Skip to content

Skip to table of contents

Amuswiilile Jwi Lyaambaula Mulindinywe

Amuswiilile Jwi Lyaambaula Mulindinywe

Amuswiilile Jwi Lyaambaula Mulindinywe

“Bamasi batakwe Mulao [wa Leza] nibacita camumoyo makani aamu-Mulao.”—BA-ROMA 2:14.

1, 2. (a) Mbuti bamwi mbobakoonda mulimo akaambo kaluzyalo ndobakajisi kubantu? (b) Nzikozyanyo nzi zyamu Magwalo zitondezya bantu bakajisi luyando kubantu?

MUSANKWA uujisi myaka iili 20 wakafwa maafwa acitisyini cacitima ceendela kunsi aanyika eelyo wakawida munjanji. Umwi muntu iwakaimvwi munsi lyakwe naakabona boobo, wakabaleka bana bakwe basimbi mbaakali kujatilila akusotoka ansi. Wakamukwela musankwa ooyu simaafwa akumubikka akati kanjanji, akumulimbilila kumukwabilila kucitima calo cakazi kwiima akubabikka kunsi. Bamwi bantu sikuvwuna ooyu bakamwaamba kuti ngu syaabusongo, pele walo wakati: “Muntu weelede kucita cintu cili kabotu. Ndacita oobo akaambo kaluzyalo ikutali kuyanda kuba ampuwo naa kulumbaizigwa.”

2 Mulakonzya kuti kuli bantu mbomuzi bakalisungula kugwasya bamwi. Ibanji bakacita oobo lya Nkondo Yanyika Yabili ikusisa beenzu. Amuyeeye cakacitika kumwaapostolo Paulo abamwi bali 275 bakafwidwa bwato ku Malita kufwiifwi aku Sisiliya. Basicisi bakaboola kubavwuna beenzu, bakaba “tambula aluzyalo lwinilwini.” (Incito 27:27–28:2) Ino mbuti acalo cikozyanyo camwana musimbi muna Israyeli, nokuba kuti inga tiikwakali kunjizya buumi bwakwe muntenda, wakamufwida luzyalo simalelo umwi muna Asuri. (2 Bami 5:1-4) Amuyeeye cikozyanyo ca Jesu cizibidwe kapati camu Samariya. Mupaizi amu Levi bakamweeleba mu Judanyina iwakanetukide, pele mu Samariya wakamufwida luzyalo akumugwasya. Cikozyanyo eeci cabanjila mumoyo bantu banji kwamyaanda-myaanda yamyaka.—Luka 10:29-37.

3, 4. Ino mbuti muuya wakugwasya cakutasinikizigwa mbouteendelani anjiisyo yakuti bantu bakasanduka buya?

3 Masimpe tupona mu “ziindi zikataazya”; bantu banji mobali “basitunyetunyetu” alimwi “batayandi bubotu.” (2 Timoteo 3:1-3) Pele sena tatunabonede milimo yabaabo bajisi luzyalo? Ambweni buya andiswe twakagwasyigwa. Ooyu muuya wakugwasya bantu ambweni buya kulinjizya muntenda nkuuli munyika cakuti bamwi bawaamba kuti “nduzyalo.”

4 Ooku kugwasya kwakuliyandila nekuba kuti aabona inga nkulinjizya muntenda, kulabonwa abantu bamisyobo yoonse kwalo kuteendelani akooko bantu nkobaamba kuti muntu weelede buyo kutaanguna kulilanga lwakwe. Francis S. Collins haabupampu kumakani aatusinga (gene) walo iwakali kumpela mumfwulumende ya United State iwakabeleka canguzu kubona DNA mboibede mumuntu, wakati: “Imuuya ooyu wakugwasya bantu cakutasinikizigwa taujatani akuyeeya kwa bahaabupampu ibasyoma mukusanduka. . . . Ooyu muuya wakugwasya bantu cakutasinikizyigwa taukonzyi kwaambwa kuti uzwa kuma gene aatayandi kugwasya aali cinca.” Alimwi wakati: “Bantu cakulisungula balabagwasya bantu batali bamusyobo wabo alimwi mbocitalyatani muzintu zyoonse. . . . Ooku kugwasya bantu cakutasinikizigwa takukonzyi kupandululwa anjiisyo ya haabupampu Darwin.”

