Skip to content

Skip to table of contents

Twaambo Tupati-Pati Kuzwa Mubbuku lya Bami Bakusaanguna

Twaambo Tupati-Pati Kuzwa Mubbuku lya Bami Bakusaanguna

Ijwi lya Jehova Lili Abuumi

Twaambo Tupati-Pati Kuzwa Mubbuku lya Bami Bakusaanguna

“NA BALULEME basumpulwa, bantu balasekelela, pele na basizibi mbobeendelezya, bantu balatongela.” (Tusimpi 29:2) Ibbuku lyamu Bbaibbele lya Bami Bakusaanguna lilatondezya mbokali kamasimpe kasimpi aaka. Liluula buumi bwa Solomoni, ooyo mubulelo bwakwe Israyeli waba muluumuno akuzwidilila kapati. Alimwi ibbuku lya Bami Bakusaanguna lilaamba mbuli cisi mbocakaandaana naakafwa Solomoni alimwi abami ibali 14 ibakamutobela. Bamwi bakalela mu Israyeli kakuli bambi mu Juda. Bobile buyo akati kabami aaba mbabakazumanana kusyomeka kuli Jehova. Kuyungizya waawo, ibbuku lilaamba milimo yabasinsimi ibali cisambomwi, kubikkilizya a Eliya.

Lyakalembelwa ku Jerusalemu aku Juda amusinsimi Jeremiya. Makani aaluulwa akacitika myaka iitandila ku 129, nkokuti kuzwa mu 1040 B.C.E. kusikila mu 911 B.C.E. Naakali kulemba bbuku, cakutadooneka Jeremiya wakavwuntauzya mumabbuku aakaindi mbuli “mubbuku lyamakani aa-Solomoni.” Mabbuku aayo taaciko ano mazuba pe.—1 Bami 11:41; 14:19; 15:7.

MWAMI MUSONGO WASUMPULA LUUMUNO AKUZWIDILILA

(1 Bami 1:1–11:43)

Ibbuku lya Bami Bakusaanguna litalika amakani aagambya ajatikizya Adonija, mwana wa Mwami Davida mbwaakasola kubweza bwami bwabausyi. Musinsimi Natani wafwambaana kubweza ntaamu akunyonganya makanze, aboobo Solomoni mwana wa Davida wabikkwa kuba mwami. Jehova wakukkomanina kulomba kwamwami mupya uubikkidwe aboobo wamupa “moyo wabusongo uucenjede” antoomwe a “buvubi abulemu.” (1 Bami 3:12, 13) Busongo bwamwami tabukonzyi kweelanisyigwa abwamuntu uumbi, buvwubi bwakwe tabwaambwi pe. Mu Israyeli kwaba luumuno alimwi akuzwidilila.

Solomoni wamanizya kuyaka tempele lya Jehova alimwi amayake aaindene-indene aabweendelezi. Jehova wasyomezya Solomoni kuti: “Njoimikizya cuuno cabwami bwako akati kaba-Israyeli kukabe kutamani,” kufwumbwa buyo kuti mwami wazumanana kumumvwida. (1 Bami 9:4, 5) Alimwi Leza mwini-mwini wamucenjezya cakali kuyoocitika ikuti watasyomeka. Pele kumbele Solomoni waba abamakaintu banji batakombi Leza. Akaambo kakuyunga kwabo, wabutalika bukombi bwakubeja naacembala. Jehova wasinsima kuti bwami bwakwe buyooandaana. Mu 997 B.C.E., Solomoni wafwa aboobo aaya ngamamanino aabulelo bwakwe bwamyaka iili 40. Mwanaakwe Roboamu watalika kulela.

Mibuzyo Yamu Magwalo Iingulwa:

1:5—Nkaambo nzi Adonija ncaakali kuyandila kubweza bwami kakuli Davida wakacili kupona? Ibbaibbele talyaambi pe. Pele, cililuzi kwaamba kuti mbwaanga bapati ba Adonija, Amoni a Abisalomu bakalifwide, kulibonya kuti kubikilizya a Kileabu mwana aumwi wa Davida, Adonija wakayeeya kuti wakalijisi nguzu zyakuba mwami mbwaanga ngowakali mupati akati kabana ba Davida ibakacili kupona. (2 Samuele 3:2-4; 13:28, 29; 18:14-17) Akaambo kakuti wakatambula lugwasyo kuzwa kumupati wabasikalumamba singuzu Joabu alimwi amupaizi mupati Abiyatara, Adonija weelede kuti wakakkalwa moyo kuti makanze aakwe alazwidilila. Ibbaibbele talyaambi naa wakalaazyi makanze aa Davida aakubikka Solomoni kuba mwami. Pele, Adonija tanaakamutamba Solomoni abamwi ibakali kusyomeka kuli Davida ‘kucituuzyo.’ (1 Bami 1:9, 10) Eeci citondezya kuti Solomoni wakali kumubona kuba sinkondonyina.

