Skip to content

Skip to table of contents

Ino Ncinzi Ncekonzya Kupilusya Kuli Jehova?

Ino Ncinzi Ncekonzya Kupilusya Kuli Jehova?

Ino Ncinzi Ncekonzya Kupilusya Kuli Jehova?

Akaluulwa aba Ruth Danner

Kabaamba cakusesya, Baama bakali kufwini kwaamba kuti mwaka wa 1933 wakali mwaka wamapenzi: Hitler wakaba mweendelezi, paapa wakawaamba kuti Mwaka Uusalala, alimwi ngomwaka ngondakazyalwa.

BAZYALI bangu bakali kukkala mudolopo lya Yutz, mucooko ca Lorraine mucisi ca France kufwaafwi amunyinza wacisi ca Germany. Mu 1921, Baama ibakali bacikombelo ca Katolika bakakwatana a Bataata balo ibakali bacikombelo ca Pulotesitanti. Mupati wangu musimbi uutegwa Helen wakazyalwa mu 1922, eelyo bazyali bangu bakamutola kuti akabbapatizyigwe kacili mumvwanda mu Cikombelo ca Katolika.

Bumwi buzuba mumwaka wa 1925, Bataata bakatambula bbuku lyamumwaambo waci German lyakuti The Harp of God. Nobakalibala bbuku eeli bakasyoma kuti bakajana kasimpe. Bakalembela basikumwaya bbuku eeli balo bakabaambila kuti bakabonane aba Bibelforscher, kweelana ambobakali kwiitwa Bakamboni ba Jehova ciindi eeco mucisi ca Germany. Mpoonya aawo, Bataata bakatalika kukambauka kujatikizya zyintu nzyobakaiya. Baama taakwe nobakakkomana akaambo kakuti Bataata bakali kucita boobu. Bakali kwaamba cakoongelezya mumwaambo wabo waci German kuti, “Kamucita kufwumbwa nzyomuyanda, pele mutatobeli ba Bibelforscher.” Nokuba boobo, Bataata bakalisalide kale cakucita, eelyo mu 1927 bakabbapatizyigwa kuba umwi wa Bakamboni ba Jehova.

Akaambo kaceeci, baneene ibazyala baama bakatalika kusungilizya Baama kuti balekane abataata. Bumwi buzuba bwakali kucitwa Misa kucikombelo ca Katolika, mupaizi wakaambila bantu bamucikombelo cakwe kuti “balitantamune kumusinsimi wakubeja uutegwa Danner.” Nobakajoka kuŋanda kuzwa ku Misa, baneene bakabweza nongo yakusyangila malubaluba kabali muŋanda yamujulu akwiifwusa kuli Bataata balo ibakali ansi. Eeyi nongo iilema kapati yakabauma aciwezyo, yakaimpya buyo aasyoonto kuti ibaume kumutwe. Eeci ncobakacita baneene cakapa Baama kuyeeya kuti, ‘Cikombelo cipa bantu kutalika kujaya bantunyina tacili kabotu pe.’ Bakatalika kubala mabbuku aa Bakamboni ba Jehova. Tiikwakainda ciindi cilamfwu, bakasyoma kuti bakajana kasimpe, eelyo bakabbapatizyigwa mu 1929.

Bazyali bangu bakasoleka kapati kutuyiisya mebo amupati wangu kuti tumuzyibe Jehova. Bakali kutubalila makani aamu Bbaibbele mpoonya akutubuzya cakapa bantu baambidwe mu Bbaibbele kuti bacite zyintu nzyobakacita. Aciindi eeco, Bataata bakali kukaka kubeleka masiku kumulimo wabo nokuba kuti kusala ooku nkobakacita kwakali kuyoopa kuti mukwasyi kautajani mali manji aakubelesya. Bakali kuyanda kujana ciindi cakwiinka kumiswaangano ya Bunakristo, mumulimo wakukambauka, alimwi akweendelezya ciiyo kubana babo.

