikwaamba zipaizyo kwakapa kaambo kabotu akuyungizya nguzu kumajwi aa Musa aakukombelezya cakufwambaana kuti bana Israyeli bazumizyigwe kuunka kuya kupa zituuzyo kuli Jehova.

12:29—Mbaani bakali kubonwa kuba bana bataanzi? Bana bataanzi bakali kubikkilizya balombe balikke. (Myeelwe 3:40-51) Farao kumugama, iwakali mwana mutaanzi, tanaakajaigwa pe. Wakalijisi ŋanda yakwe. Tali mutwe wamukwasyi pele mwana mulombe mutaanzi muŋanda ngowakafwa akaambo kacipenzyo cakkumi.

12:40—Ino bana Israyeli bakakkala kwaciindi cilamfwu buti mu Egepita? Myaka iili 430 yaambidwe aawa ibikkilizya ciindi bana ba Israyeli ncobakakkala “munyika ya Egepita alimwi aya Kanana.” (majwi aayungizyidwe mu Reference Bible) Kali amyaka iili 75, Abrahamu wakazabuka Mulonga wa Firate mu 1943 B.C.E. naakali kuya ku Kanana. (Matalikilo 12:4) Kuzwa leelyo kusikila ciindi Jakobo wakali amyaka iili 130 naakanjila mu Egepita kwakaindide myaka iili 215. (Matalikilo 21:5; 25:26; 47:9) Eeci caamba kuti kuzwa ciindi eeco bana Israyeli bakakkala myaka iili 215 mu Egepita.

15:8—Sena maanzi ‘aakalundana’ aamu Lwizi Lusalala akaba ncobeni caanda? Cciti lyaci Hebrayo lisanduludwe kuti ‘kulundana’ lyaamba kwaangana naa kwiima. Kuli Jobu 10:10, kaambo kalabelesyegwa kwaamba kwaangana kwamukupa. Aboobo, maanzi aakalundana tacaambi kuti akaba buya caanda pe. Ikuti naa “muuwo muyumu wakujwe” waambidwe ku Kulonga 14:21 nowakali kutontola cakuti maanzi aba caanda, cakutadooneka nokwakaambwa kutontola kapati. Mbwaanga kunyina cakali kulibonya cakaimikide maanzi, akali kulibonya kwaangana.

Ziiyo Kulindiswe:

7:14–12:30. Mapenzi aali Kkumi tanaakalicitikila buyo pe. Akasinsimwa akucitika mbubonya mbwaakaambwa. Kuleta mapenzi aali kkumi kulatondezya kabotu-kabotu nguzu nzyajisi Mulengi mukweendelezya maanzi, mumuni, tuuka, banyama abantu. Alimwi citondezya kuti Leza ulakonzya kuleta mapenzi kuli basinkondonyina kumwi kakwabilila bakombi bakwe.

11:2; 12:36. Jehova ulabalongezya bantu bakwe. Cakutadooneka wakasinizya kuti lino bana Israyeli balumbulwa kumilimo njobakabeleka mu Egepita. Bakaunka kucisi ca Egepita kabali bantu baangulukide, ikutali bakajatwa munkondo kuti babe bazike.

14:30. Tulakonzya kusyoma kuti Jehova uyakubakwabilila bakombi bakwe lya “mapenzi ayo mapati” aaboola.—Matayo 24:20-22; Ciyubunuzyo 7:9, 14.

JEHOVA WABAMBA CISI NCAAKALI KWEENDELEZYA

(Kulonga 15:22–40:38)

Mumwezi watatu kuzwa nobafwutulwa mu Egepita, bana Israyeli bakkala munsi a Cilundu ca Sinai. Okuya batambula Milawo iili Kkumi amilawo imwi, bapangana cipangano a Jehova alimwi baba cisi ceendelezyegwa a Leza. Musa wakkala mazuba aali 40 mucilundu, katambula malailile aabukombi bwakasimpe alimwi aakuyaka tente lyakubunganina, itempele ilyakali kunyamunwa. Aciindi ncimunya, bana Israyeli bapanga akutalika kukomba moombe wangolida. Kaseluka cilundu, Musa wabona ncobali mukucita alimwi wakalala kapati cakunga wapwaya mabwe obile ngaapegwa a Leza. Cisubulo ceelede nocapegwa kuli basikubisya, alimwi watanta cilundu akupegwa aambi mabwe. Musa naapiluka, kuyaka tente lyakubunganina kwatalika. Kumamanino aamwaka wakusaanguna bana Israyeli kabaangulukide, itente litaliboteli kapati eeli azintu zyoonse zyakali kuyandika zyamanisyigwa alimwi lyaimikwa. Mpoonya Jehova wazuzya tente lyakubunganina abulemu bwakwe.

