Amuzicenjelele Zilengwa Zitamukkomanisyi Leza

ALUBUWA ibbokesi lyabikkwa kalivwunudwe azuba lubala kapati lyamu Afulika. Basikulila nobaya bweenda mumulongo kabauside, mudaala waima kwakaindi kaniini. Kaibaiba misozi, woongomana afwaafwi abusyu bwamufwu akutalika kwaamba kuti: “Nkaambo nzi ncowatakandaambila kuti ulaunka? Ino nkaambo nzi ncowandisiya boobu? Lino mbokunga wajokela, sena uyoozumanana kundigwasya?”

Mumbazu iimwi yamu Afulika ikuti mwana wazyalwa, kunyina uuzumizyigwa kumubona mwana. Ccita kwainda mazuba ali mbwaabede, imuvwanda nagusyigwa anze kuti bantu bamubone, aboobo kulaba pobwe licitwa, aciindi aawa ulaulikwa zina lyanguli.

Kubantu bamwi, kukanana amuntu uufwide naa kusisa muvwanda kuti atabonwi abantu inga caboneka kuba cintu ceenzu. Nokuba boobo, mubukkale bumwi alimwi amuzisi zimwi mbobalubona lufwu akuzyalwa, bantu balasyoma kapati kuti bafwu balapona alimwi balizyi zicitika.

Lusyomo oolu ndupati kapati cakuti lulacitwa muzilengwa zijatikizya zintu zinji zicitika mubuumi bwabantu. Mucikozyanyo, tuulunzuma twabantu basyoma kuti zintu zipati mubuumi bwamuntu—mbuli kuzyalwa, kukubuka, kukwata naa kukwatwa, kuzyala bana alimwi akufwa—eezyi ninzila zitola kubusena bwamyuuya yabasikale. Ooko  nkobasyoma kuti muntu uufwide ulijisi mulimo mupati mumaumi abaabo bapona mbaasiya. Alimwi inga ulakonzya kuzumanana kupona kwiinda mukuzyalululwa.

Kutegwa zyoonse zyeende kabotu mukucinca kwabuumi ooku, ziyanza zinji azilengwa zilacitwa. Eezyi zilengwa zilacitwa nkaambo kakusyoma kuti, ikuti naa twafwa kuli cimwi cintu cizwa mulindiswe cizumanana kupona. Banakristo beni-beni tabaciti kufwumbwa ciyanza cijisi kusyoma kwamusyobo ooyu. Nkaambo nzi?

Ino Bafwide Bali Muciimo Cili Buti?

Ibbaibbele lilasalazya nolipandulula iciimo cabantu bafwide. Mboobu mbolyaamba: “Nkaambo baumi balizi kuti balafwa, pele bafwide tabezi cintu niciba comwe; . . . Luyando lwabo alusulo lwabo abbivwe lyabo, zyoonse zyafwidilila . . . Taakwe milimo niiba miyeeyo neluba luzibo nebuba busongo mukabanda moyoonjila.” (Mukambausi 9:5, 6, 10) Bakombi ba Leza bakasimpe bakaluyanda luzibo oolu lugwasya lwamu Bbaibbele. Bakamvwisya kuti muntu tacili cintu citakonzyi kufwa, ulakonzya kufwa. (Ezekieli 18:4) Alimwi bakazyiba kuti myuuya yabantu bafwide taiko. (Intembauzyo 146:4) Musyule oomu, Jehova canguzu wakalailila bantu bakwe kuzwa zilengwa eezyo bantu nzyobakali kusyoma zyakuti bafwide balizyi zicitika alimwi balakonzya kubanyonganya baumi.—Deuteronomo 14:1; 18:9-13; Isaya 8:19, 20.

Banakristo bamumwaanda wamyaka wakusaanguna abalo bakazyeeleba zilengwa zyakaswaangene anjiisyo zyacikombelo cakubeja. (2 Ba-Korinto 6:15-17) Sunu Bakamboni ba Jehova, banyina makani amusyobo, mulaka naa nkobakakomenena, balakaka zilengwa alimwi aziyanza eezyo ziswaangene anjiisyo zyakubeja zyaamba kuti kuli cimwi cintu cizwa mumuntu afwa.