Ziindi Zyamapenzi Zyakali Afwaafwi

Lyoonse, bazyali bangu bakali kutambula balangizi beendeenda alimwi abamukwasyi wa Bbeteli ibakali kuzwa kucisi ca Switzerland alimwi a France, balo ibakali kutwaambila mapenzi basyomima ngobakali kucitikilwa mucisi ca Germany, kwalo ikwakali kweendwa buyo makkilomita masyoonto kuzwa amunzi wesu. Mfwulumende yaba Nazi yakali kutola Bakamboni ba Jehova muzilabba zyabuzike alimwi akubweza bana kuzwa kubazyali babo Bakamboni.

Mebo alimwi a Helen twakayiisyigwa mbotwakali kweelede kwaalanganya masukusyo aakali kuyootucitikila. Bazyali besu bakatugwasya kubikka mumutwe itupango twamu Bbaibbele twalo itwakali kuyootusololela. Bakali kwaamba kuti: “Ikuti kamutazyi cakucita, kamuyeeya lugwalo lwa Tusimpi 3:5, 6. Ikuti naa mulibilika masukusyo aakonzya kumucitikila kucikolo, amubelesye lugwalo lwa 1 Ba-Korinto 10:13. Ikuti batwaandaanya andinywe, kamuyeeya lugwalo lwa Tusimpi 18:10.” Lugwalo lwa Intembauzyo 23 alimwi a 91 ndakalubikka mumutwe alimwi ndakatalika kusyoma kuti Jehova unoondikwabilila lyoonse.

Mumwaka wa 1940, mfwulumende yaba Nazi mucisi ca Germany yakaatula cooko ca Alsace-Lorraine, mpoonya bulelo bupya bwakali kuyanda kuti bantu boonse ibapati basangane cipani caba Nazi. Bataata bakakaka, eelyo bamapulisa baba Nazi bategwa Gestapo bakabakonga kubaanga. Ikuti Baama taakwe nobasuma mayunifoomu aabasikalumamba, bamapulisa aaba bakali kubakonga abalo.

Cikolo cakatalika kundikatazya. Mucikolo mondakali kwiiya, bakali kupailila Hitler abuzuba katutanatalika kwiiya, kucita silutu akwaamba kuti “Heil Hitler,” (Aatembaulwe Hitler) alimwi akwiimba lwiimbo lwacisi kabatambikide kuboko kwakululyo. Muciindi cakundaambila kuti nketaciti silutu wakutondezya bulemu kuli Hitler, bazyali bangu bakandigwasya kuyiisya manjezeezya aangu. Aboobo lwangu ndemwini ndakasala kutacita silutu waba Nazi. Bamayi bakali kundikamba mbayi alimwi akundikonga kuti balanditanda cikolo. Bumwi buzuba nindakajisi myaka yakuzyalwa iili ciloba, bamayi boonse ibali 12 baacikolo bakandibeteka. Bakasoleka kundisungilizya kuti ndicite silutu wa Hitler. Nokuba boobo, Jehova wakandigwasya kuti ndiliyumye.

Umwi mwiiyi mukaintu wakatalika kundoongelezya. Wakandaambila kuti ndakali sicikolo uuli kabotu, aboobo wakali kundiyanda kapati, alimwi akuti inga tiicamukkomanisya ikuti ndatandwa cikolo. Wakati: “Toyelede kutambika kuboko kwako buya. Kokunyamuna buyo aasyoonto. Alimwi toyelede kwaamba kuti, ‘Aatembaulwe Hitler!’ Kopusya-pusya buyo mulomo wako akulicengeezya mbuli kuti ulaambaula.”

Nondakabaambila Baama ncobakali kucita bayi bangu, bakandiyeezya makani aamu Bbaibbele aajatikizya bakubusi botatwe bana Hebrayo balo ibakaima kumbele lyacikozyanyo cakabikkidwe amwami wa Babuloni. Bakandibuzya kuti, “Ino ncinzi ncobakeelede kucita?” Ndakaingula kuti, “Kukotama.” Bakayungizya kuti: “Ikuti aciindi nobakeelede kukotamina cikozyanyo nobakakotama kusama kabotu mpato zyabo, sena eeci nocakeelela? Kolisalila; kocita ncoyeeya kuti cililuzi.” Mbubwenya bwakacita Sadrake, Mesaki, a Abedinego, ndakasala kusyomeka buyo kuli Jehova.—Dan. 3:1, 13-18.

