Skip to content

LUGWASYO KUMUKWASYI | KUKOMEZYA BANA

Amumukwabilile Mwanaanu Kuzintu Ziletela Muzeezo Wakoonana

Amumukwabilile Mwanaanu Kuzintu Ziletela Muzeezo Wakoonana

 “Takuli kuti andiza tiitwakazyi bubi bwakweebelela zintu ziletela muzeezo wakoonana​—pele tiitwakaciyeeyela eeci mbocakali kuyoomunyonganya mwaneesu musimbi.”​—Ba Nicole.

Mucibalo eeci, tulanga-langa makani aatobela:

 Ncomweelede kuzyiba

 Bana balakonzya kutalika kweebelela zintu ziletela muzeezo wakoonana nobacili baniini. Buvwuntauzyi butondezya kuti ciindi bana nobakkwanya myaka iili 11 ndendilyo nobatalika kweebelela zintu ziletela muzeezo wakoonana.

 Bana balakonzya kutalika kweebelela zintu ziletela muzeezo wakoonana nokuba kuti tabaziyandauli buya. Mucikozyanyo, balakonzya kubona zintu ziletela muzeezo wakoonana nobavwuntauzya zintu zimwi aintaneti naa ciindi nobali a social media. Zintu ziletela muzeezo wakoonana zilakonzya kulibonya cakutayeeyela ciindi nobasobana mavidiyo geemu aaintaneti. Zintu eezyi zilaboola munzila ziindene-indene, bunji bwaziindi inga zili mumafwoto alimwi amumavidiyo. Nokuba boobo, alimwi cuuba-uba kujana makani aamba zyakoonana aintaneti, alo muntu ngakonzya kubala alimwi akuswiilila zyakalekkoodwa.

 Bazyali abalo beelede kuzyiba kuti bantu bamwi balakonzya kutumina bana babo zintu ziletela muzeezo wakoonana amafooni aabo. Muciiyo cimwi bakubusi bainda ku 900, bana basimbi batandila ku 90 pesenti alimwi abana basankwa batandila ku 50 pesenti bakaamba kuti basicikolonyina kanji-kanji balakubatumina zifwoto alimwi amavidiyo aabantu batasamide.

 Kweebelela zintu ziletela muzeezo wakoonan zitondezya kutabeendelezya kabotu bamakaintu. Zintu ziletela muzeezo wakoonana izidumide kapati alimwi zitakatazyi kujana, kanji-kanji zijatikizya kutabeendelezya kabotu bamakaintu.

 Zintu ziletela muzeezo wakoonana zilabanyonganya bana. Buvwuntauzyi butondezya kuti bana ibeebelela zintu eezyi balalangilwa kujatikizyigwa muzintu zitobela:

  •   kutacita kabotu kucikolo

  •   kulibilika, kutyompwa, alimwi akulimvwa kubula mpindu

  •   kutalika kuyeeya kuti cili buyo kabotu koonana abantu cakubasinikizya

 Masimpe ngakuti: Bana balajatikizyigwa kapati azintu ziletela muzeezo wakoonana, aboobo bazyali mbabali muciimo cili kabotu cakubakwabilila.

 Njiisyo yamu Bbaibbele: “Aaya majwi ngondimulailila sunu ayelede kuba mumyoyo yanu, alimwi mweelede kwaayiisya bana banu akubandika ngawo ciindi nomukkede muŋanda yanu, aciindi nomweenda munzila, aciindi cakoona, alimwi aciindi cakubuka.”​—Deuteronomo 6:6, 7.

 Mbomukonzya kukwabilila mwanaanu kuzintu ziletela muzeezo wakoonana

 Amuzyibe zijatikizyidwe. Amuzyibe ciindi alimwi ankwakonzya kulangilwa kweebelela zintu ziletela muzeezo wakoonana mwanaanu. Mucikozyanyo, sena kuli bamulangilila ciindi nabelesya intaneti abbulekki kucikolo?

Mwanaanu ulakonzya kutalika kweebelela zintu ziletela muzeezo wakoonana mumbazu ziindene-indene

 Amwiizyibe fooni yamwanaanu kutegwa mucesye zintu nzyatambula, alimwi amwaazyibe ma aapu ngabelesya alimwi amageemu ngasobana. Mucikozyanyo, ma aapu aambi aakulembela mameseji alijisi cibeela ciyabaizya mameseji aatondezya zifwanikiso, mameseji alimwi amavidiyo aaletela muzeezo wakoonana kwainda ciindi cisyoonto. Alimwi mavidiyo geemu aaintaneti manji apa kuti basikusobana kabeebelela zintu ziletela muzeezo wakoonana, mane buya akujatikizyigwa mumicito yakoonana yaaintaneti ciindi nobasobana geemu.