Ino ncinzi cinga cilatugwasya kuti tuzyibe zilengwa nzyotweelede kucita anzyotuteelede? Tweelede kubona cakubikkila maano naa zilengwa ziliswaangene anjiisyo zitali zyamumagwalo mbuli kusyoma myuuya yabantu bafwide kuti inga yagwasya baumi. Ikuyungizya waawo, tweelede kubona kuti kutola lubazu mumapobwe aaya naa muziyanza inga caba cilebyo kuli bamwi aabo bazyi kabotu-kabotu lusyomo anjiisyo zya Bakamboni ba Jehova. Katujisi twaambo ooto mumizeezo, atulange-lange nzila zyobile ziyandika kapati—kuzyalwa alimwi akufwa.

Mapobwe Aakuzyalwa Alimwi Akupa Mwana Zina Lyanguli

Zilengwa zimwi zyakuzyalwa kwamwana zili kabotu. Nekuba boobo, mumasena amwi oomo mobasyoma kuti kuzyalwa ninzila yakuzwa kumizimu yabasikale akusangana ciinga cabantu, Banakristo bakasimpe beelede kucenjela. Mucikozyanyo, mumasena amwi aamu Afulika, muvwanda tagusyigwi muŋanda alimwi taulikwi zina mane kwiinde mazuba ali mbwaabede. Aboobo kulampa kwaciindi ncatagusyigwi muŋanda cilasiyana kweelana amasena, eelyo buzuba mbwagusyigwa muŋanda kulacitwa pobwe lyakuulika mwana zina lyanguli, aawo mwana mpatiikagusyigwe anze kutegwa bamukwasyi abalongwe bamubone. Aciindi eeco, izina lyamwana lilaambilizyigwa kuli baabo baliko.

Kupandulula cilengwa eeci mbociyandika, ibbuku lyaku Ghana—Understanding the People and Culture (Kuzyiba Bantu Azilengwa Zyabo) lyaamba kuti: “Mumazuba aali ciloba aakuzyalwa, muvwanda uubalilwa kuba ‘mweenzu’ alimwi uli mulweendo kuzwa kunyika yamizimo kuboola kucisi cabaumi. . . . Imwana inga kabikkidwe muŋanda alimwi bantu batali bamukwasyi tabazumizyigwi kumubona.”

Nkaambo nzi ncekuli ciindi cakulindila mwana katanaulikwa zina? Ibbuku lyakuti Ghana in Retrospect lyaamba kuti: “Mazuba aali lusele kaatana kkwana, mwana tali muntu pe. Ubalilwa kucisi camizimo ooko nkwaakabede katanazyalwa.” Ibbuku lilazumanana  kuti: “Mbwaanga izina ndelipa mwana kuba muntu, akaambo kakuyoowa kuti mwanaabo ndiza ulafwa banabukwetene balamuka kumuulika zina mane babona ncobeni kuti ulapona. . . . Aboobo cilengwa eeci cakucinca zimwi ziindi ciitwa kuti kugusya mwana anze. Aboobo kwaambwa kuti nkucinca kupati mubuumi kumwana akubazyali. Ndipobwe lipa kuti mwana abalilwe kuciinga cabantu.”

Mupati mumukwasyi kanji-kanji nguutalisya pobwe eeli lyakuulika mwana zina lyanguli. Zicitwa mupobwe eeli zilisiyene-siyene kweelana abusena, pele pobwe kanji-kanji lilajatikizya kupiila bukoko, balapa mupailo kumizimo kulumba kuti mwana wasika kabotu alimwi azilengwa zimwi.

Ziyandika kwaambwa kupobwe zilacitwa kwamana kwaambilizyigwa kwazina lyamwana. Nekuba kuti bazyali bamwana mbabeelede kuulika mwanaabo zina, bamukowa bamwi balijisi nguzu abalo zyakusala zina lyamwana. Mazina amwi alijisi bupanduluzi kumusyobo wabo mbuli bwakuti “wainka alimwi waboola,” “Bamaama baboola lwabili” naa “Bataata baboola alimwi.” Pele amwi mazina ngakutyompya mizimo yabasikale kuti batamujosyi muvwanda kucisi cabantu bafwide alimwi.