Kwaziindi zinji, bamayi bakanditanda cikolo alimwi bakali kundikonga kundigwisya kubazyali bangu. Ndakayoowa kapati, nokuba boobo bazyali bangu bakazumanana kundikulwaizya. Ciindi nondakali kuyanda kwiinka kucikolo, Baama bakali kupaila antoomwe andime kulomba Jehova kuti andikwabilile. Ndakali kuzyi kuti uyoondiyumya-yumya kutegwa ndikonzye kuzumanana kwiima nji mukasimpe. (2 Kor. 4:7) Bataata bakandaambila kuti, ikuti naa mapenzi akomena, nseelede kuyoowa kupiluka kuŋanda. Bakaamba kuti: “Tulakuyanda. Alimwi taakwe noyooleka kuba mwana wesu pe. Makani aaya ajatikizya nduwe alimwi a Jehova.” Majwi aayo akandipa kuti ndizumanane amakanze aangu aakusyomeka.—Job. 27:5.

Bamapulisa baba Nazi bakali kuboola kanji-kanji kumunzi wesu kuzooyandaula mabbuku aa Bakamboni alimwi akubuzya bazyali bangu mibuzyo. Bakali kubabweza baama kwamawoola aali mbwaabede alimwi akubweza bataata amupati wangu kuzwa kumasena nkobakali kubelekela. Taakwe nindakali kuzyiba kuti naa ndilabajana Baama kuŋanda ciindi ndazwa kucikolo. Zimwi ziindi mukaintu umwi iwakali simukoboma wakali kundaambila kuti: “Babatola banyoko.” Mpoonya aawo ndakali kuyuba muŋanda akulibuzya kuti: ‘Sena balabapenzya baama? Sena kuli nondiyoobabona alimwi?’

Kutolwa Mubuzike

Mu January 28, 1943, bamapulisa baba Nazi bakatubusya ciindi ca 03:30 kubucedo. Bakaamba kuti ikuti toonse twaba bacipani caba Nazi, tabakootutola mubuzike. Bakatupa mawoola otatwe kuti tulibambile kutolwa mubuzike. Baama bakalilibambilide kale kuba mubukkale oobu alimwi zisani zyakucinca alimwi a Bbaibbele zyakalibikkidwe kale mumabbeeke eesu, aboobo eeci ciindi twakacibelesya kuti tupaile alimwi akukulwaizyanya. Bataata bakatuyeezya kuti ‘taakwe cintu niciba comwe cikonzya kutwaandaanya kuluyando lwa Leza.’—Rom. 8:35-39.

Bamapulisa aaba bakapiluka. Taakwe neyoomuluba mucizyi uucembeede wazyina lya Anglade ciindi naakatutambika kakweenda misozi mumeso aakwe. Bamapulisa bakatutola kucitisyini cacitima kudolopo lya Metz. Twakeenda kwamazuba otatwe katuli mucitima kuyoosika kubusena butegwa Kochlowice, cilawo ikuli cilabba cabuzike citegwa Auschwitz kucisi ca Poland. Myezi yobile yakatobela, twakatolwa kudolopo lya Gliwice, kuŋanda iyakali kubelesyegwa abamasite, pele ciindi eeci yakabambwa kuba cilabba cakubelekela. Ibamucipani ca Nazi bakatwaambila kuti ikuti twalemba cipepa citondezya kuti twacileka kutobela nzyotusyoma, balakonzya kutwaangununa alimwi akutupa zyintu zyesu. Bataata a Baama bakakaka, eelyo basikalumamba bakati, “Taakwe nomuyoopilukila kumunzi wanu.”

Mumwezi wa June twakatolwa kucilawo citegwa Swietochlowice kwalo nkondakatalika kuciswa mutwe walo uucindisyupa kusikila ciindi ecino. Ndakanjilwa malwazi kuminwe yakumaanza, aboobo dokotela wakaagwisya mala aangu manji kakunyina kubelesya musamu wakulesya kucisa. Cintu buyo cakali cibotu ncakuti milimo yiindene-indene njondakali kucita yalo iibikkilizya kuula zyintu zyabalindizi kanji-kanji yakali kundipa kusika kucintoolo nkobasambala cinkwa. Mukaintu umwi uubeleka mucintoolo eeci wakali kundipa cakulya.