“Ijwi lya Manjezyeezya”

5. Ncinzi kanji-kanji cibonwa mubantu?

5 Dr. Collins ulaamba kaambo komwe kumakani aakugwasya bantu nkotucita cakutasinikizigwa, ulati: “Ijwi lya manjezyeezya lilatwaambila kuti tubagwasye bantu nekuba kuti taku ncobaya kutupa.” * Ibbala lya “manjeezyeezya” ndyaakaamba lilakonzya kutuyeekezya kaambo mwaapostolo Paulo nkakaamba kakuti: “Bamasi batakwe Mulao nibacita camumoyo makani aamu-Mulao, elyo aba batakwe Mulao balibeda Mulao beni. Aba balatondezya mulimo wa-Mulao uulembedwe mumyoyo yabo, nkabela kuciindi nciconya manjezeezya aabo aalo alazumina, amiyeeyo yabo ilabapa milandu nanka kubalubusya.”—Ba-Roma 2:14, 15.

6. Nkaambo nzi bantu boonse ncobeelede kulyaambilila ku Mulengi wabo?

6 Mulugwalo lwakwe kubana Roma, Paulo wakatondezya kuti bantu beelede kulyaambilila kuli Leza nkaambo zintu nzyobabona zilabagwasya kuziba bube bwakwe alimwi akuziba kuti nkwali ulapona. Cali boobo “kuzwa kumalengelo aanyika” kusikila sunu. (Ba-Roma 1:18-20; Intembauzyo 19:1-4) Inzya, ibanji tabamumvwidi Mulengi wabo eelyo basala kupona buumi bwamamvwunze. Pele luyando lwa Leza ndwakuti bantu bazibe bululami bwakwe akweempwa kuzibi zyabo. (Ba-Roma 1:22–2:6) Iba Juda tiibakalijisi kaambo kakulitamizya nkaambo bakalipedwe Mulawo wa Leza kwiinda muli Musa. Nibaba bantu ibatakajisi “makani aa-Leza” bakaleelede kuziba kuti Leza nkwali muumi.—Ba-Roma 2:8-13; 3:2.

7, 8. Ino kucita cabululami nkunji buti munyika, alimwi ino eeci citondezya nzi?

7 Ikaambo katali kakweezyeezya boonse ncobeelede kuzumina kuti Leza nkwali alimwi akubweza ntaamu yeelede, nkuyeeya kwabo nkobajisi kwakuziba cibi acibotu. Akaambo kakuti tulakonzya kucita cabululami, ncitondezyo cakuti tulijisi manjezyeezya. Amuyeeya buyo eeci: Bana baliimvwi mumulongo kabalindila kuti aumwi akkwele cizyuumbwe. Kabaimvwi, umwi mwana wazwa mumulongo waakwiimina kumpela. Inga mwamvwa banji nkobati, ‘Amumutande!’ Ino amulibuzye kuti, ‘Nkaambo nzi nibaba bana cakutawayawaya balatondezya kuti kweelede kuba bululami?’ Kucita oobu kutondezya kuti balijisi manjezyeezya aabeleka. Paulo wakalemba kuti: “Nkaambo bamasi batakwe Mulao nibacita camumoyo makani aamu-Mulao,” tanaakaamba kuti, “Ikuti,” mbuli kuti cakali cintu catakali kucitika-citika. Wakabelesya bbala lya “nkaambo” ikutondezya kuti cilacitika-citika. Bantu balacita “camumoyo makani aamu Mulao” nkokuti balacita zintu kwiinda mumanjezyeezya aabo kweelana anzyotubala mumulawo wajwi lya Leza lilembedwe.

8 Kupona kuli boobu nkokuli mumasi manji. Haabupampu uuyiisya kucikolo cipati wakalemba kuti, izyeelelo zyabana Babuloni, Egepita, Giliki azyabana Australia abana America zitondezya kuti “balakusulaika kudyaamininwa, kujaya, akubeja. Eezyi zyeelelo zyakutondezya lubomba zilajanwa kubapati, kubana akuli baabo bakompeme.” Alimwi Dr. Collins wakalemba kuti: “Moyo wakuyanda kucita cibotu acibi kulibonya kuti nkuuli koonse-koonse kubantu boonse.” Sena eeci tacimuyeekezi Ba-Roma 2:14?

Mbuti Manjezyeezya Aanu Mbwaabeleka?

9. Ino manjezyeezya ninzi, alimwi mbuti mbwaakonzya kumugwasya kamutana bweza ntaamu?

9 Ibbaibbele litondezya kuti manjezyeezya nkuyeeya kwamumoyo akulanga-langa ntaamu zyanu. Kuli mbuli kuti ijwi muli ndinywe lilaamba ntaamu njomuyanda kubweza kuti naa ili kabotu naa pe. Paulo wakalyaamba ijwi eeli lili muli nguwe kuti: “Awalo moyo wangu ulandizuminina mu-Muuya Uusalala.” (Ba-Roma 9:1) Mucikozyanyo, ijwi eeli lilakonzya kwaambaula nomuyeeya kubweza ntaamu kuti naa ili kabotu naa pe. Manjezyeezya aanu alakonzya kumugwasya kulanga-langa ntaamu njomuyanda kubweza akumutondezya mbomuya kulimvwa ikuti mwaibweza.