Mibuzyo Yamu Magwalo Iingulwa:

20:5—Mbuti Jehova mbwabweedezya “milandu yabamawisi” kumazyalani aali kumbele? Ciindi umwi naakomena, umwi aumwi muntu ulabetekwa kweendelana akulilemeka kwakwe ambwazilanga zintu. Pele ciindi musyobo wa Israyeli nowakatalika kukomba mituni, wakapenga akaambo kakucita boobo mumazyalani aakatobela. Nobaba bana Israyeli basyomeka bakalimvwida zitobela akaambo kakubisya mukuti ikubisya kwacisi mumakani aabukombi kwakapa kuti kuzumanana kusyomeka cibayumine.

23:19; 34:26—Ino ncinzi ncowakali kwaamba mulawo wakutajika mwana wampongo mumukupa wabanyina? Ikujika mwana wampongo (naa nyama buyo imbi) mumukupa wabanyina kwaambwa kuti cakali cilengwa cabantu batakombi Leza cakali kuyeeyelwa kuti cileta mvwula. Kuyungizya waawo, mbwaanga mukupa wabanyina ngwakusanizya kana, ikujika kana mumukupa wabo lwakali lunya. Mulawo ooyu wakagwasya kutondezya bantu ba Leza kuti bakaleelede kuba alweetelelo.

23:20-23—Nguni wakali mungelo waambidwe aawa, alimwi ino mbuti zina lya Jehova mbolyakali “mulinguwe”? Cakutadooneka, mungelo ooyu wakali Jesu kali muciimo citali cabuntunsi. Wakabelesyegwa kusololela bana Israyeli munzila kuya ku Nyika Yakasyomezyegwa. (1 Ba-Korinto 10:1-4) Zina lya Jehova “molili mulinguwe” mukuti Jesu nguuli kumbele mukugwasyilizya akulemeka zina lya Wisi.

32:1-8, 25-35—Nkaambo nzi Aroni ncaatakasubulwa akaambo kakupanga moombe wangolida? Aroni tanaakazuminizya kukomba mutuni. Kumbele, cilalibonya kuti wakasangana beenzinyina bana Levi mukuba kulubazu lwa Leza amukukazya baabo ibakali kukazya Musa. Nobakajaigwa aabo ibakalubizyide, Musa wakabayeezya bantu kuti bakalibisyide kapati, icitondezya kuti abambi kunze lya Aroni bakatambula luse lwa Jehova.

33:11, 20—Ino mbuti Leza mbwaakakanana a Musa “kubusyu abusyu”? Kaambo aaka katondezya bulongwe bwini-bwini mumubandi wabantu bobile. Musa wakabandika amwiiminizi wa Leza akupegwa malailile mumajwi kuzwa kuli Jehova kwiinda mulinguwe. Pele Musa kunyina naakamubona Jehova pe, mbwaanga ‘kunyina muntu uukonzya kubona busyu bwakwe akupona.’ Mubwini, Jehova lwakwe tanaakabandika cigaminina a Musa. Ibbuku lya Ba-Galatiya 3:19 lyaamba kuti Mulawo “wakatumikizigwa abaangelo kujanza lyasikwiimaakati.”

Ziiyo Kulindiswe:

15:25; 16:12. Jehova ulabalanganya bantu bakwe.

18:21. Ibaalumi babikkwa muzyuuno zyabweendelezi mumbungano ya Bunakristo abalo beelede kabeelela, ibayoowa Leza, ibasyomeka alimwi ibataliyandi.

20:1–23:33. Jehova ngosikupa Milawo mupati. Nobakali kumumvwa, milawo yakwe yakabagwasya bana Israyeli kumukomba munzila mbotu alimwi cakukondwa. Jehova ulijisi mbunga njeendelezya sunu. Ikukamantana anjiyo kutupa kujana lukkomano akuliiba.

Mpindu Yini-Yini Kulindiswe

Ino ncinzi ncoliyubununa bbuku lya Kulonga kujatikizya Jehova? Limwaamba kuti Mwaabi siluyando, Munununi uutakonzyi kweelanisyigwa amuntu umbi alimwi ngu Sikuzuzikizya makanze aakwe. Ngu Leza uubamba bantu bakwe mubweendelezi bwakwe kali mweendelezi mupati.

Nomubala Bbaibbele nsondo ansondo ikulibambila Cikolo Camulimo Weendelezyegwa a Leza, tacidoonekwi buya kuti muyookulwaizyigwa kapati anzyomuyooiya mubbuku lya Kulonga. Nomulanga-langa zyaambidwe mucibeela ca “Mibuzyo Yamu Magwalo Iingulwa,” muyoojana luzibo lunji muzibalo zimwi zyamu Magwalo. Makani aali mucibeela cakuti “Ziiyo Kulindiswe” ayoomutondezya mbomukonzya kugwasyigwa mukubala Bbaibbele kwansondo.

[Cifwanikiso icili apeeji 8]

Jehova wakatuma mwaalumi mubombe Musa kusololela bana Israyeli kuzwa mubuzike

[Cifwanikiso icili apeeji 9]

Mapenzi aali Kkumi akatondezya nguzu nzyajisi Mulengi mukweendelezya maanzi, mumuni, tuuka, banyama abantu

[Cifwanikiso icili apeeji 10]

Kwiinda muli Musa, Jehova wakabunganya bana Israyeli kuti babe cisi nceendelezya