Kusikila ciindi eeco, twakali kukkala antoomwe mumukwasyi katwaandanyizidwe abaabo mbotwakaangidwe limwi. Mu October 1943 twakatolwa kucilabba cili kudolopo lya Ząbkowice. Twakali koona amalo aatantene muŋanda yamujulu antoomwe abantu ibabalilwa ku 60, baalumi, bamakaintu alimwi abana. Nkamu yabasikalumamba baba Nazi ibakali kukwabilila Hitler ibaitwa kuti Schutzstaffel bakali kubona masimpe kuti cakulya ncotwakali kupegwa cabikkwa tombe cakuti cakali kukatazya kucilya.

Nokuba kuti kwakali mapenzi, taakwe notwakabuleka bulangizi mbotwakajisi. Twakabala mu Ngazi Yamulindizi kujatikizya mulimo mupati wakukambauka iwakali kuyandika kucitwa yamana nkondo. Aboobo twakalizyi cakali kupa kuti katupenga alimwi akuti mapenzi ngotwakali kucitikilwa ayoomana ino-ino.

Notwakamvwa kuti nkamu zyabasikalumamba ibazwa mumasi aaindene-indene balo ibakazumina kubelekela antoomwe ziyaabuswena aafwaafwi, twakazyiba kuti ba Nazi balazundwa munkondo. Kumatalikilo aamwaka wa 1945, nkamu yabasikalumamba ibakali kukwabilila Hitler ibaitwa kuti Schutzstaffel bakayeeya kucisiya buyo cilabba motwakali kukkala. Mu February 19, bakatusinikizya kweenda amaulu imusinzo uulampa makkilomita aali 240. Nokwakainda mwezi omwe, twakasika kudolopo lya Steinfels mucisi ca Germany, kwalo balindizi nkobakatola baange kumigodi nkobasya mabwe. Banji bakayeeya kuti tuyoojaigwa. Pele mubuzuba oobu, nkamu yabasikalumamba ibabelekela antoomwe bakasika, eelyo basikalumamba baitwa kuti Schutzstaffel bakatija, aboobo mapenzi eesu akamana.

Kuzuzikizya Mbaakani Zyangu

Mu May 5, 1945, nokwakainda myaka yobile alimwi acisela kuzwa notwakatolwa mubuzike, twakasika kumunzi wesu mudolopo lya Yutz katusofweede alimwi katujisi njina. Taakwe notwakacinca zisani kuzwa mumwezi wa February, aboobo twakayeeya kuti tuzitente zisani eezyi zyakaindi. Ndilayeeya ciindi baama nobakatwaambila kuti: “Oobu abube buzuba bukkomanisya kapati mubuumi bwanu. Tatujisi cintu cili coonse. Zisani nzyotusamide azyalo tazili zyesu pe. Nokuba boobo, toonse tone twapiluka katusyomeka. Taakwe notwakacita nzyobakali kuyanda kuti tucite.”

Nokwakainda myezi yotatwe kuzwa ciindi nondakapona katuli mucisi ca Switzerland, ndakapiluka kucikolo, lino taakwe nondakali kuyoowa kutandwa. Lino twakali kukonzya kuswaangana abakwesu bakumuuya alimwi akukambauka caantangalala. Mu August 28, 1947 nkejisi myaka yakuzyalwa iili 13, ndakacitondezya caantangalala cikonke ncondakapanga kuli Jehova myaka iili mbwiibede yakainda. Bataata bakandibbapatizya mu Mulonga wa Moselle. Ndakali kuyanda kuba painiya mpoonya aawo, nokuba boobo Bataata bakandisungilizya kuti nditalike kwiiya mulimo umwi. Aboobo ndakaiya mulimo wakusuma zisani. Mu 1951 nkejisi myaka yakuzyalwa iili 17, ndakasalwa kuba painiya kutegwa ndikabelekela mucilawo ciitwa kuti Thionville.