10. Muunzila nzi kanji-kanji manjezyeezya mbwaabeleka?

10 Ikuti mwacita cintu, nceciindi manjezyeezya nainda kubeleka. Naakali kutuntulika akaambo kakuccija Mwami Saulo, Davida wakali kukonzya kucita cimwi cintu citali kabotu kumwami munanike wa Leza, amane wakacicita. Naakacita cintu eeco “Devedi wakamupenzya moyo.” (1 Samuyele 24:1-5, BT; Intembauzyo 32:3, 5) Ibbala lya “manjezeezya” tiilyabelesyegwa mukuzubulula ooku; pele oobo mbombubo Davida mbwaakalimvwa, manjezyeezya aakwe akamukopa. Toonse twakakatazigwa kale amanjezyeezya munzila iimwi. Twakacita cintu cimwi, eelyo twakakopana akunyongana kubona mbotwakacita. Bantu ibatakatela mutelo akabakatazya manjezyeezya kusikila limwi bakatela. Bamwi bakonzya kulyaambilila kuli ngobakwetenyi limwi kuti bakabbukilwa. (Ba-Hebrayo 13:4) Pele kuti muntu wacita kweelana amanjezyeezya mbwaamba, una kukkedwe moyo alimwi una kuli muluumuno.

11. Nkaambo nzi ncocitali kabotu kwiile ‘kulekela manjezyeezya kumusololela’? Amupandulule.

11 Aboobo, sena inga twaile ‘kulekela manjezyeezya eesu kutusololela’? Ncibotu kwaaswiilila manjezyeezya eesu, pele ijwi lyayo lilakonzya kutusowa citaambiki. Inzya, ijwi lya “buntu bwesu bwamukati” lilakonzya kutusowa. (2 Ba-Korinto 4:16) Amulange-lange cikozyanyo cimwi. Ibbaibbele lyaamba Stefano sikwiiya wa Kristo iwakalyaabide “[iwa]kazwide luzyalo enguzu.” Bama Juda bakamuwaala Stefano kunze aamunzi wa Jerusalemu akumupwaya mabwe kusikila wafwa. Saulo (iwakazyi kuba mwaapostolo Paulo) wakaliimvwi munsi-munsi “wakazumina akufwa kwakwe” Stefano. Kulibonya kuti aabo bama Juda bakali masimpe kuti ncibakacita cakali buyo kabotu cakunga manjezyeezya aabo tanaakabapenzya. Eeci cilibonya kuti mbocakabede akuli Saulo, nkaambo “[wa]kacifundilide kupenzya akujaya basikwiiya ba-Mwami.” Cilisalede kuti manjezyeezya aakwe tanaakali kwaambaula munzila mbotu.—Incito 6:8; 7:57–8:1; 9:1.

12. Muunzila nzi imwi manjezyeezya eesu mbwaakonzya kunyonganizigwa?

12 Ncinzi cakapa kuti manjezyeezya aa Saulo anyongane? Kulakonzya kuba kuti mbalongwe mbaakajisi. Bunji bwesu twakaambaula kale aluwaile amuntu uujisi jwi likonzyenyi aleelyo lyaba swaabo. Kulakonzya kuti jwi lyamwana likonzya bazyali, pele alimwi kulakonzya kuti baswaabo mbobaambaula bakamunyonganya. Ncimwi buyo, Saulo ulakonzya kuti wakanyonganyizigwa aba Juda bakali musulide Jesu alimwi batakali kukuyanda kuyiisya kwakwe. (Johane 11:47-50; 18:14; Incito 5:27, 28, 33) Inzya, balongwe ba Saulo balakonzya kuti bakalinyonganya jwi lyakwe ndyaakamvwa muli nguwe, nkokuti manjezyeezya aakwe.