1:49-53; 2:13-25—Nkaambo nzi Solomoni ncaakamujaila Adonija kakuli wakalimulekelede? Nokuba kuti Betiseba kunyina ncaakazyiba, Solomoni wakaabona makanze eni-eni aa Adonija naakalomba kwiinda muli Betiseba kuti mwami amupe Abisagi kuba mukaintu wakwe. Nokuba kuti Davida kunyina naakaswaangana anguwe, Abisagi iwakali mubotu kapati wakali kubonwa kuba simamambe wa Davida. Kweelana azilengwa zyakuciindi eeco, wakali kweelede kuba wamuntu ooyo iwakali kuyoolya zina lya Davida mumulawo. Adonija weelede kuti wakayeeya kuti kwiinda mukubweza Abisagi kuba mukaintu wakwe, wakali kukonzya kubweza mwami. Akaambo kakuti wakabona kuti kulomba kwa Adonija kwakali kutondezya kulombozya kwakwe kwakuba mwami, Solomoni wakamujaya.

6:37–8:2—Ndiilili tempele nolyakaabwa? Itempele lyakamanisyigwa mumwezi walusele mu 1027 B.C.E., mumwaka wa 11 wabulelo bwa Solomoni. Kulibonya kuti kuleta zintu zyakubotezya alimwi azintu zimwi kwakatola myezi iili kkumi aumwi. Ikwaaba kweelede kuti kwakacitwa mumwezi waciloba mumwaka wa 1026 B.C.E. Ibbuku eeli liluula mayake aambi aakacitwa nolyakamanisyigwa kuyakwa tempele alimwi kalitanaamba kwaabwa kwalyo, kulibonya kuti kutegwa kupegwe bupanduluzi buzwide kujatikizya mayake kuciindi eeco.—2 Makani 5:1-3.

9:10-13—Sena cipego ca Solomoni caminzi iili 20 mucisi ca Galilaya ku Mwami Hiramu waku Turo cileendelana a Mulawo wa Musa? Mulawo kweelana amboulembedwe kuli Levitiko 25:23, 24 wakali kubonwa kuti wakali kubeleka buyo kubusena bwakakkedwe abana Israyeli. Kweelede kuti minzi Solomoni njaakapa Hiramu kwakali kukkala bantu batali bana Israyeli, nokuba kuti yakali mumunyinza wa Nyika Yakasyomezyegwa. (Kulonga 23:31) Ncaakacita Solomoni alimwi cilakonzya kutondezya kwaalilwa kutobela Mulawo cakumaninina, mbuli ciindi naakali ‘vwuzizya imbizi’ alimwi akukwata banakazi banji. (Deuteronomo 17:16, 17) Kufwumbwa mbocakabede, Hiramu tanaakacikkomanina cipego. Ambweni minzi tiiyakali kubambwa kabotu abantu batakali kukomba Leza ibakakkede mulinjiyo, naa muli cimwi ciindi tiiyakali mubusena bubotu.

11:4—Sena kucembaala nkokwakapa kuti Solomoni aleke kusyomeka? Kulibonya kuti aaka takali nkakaambo pe. Solomoni wakacili mwana naakatalika kulela alimwi nokuba kuti wakalela kwamyaka iili 40, tanaakacembala kapati pe. Kuyungizya waawo, tanaakacilekela limwi buya kukomba Jehova. Kulibonya kuti wakali kusola kuvwelanya bukombi.

Ziiyo Kulindiswe:

2:26, 27, 35. Kufwumbwa ncaamba Jehova cicitika ncobeni. Ikutandwa kwa Abiyatare, iwaluzubo lwa Eli, kwakazuzikizya “majwi aa-Jehova ngaakaamba aaluzubo lwa-Eli.” Ikubikka Zadoki iwamumulongo wa Pinehasi mucibaka ca Abiyatare kwakazuzikizya Myeelwe 25:10-13.—Kulonga 6:25; 1 Samuele 2:31; 3:12; 1 Makani 24:3.