Masimpe ngakuti taakwe cibi kukusekelela kuzyalwa kwamwana. Kuulika mwana zina lyamuntu uumwi alimwi akumuulika zina kweelana aciindi eeco ncaakazyalwa cili buyo kabotu, alimwi akubona kuti ndilili naya kuulikwa zina mwana ncakulisalila beni. Nekuba boobo, Banakristo bayanda kukkomanisya Leza balacita camaano kwiinda mukweeleba zilengwa naa mapobwe aayo aakonzya kutondezya kuzuminana abaabo baamba kuti mwana wazyalwa “mweenzu,” wacinca kuzwa mucisi camizimo yabasikale kuya kunyika yabantu bapona.

Ikuyungizya waawo, banji mumunzi babona pobwe lyakuulika mwana zina lyanguli kuba cilengwa ciyandika, Banakristo beelede kubikkila maano kumiyeeyo yabamwi akubona mbobanga balimvwa bantu batali bakamboni. Mucikozyanyo, ino ncinzi bamwi ncobanga baamba ikuti mukwasyi wa Banakristo kabatamugusyi mwana muŋanda kutegwa bantu batamuboni mane ipobwe lyakuulika mwana zina lyacitwa? Ino inga caboneka buti kuulika mwana zina likazyanya anjiisyo zyakasimpe zyamu Bbaibbele?

Aboobo, nobayeeya kuulika mwana zina Banakristo naa muunzila nzi antela ndilili, balasoleka ‘kucita zyoonse cakuti kube bulemu kwa Leza’ kutegwa bataleti cilebyo kubantu. (1 Ba-Korinto 10:31-33) ‘Tababikki ambali malailile aa Leza kutegwa bacite zilengwa’ zyeelede kupa bulemu kubantu bafwide. Mukwiinda abamwi, balo bapa bulemu kuli Leza muumi Jehova.—Marko 7:9, 13.

Kucinca Kuzwa Kulufwu Kuya Kubuumi

Kufwa alimwi akuzyalwa, icizyibidwe kubantu banji kuti nkucinca, umwi naa wafwa nkokuti wacinca kuzwa munyika iiboneka kuya kubusena bwamyuuya yabantu bafwide. Banji basyoma kuti naa zilengwa zimwi aziyanza nzyacitwa andilwe, myuuya yabasikale eeyo iisyomwa kuti ilijisi nguzu nzyakusubula naa kupa bulumbu inga yanyema. Oolu lusyomo lulajatikizya kapati mbuli ndilwe mbolyeendezyegwa.

Madilwe aayo ngobayanda kukkomanisya bafwide abikkilizya zintu zinji—nkokuti kulila, koomoka alimwi akoongolola kabalangide kumutumba eelyo bamana kuzikka balabamba pobwe. Elo kaka kuli kukondwa! Pobwe linyina muntu weendelezya, kuli kukolwa akunzyana kazililisya nyimbo kanji-kanji zitondezya kusekelela kucitika adilwe. Aboobo zintu zinji zicitika adilwe zyapa kuti mikwasyi micete ilasoleka canguzu kujana mali manji aakuti kube “dilwe lyeelede,” nokuba kuti zilabaletela mapenzi aazyikwelete.

Kwamyaka yoonse, Bakamboni ba Jehova baamba akuzyibikka antangalala zilengwa  zitali zyamumagwalo zicitwa ciindi cadilwe. * Zilengwa eezyi zilabikkilizya akubucesya kulindilila mutumba, kupiila bukoko, kwaambaula amufwu alimwi akubalomba, kusekelela akuyeeya lufwu mwaka amwaka azilengwa zimwi zitondezya lusyomo lwakuti kuli cintu cimwi cizwa mumuntu afwa. Zilengwa zili boobu zitakkomanisyi Leza, “zi[li]sofweede,” zijisi “makani aatawo” aaswaangene “[a]tunsiyansiya twabantu” kutali ma Jwi aa Leza aabwini.—Isaya 52:11; Ba-Kolose 2:8.