13. Mbuti cilawo muntu mwakkala mbokukonzya kumunyonganya manjezyeezya?

13 Manjezyeezya alakonzya kubeleka kweelana azilengwa naa mucilawo muntu mwakkala, mbweena muntu mbwakonzya kutalika kwaambaula mbuli mbobaambaula bali mubusena oobo. (Matayo 26:73) Eeci cilibonya kuti cakacitika kubana Asuri bansiku. Bakalizibidwe kumakani aabasikalumamba, amituni yabo yakufwala iitondezya mbobakali kubapenzya bakali mubuzike. (Nahumu 2:11, 12; 3:1) Bantu baku Nineve bakumazuba aa Jona baambwa kuti bakali bantu batakali kukonzya “kwaandaanya ijanza lyabo lyalulyo ajanza lyabo lyalumonswe.” Nkokuti tiibakalijisi nzila iiluzi yakubona cintu cili kabotu naa citali kabotu kweelana ambwabona Leza. Amuyeeye buyo manjezyeezya aamuntu mbwaakali kukonzya kunyongana akaambo kakukomenena mumunzi wa Nineve. (Jona 3:4, 5; 4:11) Ncimwi buyo asunu, manjezyeezya aamuntu alakonzya kunyonganyizigwa abantu aabo bali mucilawo mwakkala.

Mbotukonzya Kuba Ajwi Lili Kabotu

14. Mbuti manjezyeezya eesu mbwaatondezya cilembedwe ku Matalikilo 1:27?

14 Jehova wakabapa cipego ba Adamu a Eva camanjezyeezya, aboobo tulaajisi manjezyeezya aaya ngotwakajana kuli mbabo. Ku Matalikilo 1: 27 twaambilwa kuti muntu wakalengwa mucinkonzya ca Leza. Eeci tacaambi kuti balibonya mbuli mbwalibonya Leza nkaambo walo muuya kakuli swebo tuli banyama. Tuli mucinkonzya ca Leza mukuti tulijisi bube bwakwe kubikkilizya abube bwakuziba cibotu acibi amanjezyeezya aabeleka. Eeci citondezya kuti kuli nzila yomwe njotukonzya kubona kwaamba kuti manjezyeezya eesu aba eni-eni aatakonzyi kutusowa. Nkokuti amwiiye zinji izyaamba Mulengi akuba acilongwe anguwe.

15. Ninzila nzi yomwe mbotukonzya kugwasyigwa kwiinda mukumuziba Taateesu?

15 Ibbaibbele lyaamba kuti Jehova ngu Taateesu uutupa buumi. (Isaya 64:8) Banakristo beni-beni, kufwumbwa naa bajisi bulangizi bwakujulu naa bwakupona anyika muparadaiso, balakonzya kwiita Leza kuti Taateesu. (Matayo 6:9) Abuzuba tweelede kuti katuswena kuli Taateesu akwiiya mbwayeeya alimwi akuziba zyeelelo zyakwe. (Jakobo 4:8) Ibanji taku anecizya kumoyo. Bali mbuli ba Juda Jesu mbaakati: “Nywebo tamumvwide ijwi lyakwe neciba ciindi comwe, nokuba kubona ciimo cakwe. Alimwi tamujisi ijwi lyakwe ilikede mulindinywe.” (Johane 5:37, 38) Taku nitwakalimvwide ijwi lini lya Leza, pele tulakonzya kuziba mbwayeeya kwiinda mukulibala jwi lyakwe calo cikonzya kutupa kuba mbuli nguwe akulimvwa mbwalimvwa.

16. Mbuti cibalo ca Josefa mbocitondezya kuti cilayandika kapati kuyiisya manjezyeezya eesu akwaamvwida?

16 Cibalo caamba Josefa muŋanda ya Potifara cilatondezya oobo. Mukaintu wa Potifara wakali kumukombelezya Josefa. Nekuba kuti wakapona kuciindi Ibbaibbele kalitanalembwa alimwi a Milawo iili Kkumi kaitanapegwa, Josefa wakakaka kwiinda mukwaamba kuti: Mbuti mbondikonzya kucita “bubi bupati buli boobu akubisizya Leza?” (Matalikilo 39:9) Tanaakacita oobo kutegwa bamumukwasyi wakwe bakondwe; kayi bakali masaka. Ncaakali kuyanda nkuti Leza akondwe. Josefa wakalizi bubambe bwa Leza bwalukwatano, musankwa weelede kuba amukaintu omwe, eelyo bobilo baba “nyama yomwe.” Kulibonya kuti wakamvwa mbwaakalimvwa Abimeleki naakaziba kuti Rebeka wakali kwetwe cakuti ikuti wamukwata tacikonzyi kuba kabotu, inga kwaba kuleta masampu kubantu bakwe. Inzya Jehova wakabaleleka, nkaambo bakaziba kuti ooku inga kwaba kulubizya. Mbwaanga Josefa wakalizizyi eezyi zyoonse, kulibonya kuti kwakamugwasya kuba amanjezyeezya mabotu kwalo kwakamupa kuti ataciti bumambe.—Matalikilo 2:24; 12:17-19; 20:1-18; 26:7-14.