 “Ndaamba zintu izyakandicitikila ncobeni: Ikuti mwanaanu kajisi fooni mpati, mbuli bazyali mweelede kuti kamuzyi mboibelesyegwa, amwaazyibe masetiŋi ngoijisi kutegwa mucesye zintu nzyakonzya kubona, alimwi akulangilila zintu nzyacita afooni.”​—Ba David.

 Njiisyo yamu Bbaibbele: “Moyo wamuntu uumvwisya zintu ulalijanina luzyibo.”​—Tusimpi 18:15.

 Amucite cili coonse ncomukonzya kutegwa mukasye mwanaanu kubona, kubala naa kuswiilila zintu ziletela muzeezo wakoonana. Amucite ncomukonzya kutegwa mucesya kulijana muntenda. Mucikozyanyo: Amwiisetiŋe fooni yamwanaanu alimwi amincini yoonse iili muŋanda yanu kutegwa zintu ziletela muzeezo wakoonana kazitabonwi. Amubelesye cibeela citegwa parental controls. Alimwi amwaazyibe ma password oonse ngabelesya mwanaanu.

 “Ndajana kuti cilagwasya kusetiŋa cibeela ca parental controls amincini yesu, kusinkila mapulagilamu ngakonzya kweebelela a TV iijisi intaneti, alimwi akuzyiba PIN njabikkide afooni yakwe.”​—Ba Maurizio.

 “Tandibazumizyi bana bangu kweebelela mavidiyo muluumu yabo kuti mulyango kaujalidwe. Ikuti nciindi cakoona, tandibazumizyi bana bangu kuunka amafooni muluumu yabo.”​—Ba Gianluca.

 Njiisyo yamu Bbaibbele: “Muntu uucenjede abona mapenzi ulayuba.”​—Tusimpi 22:3.

 Amumuyiisye mwanaanu katanazizyiba. Ba Flavia bakaamba kuti: “Bazyali bamwi tabayandi kubandika abana babo kujatikizya zintu ziletela muzeezo wakoonana, kabayeeya kuti bana babo tacikonzyi kubacitikila cintu cili boobu.” Bazyali bamwi balakonzya kulibilika akwaamba kuti, ‘Ikuti ndatalika kwaamba makani aali boobu, inga caba mbuli kuti nkumujula maano mwana.’ Kuyeeya kuli boobu takuli kabotu pe. Bazyali bacenjede balabayiisya bana babo bubi bwakweebelela zintu ziletela muzeezo wakoonana, kabatanazizyiba. Ino inga mwacita buti oobo?

 Amubayiisye bana basyoonto ncobakonzya kucita ikuti babona zintu zitali kabotu. Mucikozyanyo, balakonzya kujala meso naa kwiizima fooni. Alimwi amubakulwaizye kumwaambila zintu nzyobabona naa kumvwa. a

 “Twakatalika kubandika kujatikizya bubi bwakweebelela zintu ziletela muzeezo wakoonana ciindi mwanaangu naakacili musyoonto kapati. Naakali amyaka iili 11, zintu ziletela muzeezo wakoonana zyakatalika kulibonya mugeemu njaakacitide daunilodi afooni yakwe. Muzifwoto kwakali amajwi aakumwaambila kuti awalo atume mafwoto aakwe. Akaambo kakuti twakalibandikide kale cakucita, mpoonya-mpoonya wakaboola kulindime akundaambila cacitika.”​—Ba Maurizio.

 Njiisyo yamu Bbaibbele: “Koyiisya mwana inzila njayelede kweendela; noliba leelyo aakukomena takazwi mulinjiyo pe.”​—Tusimpi 22:6.

 Amubagwasye bana bapati kweeleba sunko yakweebelela, kuswiilila naa kubala zintu ziletela muzeezo wakoonana. Mucikozyanyo, mulakonzya kumugwasya mwanaanu kubamba cizuminano mwalo mwakonzya kulemba ncakonzya kucita ikuti weebelela, kubala naa kuswiilila zintu ziletela muzeezo wakoona alimwi akaambo ncayelede kubweza ntaamu eeyo. Amumwaambile kuti abikkilizye abubi buboola akaambo kakweebelela zintu ziletela muzeezo wakoonana acaali, mbuli kutalilemeka, kuleka kusyomwa abazyali alimwi akunyonganya cilongwe a Leza. b

 “Bana mbobayaabukomena, amubagwasye kweeleba sunko yakuyanda kweebelela zintu ziletela muzeezo wakoonana kwiinda mukuziyeeya alimwi abubi buboola.”​—Ba Lauretta.

 “Ikuti bana besu bamvwisya bubi buboola akaambo kakweebelela zintu ziletela muzeezo wakoonana alimwi mbwalimvwa Jehova, bayookwabililwa.”​—Ba David.