Kusinikizyigwa Kucinca

Kweeleba zilengwa eezyi zyanyika caboneka kuba cintu ciyumu kuli bamwi, kwaambisya kubusena ooko nkobacibona kuba cintu ciyandika kulemeka bantu bafwide. Akaambo kakutatobela zilengwa eezyo, Bakamboni ba Jehova bababona kuti tabali bantu bali kabotu naa kubatamikizya kuti tabayandi kulivwela abantu bambi alimwi tababalemeki bantu bafwide. Kusampaulwa alimwi akutamikizyigwa kwa Banakristo kwapa kuti bamwi nekuba kuti babuvwisya bwini bwamu Ibbaibbele, balayoowa kulitondezya kuba bantu baandeene. (1 Petro 3:14) Bamwi balimvwa kuti eezyi zilengwa mboikkalwa nyika, aboobo tabakonzyi kuzyeeleba nzyoonse pe. Abamwi baamba kuti kukaka kutobela zilengwa eezyi inga kwaleta kusalaulana akati kabantu bamwi alimwi abantu ba Leza.

Tatuyandiki kulebya bamwi pe. Nekuba boobo, Ibbaibbele lilatucenjezya kuti kutazungaana mubwini inga kwatupa kutazuminwa anyika eeyi izandukide kuli Leza. (Johane 15:18, 19; 2 Timoteo 3:12; 1 Johane 5:19) Tulayandisisya kubweza ntaamo eeyi, nkaambo tuyanda kwiindana abaabo bali mumudima wakumuuya. (Malaki 3:18; Ba-Galatiya 6:12) Mbubonya Jesu mbwaakamukazya Saatani naakamusunka kuti acite zintu zitakondelezi Leza, aboobo tweelede kukaka micito itamukkomanisyi Leza. (Matayo 4:3-7) Muciindi cakukankama akaambo kakuyoowa muntu, Ibanakristo bakasimpe balabikkila maano kukukkomanisya Jehova Leza alimwi akumupa bulemu mbwali Leza wamasimpe. Balacita oobo kwiinda mukutakaka malailile aamu Bbaibbele aabukombi busalala akaambo kakudyamininwa kuzwa kuli bamwi.—Tusimpi 29:25; Incito 5:29.

Kulemeka Jehova Kwiinda Munzila Mbotubalanga Bafwide

Ncakuzyalwa aancico kumvwa moyo kucisa alimwi abuusu ciindi muyandwa wesu nafwa. (Johane 11:33, 35) Kuyeeya muyandwa wesu akumuzikka kabotu ncintu ciyandika nkaambo citondezya kuti tulamuyanda. Nokuba boobo, Bakamboni ba Jehova balakonzya kuusa kapati akaambo kakuti uumwi wafwa, pele eeci tacibapi kucita zilengwa zitakondelezyi Leza. Eeci tacili cuuba-uba kuli baabo bakakomenena mumasena mobayoowa kapati bafwide. Cilakonzya kutuyumina kuliyumya netumvwa moyo kucisa akaambo kawamukowa umwi wafwa. Aboobo, Banakristo bakasimpe balayumizyigwa a Jehova, “Leza siluumbulizyo loonse” alimwi akugwasyigwa kuzwa kubasyominyina. (2 Ba-Korinto 1:3, 4) Lusyomo lwabo luyumu ndwakuti, bafwide Leza ulibayeeyede akuti ibumwi buzuba baya kuba abuumi alimwi. Ibanakristo bakasimpe lubapa kaambo kabotu kakwaandaana ciindi camadilwe aacitwa abantu batali Banakristo aabo bacita zilengwa zikazyanya kujatikizya ciimo cabafwu.

Sena tatukondwi kuti Jehova watwiita “kuzwa mumudima aku[tu]njizya mumumuni wakwe uugambya”? (1 Petro 2:9) Mbubonya mbotubotelwa akaambo kakuzyalwa kwamuvwanda alimwi akuliyumya mumapenzi aalufwu, kuyandisisya kwesu kucita ciluleme aluyando lwesu kuli Jehova Leza lyoonse lutugwasye ‘kweenda mbuli bana bali mumumuni.’ Tutakabi netuzumizya kuti tusofwaazyigwe azilegwa zitali zya Banakristo eezyo zitamukkomanisyi Leza.—Ba-Efeso 5:8.

Bupanduluzi buyungizidwe