17. Caboola kumakani aakuba mbuli Taateesu, nkaambo nzi ncotuli kabotu kwiinda Josefa?

17 Swebo mazuba aano tuli kabotu. Tulijisi Bbaibbele likkwenyi kwalo nkotukonzya kwiiya mbwayeeya Taateesu ambwalimvwa, kubikkilizya nzyayanda anzyatayandi. Ikuti twaajatisya Magwalo tulakonzya kuswena kuli Leza akuba mbuli nguwe. Ikuti katucita oobo manjezyeezya eesu aya kukonzya kubeleka mbuli mbwayeeya Taateesu. Aya kucita kweelana akuyanda kwakwe.—Ba-Efeso 5:1-5.

18. Nokuba kuti twakakomenena mucilawo mwakali muuya mubi, ncinzi ncotukonzya kucita kutegwa manjezyeezya eesu abe yaayo aabeleka kabotu?

18 Ino mbuti kuyeeya kwamanjezyeezya eesu ikuba akaambo kambobapona bantu bali mucilawo motukkala? Kulakonzya kuti twakaba boobo akaambo kambobayeeya ambobapona basimukowa abantu bali mucilawo motwakakomenena. Aboobo manjezyeezya eesu alakonzya kuti akaleka kubeleka naa akapoila. Alakonzya kuti akatalika kucengamya mulaka mbuli bwaambaula baabo bali mubusena motubede. Bwini mbwakuti tatukonzyi kucinca mbotwakakomena; pele tulakonzya kusala balongwe abusena zyalo ziya kupa kuti manjezyeezya eesu abe yaayo aabeleka munzila mbotu. Iciyandika kapati nkuba akati ka Banakristo balyaabide ibapona mbuli mbwapona Swaabo. Miswaangano yambungano, kulibikkilizya akubandika abakwesu kautanatalika muswaangano anowamana kulakonzya kutugwasya. Tulakonzya kubona kuyeeya ooko kweendelana a Bbaibbele alimwi ambobacita Banakristoma kubikkilizya akulibambila kwabo kukuswiilila manjezyeezya aabo naacita mbuli mbwayanda Leza. Mukuya kwaciindi, eeci cilakonzya kutugwasya kuti manjezyeezya eesu atalike kumvwida njiisyo zyamu Bbaibbele, akutalika kuyeeya mbuli mbwayeeya Leza. Ikuti manjezyeezya eesu atalika kuyeeya kweelana anjiisyo zya Taateesu akuccilila kuyeeya kuli kabotu kwa Banakristoma, manjezyeezya eesu anakuli yaayo aasyomeka alimwi tuya kuyanda kuswiilila ncaamba.—Isaya 30:21.

19. Manjezyeezya aali buti aayandika kulanga-langa?

19 Nokuba boobo, bamwi abuzuba bacijisi penzi lyakuccilila ncaamba manjezyeezya aabo. Cibalo ciccilila ciya kulanga-langa bukkale bwiindenyi-indenyi bwakacitikila Banakristo. Kwiinda mukulanga-langa bukkale oobo tulakonzya kubona kapati mulimo wamanjezyeezya, icipa kuti manjezyeezya kaaindana, ambotukonzya kumvwida jwi lyayo.—Ba-Hebrayo 6:11, 12.

Bupanduluzi buyungizidwe

^ munc. 5 Awalo Owen Gingerich haabupampu uubona zintu zyakujulu uuli kucikolo cipati ca Harvard University, wakalemba kuti: “Ikuba amuuya wakugwasya kulakonzya kubusya mubuzyo walo uutajisi . . . bwiinguzi bwasayaansi twalanga buyo banyama mbobapona. Bwiinguzi bugwasya kapati kubona kaambo bulajanwa kwiinda mubube Leza mbwaakapa bantu bwakuzibana buntususu ikubikkilizya amanjezyeezya.”

Ncinzi Ncomwaiya?

• Nkaambo nzi manjezyeezya caboola kumakani aakuziba cibi acibotu ncaaliko kubantu boonse?

• Nkaambo nzi ncotuteelede kwiile kulekela manjezyeezya eesu kutusololela?

• Muunzila nzi mbotukonzya kucita kutegwa jwi lili muli ndiswe libe leelyo libeleka kabotu?

[Mibuzyo yaciiyo]

[Cifwanikiso icili apeeji 15]

Davida akali mukatazide manjezyeezya . . .

pele walo Saulo waku Tarso tanaakamukatazide

[Cifwanikiso icili apeeji 16]

Tulakonzya kwaayiisya manjezyeezya eesu