 Njiisyo yamu Bbaibbele: “Busongo bulakwabilila.”​—Mukambausi 7:12.

 Amubandike lyoonse. Nokuba kuti inga cakatazya kusyoma, bana balayanda kubandika abazyali babo kujatikizya makani aakoonana, kubikkilizya azintu ziletela muzeezo wakoonana. Ba Dame Rachel de Souza babelekela mumbunga ya Children’s Commissioner for England bakaamba kuti, “Twakabona kuti balayanda kubandika kujatikizya makani aakoonana abazyali babo noliba leelyo nobacili baniini, alimwi kanji-kanji balayanda kubandika kujatikizya makani aaya. Kuyungizya waawo, bana balayanda kubandika kujatikizya makani aaya munzila yeelede kweelana aciimo cabo. Mbobayaabukomena, bayooyanda kubandika makani aaya munzila iindene.”

 “Nondakali kuyaabukomena, kwakali makani aamwi bazyali bangu ngobatakabandika andime. Nicakainda kubota ikuti notwakalibandikide cakwaanguluka. Lino mbwaanga ndili muzyali, ndilasolekesya kubandika abana bangu lyoonse kujatikizya makani aakoonana alimwi kandilikwaide.”​—Ba Flavia.

 Ikuti mwanaanu walikweebelela zintu ziletela muzeezo wakoonana

 Amukkazike moyo. Ikuti mwazyiba kuti mwanaanu wakeebelela, kuswiilila naa kubala zintu ziletela muzeezo wakoonana, amulijate. Kulalangilwa kuti inga kanyemede kale, kagambidwe, naa kulipa mulandu kujatikizya cakacitika. Kubweza ntaamu kamunyemede kulakonzya kupa kuti zintu ziindile kubija alimwi kumbele ulalangilwa kutaanguluka kumwaambila kujatikizya makani aaya.

 Njiisyo yamu Bbaibbele: “Muntu uujisi luzyibo ulalijata kwaambaula, alimwi muntu uulaamaano ulazumanana kukkazika moyo.”​—Tusimpi 17:27.

 Amutuzyibe twaambo twamasimpe. Muciindi cakufwambaana kuyeeya kuti mulizyi cakacitika, amumubuzye mibuzyo mwanaanu kutegwa muzyibe mbwaakatalika kweebelela zintu ziletela muzeezo wakoonana. Mucikozyanyo, sena kuli muntu uumwi wakamutumina fwoto, naa wakaiyandaula buya alikke? Sena cakacitika ciindi comwe naa wakalitambide kale zintu ziletela muzeezo wakoonana? Sena fooni naa tabbuleti njaakali kubelesya ilijisi setiŋi iitegwa content filters naa parental controls? Ikuti naa mboobo, sena wakajana nzila yakuti azyeebelele zintu eezyo? Kamuyeeyede kuti, makanze aanu ngakukulwaizya mwanaanu kwaamba mbwalimvwa, kutali kuyanda kumujanina mulandu.

 Njiisyo yamu Bbaibbele: “Mizeezo iili mumoyo wamuntu ili mbuli maanzi aali mumugoti mulamfwu, pele mupampu nguukonzya kwiiteka.”​—Tusimpi 20:5.

 Amubweze ntaamu. Mucikozyanyo, ikuti mwanaanu wajana zintu ziletela muzeezo wakoonana cakutayeeyela, mweelede kwaacinca masetiŋi afooni yakwe.

 Ikuti mwajana kuti wakaziyandaula buya zintu eezyi, caluyando amumupe lulayo pele canguzu. Amuyumye makanze aamwanaanu aakutantamuka zintu ziletela muzeezo wakoonana kwiinda mukubandika anguwe magwalo mbuli Jobu 31:1, Intembauzyo 97:10, alimwi a Intembauzyo 101:3. c Alimwi amumwaambile kuti munoobandika anguwe kujatikizya makani aaya nsondo ansondo kutegwa kamubona mpayendela akubona naa uyandika lugwasyo alumbi.

 Njiisyo yamu Bbaibbele: “Mutanoobanyemyi bana banu pe, pele amuzumanane kubalela mululayo alwiiyo lwa Jehova.”​—Baefeso 6:4.

a Kutegwa mubandike amwanaanu kujatikizya makani aakoonana munzila yeelela kweelana aciimo cakwe, amubone cibalo cakuti “Ino Bazyali Inga Babayiisya Buti Bana Babo Makani Aajatikizya Koonana?

b Kutegwa mubone mizeezo aimbi, amubone katwe kamakani kakuti: “Mbomukonzya kuzikaka zintu ziletela muzeezo wakoonana.”

c Alimwi mulakonzya kulanga-langa antoomwe cibalo cakuti: “Nkaambo Nzi Ncondeelede Kuzikaka Zintu Ziletela Muzeezo Wakoonana?