2:37, 41-46. Elo kaka nkulibikka muntenda mpati kuyeeya kuti tulakonzya kutyola Mulawo wa Leza kakunyina kusubulwa! Aabo baleya caali kuzwa ‘munzila iipatide iitola kubuumi’ bayoocitikilwa zintu zibyaabi ziboola akaambo kakutasala camaano kuli boobo.—Matayo 7:14.

3:9, 12-14. Jehova ulaingula mipailo yababelesi bakwe iisinizyide yakulomba busongo, lumvwisyo alimwi abusolozi kutegwa babeleke milimo yakwe.—Jakobo 1:5.

8:22-53. Elo takuliboteli kulumba Solomoni nkwaakacita camoyo woonse kuli Jehova, Leza siluzyalo, Uuzuzikizya zisyomezyo alimwi Uuswiilila mipailo! Ikuzinzibala kuyeeya mupailo ngwaakapaila Solomoni naakali kwaaba tempele kuyootupa kulumba kapati kuzibeela zyabube oobu abumbi bwa Leza.

11:9-14, 23, 26. Kumbele Solomoni naakaleka kuswiilila, Jehova wakabusya basikumukazya. Mboobu mbwaamba mwaapostolo Petro: “Leza ulabakazya basikulisumpula, pele batete-myoyo ulabapa luzyalo.”—1 Petro 5:5.

11:30-40. Mwami Solomoni wakayanda kujaya Jeroboamu akaambo kamajwi ngaakasinsima Ahija kujatikizya Jeroboamu. Elo kaka kwakaba kwiindana kupati munzila mwami mbwaakali kuzilanga zintu myaka iitandila ku 40 musyule, eelyo naakakaka kupilusya cibi kuli Adonija alimwi abasikukazya bamwi! (1 Bami 1:50-53) Ikucinca ooku munzila mbwaakali kuzilanga zintu kwakaboola akaambo kakuleya kuli Jehova.

BWAMI BUKAMANTENE BWAANDAANA

(1 Bami 12:1–22:53)

Jeroboamu abantu baboola ku Mwami Roboamu akumulomba kuti acesye mikuli njaakababikila usyi, Solomoni. Muciindi cakubapa ncobakalomba, Rohoboamu wakabakonga kuti ulauyungizya mukuli. Misyobo iili kkumi yazanga aboobo yabikka Jeroboamu kuba mwami wabo. Bwami bwaandaana. Rohoboamu watalika kweendelezya bwami bwakumusanza, ibubambidwe a Juda alimwi a Benjamini, kakuli Jeroboamu watalika kweendelezya bwami bwakunyika bwamisyobo iili kkumi bwa Israyeli.

Kutegwa abatyompye bantu kuti kabataunki ku Jerusalemu kuyookomba, Jeroboamu wabamba boombe bobile ba ngolida. Umwi moombe ku Dani uumbi wakali ku Beteli. Akati kabami ibalela mu Israyeli kuzwa ali Jeroboamu kuli Nadabu, Basa, Ela, Zimri, Tibini, Omri, Ahabu alimwi a Ahaziya. Ahija, Asa, Josafati alimwi a Joramu mbabakalela mu Juda naakafwa Roboamu. Basinsimi bakasungweede muciindi cabami aaba babikkilizya Ahija, Semaya, amuntu wa Leza uutaambidwe zina, kubikkilizya a Jehu, Eliya alimwi a Mikaya.

Mibuzyo Yamu Magwalo Iingulwa:

18:21—Nkaambo nzi bantu ncobakaumwina eelyo Eliya naakabaambila kuti basale kutobela Jehova naa Baala? Kulibonya kuti bakalibonena mbobakaalilwa kumukomba Jehova cakumaninina mbuli mbwayanda aboobo bakabijilwa. Ambweni manjezeezya aabo akali mayumu cakunga tiibakacibona kuti cililubide kukomba Baala alimwi aciindi ncimunya kabalyaamba kuba bakombi ba Jehova. Mane kusikila leelyo Jehova naakatondezya nguzu zyakwe ndendilyo nobakaamba kuti: “Jehova ngu-Leza! Jehova ngu-Leza!”—1 Bami 18:39.