Mumwaka ooyu, ndakajanika kumuswaangano wakacitilwa mudolopo lya Paris, eelyo ndakalembela mulimo wabumisyinali. Tiindakalinasisya myaka iiyandika, pesi Mukwesu Nathan Knorr wakaamba kuti ulaciyobola cipepa cangu cakulembela “kwaciindi cili mbocibede.” Mu June 1952, ndakatambula lugwalo lundiita kuyoojanika kucikolo ca Watchtower Bible School of Gilead canamba 21 cakacitilwa mudolopo lya Lansing nkoili Kumusanza, mucooko ca New York mucisi ca U.S.A.

Kujanika Kucikolo ca Gileadi Alimwi Abuumi Bwangu Kuzwa Ciindi Eeco

Elo kaka cakali kukkomanisya cakandicitikila! Kanji-kanji cakali kundiyumina kwaambaula mubuleya mumwaambo wangu. Lino ndakeelede kubandika mu Cingisi. Nokuba boobo, bamayi bakandigwasyilizya. Umwi mukwesu wakandipa zyina lyalo ilyakali kwaamba kumweta-mweta nkondakali kucita ikuti naa ndafwa nsoni.

Mu July 19, 1953, pulogilamu yakumanizya cikolo cesu yakacitilwa kubbuwa lyazisobano iliitwa kuti Yankee Stadium mucooko ca New York, eelyo ndakatumwa kudolopo lya Paris antoomwe amucizyi uutegwa Ida Candusso (walo iwakazooitwa kuti Ida Seignobos naakakwatwa). Cakali cintu ciyoosya kukambaukila bantu bavwubide bamudolopo lya Paris, nokuba boobo ndakacikonzya kweendelezya ziiyo zya Bbaibbele abantu ibalibombya bamudolopo eeli. Ida wakakwatwa mpoonya wakainka ku Africa mu 1956, pele mebo ndakasyaala mudolopo lya Paris.

Mu 1960 ndakakwatwa kumukwesu iwakali kubelekela ku Bbeteli, eelyo twakabeleka katuli bapainiya baalubazu muzilawo ziitwa kuti Chaumont alimwi a Vichy. Myaka yosanwe yakatobela, ndakatalika kuciswa bulwazi bwakakweekwe mpoonya ndakaleka kubeleka mulimo wabupainiya. Ndakatyompwa akaambo kakuti kuzwa kubwana ndakajisi mbaakani yakuba painiya alimwi akuzumanana kubeleka mulimo ooyu. Nokwakainda ciindi cili mbocibede, balumi bangu bakandisiya akukwata mukaintu uumbi. Lugwasyo ndobakandipa bakwesu alimwi abacizyi bakumuuya lwakandigwasya mumyaka eeyi yamapenzi, awalo Jehova wakazumanana kundiyumwida mukuli wangu.—Int. 68:19.

Lino ndikkala mucilawo ciitwa kuti Louviers, mucooko ca Normandy, munsi-munsi aofesi yamutabi yamucisi ca France. Nokuba kuti ndijisi penzi lyakuciswa, ndilikkomene kuti ndakabona mbwaakandigwasya Jehova mubuumi bwangu. Nzyobakandiyiisya bazyali bangu kandicili mwana zicindigwasya kubona zyintu munzila iili kabotu naaba mazuba aano. Bazyali bangu bakandiyiisya kuti Jehova Mmuntu wini-wini walo ngondikonzya kuyanda, kubandika awalo, alimwi wiingula mipailo yesu. Masimpe, “mpilusyenzi kuli Jehova nkaambo kazyoolwe zyoonse nzyandipa?”—Int. 116:12.

Majwi aakwelelezya sikubala aali apeeji 6]

“Ndilikkomene kuti ndakabona mbwaakandigwasya Jehova mubuumi bwangu”

[Cifwanikiso icili apeeji 5]

Nkejisi cakusama kumeso ikulikwabilila kumuya uusofweede (gas mask) ciindi nindakajisi myaka yakuzyalwa iili cisambomwe

[Cifwanikiso icili apeeji 5]

Nkeli antoomwe abamisyinali alimwi abapainiya mudolopo lya Luxembourg ciindi notwakali mumulimo waalubazu wakukambauka nondakajisi myaka yakuzyalwa iili 16

[Cifwanikiso icili apeeji 5]

Nkeli antoomwe a Bataata alimwi a Baama kumuswaangano wacooko mu 1953