20:34—Jehova naakagwasya Ahabu kuzunda bana Aramu, nkaambo nzi Ahabu ncaakamweengelela mwami Benihadadi? Muciindi cakuti amujaye Benihadadi, Ahabu wakapangana cizuminano anguwe kuti wakali kuyoopegwa busena buli mumbali amigwagwa yamumunzi mupati wa Aramu, Damasko kuti ajalule zintoolo naa misika. Musyule, bausyi Benihadadi abalo bakalipa migwagwa mu Samariya kutegwa kabacita makwebo. Aboobo, Benihadadi wakaangununwa kutegwa Ahabu atalike makwebo mu Damasko.

Ziiyo Kulindiswe:

12:13, 14. Notuyanda kusala zintu zipati mubuumi, tweelede kulomba lulayo kubantu bajisi maano alimwi basimide ibajisi luzibo lwamu Magwalo alimwi ibazilemeka kapati zyeelelo zya Leza.

13:11-24. Lulayo naa muzeezo uulibonya kuti tauli kabotu, nokuba kuti wazwa kumusyomima uusyomeka, weelede kweelanisyigwa abusolozi bubotu buli mu Jwi lya Leza.—1 Johane 4:1.

14:13. Jehova ulatulingula kabotu-kabotu kutegwa abone zintu zibotu mulindiswe. Nokuba kuti cintu cibotu eeco cilakonzya cakali ciniini kapati, ulakonzya kucikomezya mbotuzumanana kusolekesya kumubelekela.

15:10-13. Cabusicamba tweelede kulukaka luleyo, akusumpula bukombi bwini-bwini.

17:10-16. Mukamufwu waku Zarefati wakamusamausya Eliya mbwaakali musinsimi, aboobo Jehova wakailongezya milimo yakwe yalusyomo. Sunu, Jehova ulaibikkila maano milimo yesu yalusyomo alimwi ulabalongezya aabo bagwasilizya mulimo wa Bwami mumbazu ziindene-indene.—Matayo 6:33; 10:41, 42; Ba-Hebrayo 6:10.

19:1-8. Notuli mukukazyigwa kapati, tulakonzya kuba masimpe kuti Jehova uyootugwasya.—2 Ba-Korinto 4:7-9.

19:10, 14, 18. Bakombi bakasimpe tabali balikke pe. Jehova uli ambabo antoomwe abunyina bwanyika yoonse.

19:11-13. Jehova tali nguzu zyacilengwaleza pe.

20:11. Benihadadi naakaamba cakulisumpula kujatikizya kunyonyoona Samariya, mwami wa Israyeli wakaingula kuti: “Uulyanga-anga buyo zyakulwisya zyakwe [ikulibambila kuya kunkondo] atalisumpuli mbubonya mbuli uusamununa kale” zilwanyo zyakwe naazwa kukuzunda kunkondo. Notwapegwa mukuli mupya, tweelede kukutantamuka kulisumpula.—Tusimpi 27:1; Jakobo 4:13-16.

Lilayandika Kapati Kulindiswe

Naakali kwaamba Mulawo ngwaakapegwa a Cilundu ca Sinai, Musa wakaambila bana Israyeli kuti: “Amubone! Buzuba obuno ndamubikila lulongezyo alutuko: nkokuti lulongezyo na mwaswiilila milazyo ya-Jehova Leza wanu njendamulailila buzuba obuno, alutuko na mwakaka kuswiilila milazyo ya-Jehova Leza wanu, na mwaleya kuzwa munzila njendamulailila buzuba obuno.”—Deuteronomo 11:26-28.

Elo kaka kalilembedwe munzila iisalede kasimpe aaka kayandika kapati kulindiswe mubbuku lya Bami Bakusaanguna! Mbubwenya mbotwabona, ibbuku eeli liyiisya njiisyo zimbi ziyandika kapati. Mulumbe uuli mukati masimpe ulijisi buumi alimwi anguzu.—Ba-Hebrayo 4:12.

[Cifwanikiso icili apeeji 29]

Itempele amayake aambi ngaakayaka Solomoni

[Cifwanikiso icili apeeji 30]

Jehova naakatondezya nguzu zyakwe, ndendilyo bantu nobakoongolola kuti: “Jehova ngu-Leza!”