Naʼa sbʼaj ja wokoliki

«Jtsaʼa yajelkan yabʼjel may bʼa stalnajel ja sakʼanil ja yal kalatstikoni. Ja yuj ka och jun letrero ja bʼa jnaj, bʼa wa xyala: «Moka wabʼ may». Pe yajni ekʼ jun ora, ja kʼankʼunel kiʼoj bʼa yabʼjel ja nicotina skʼulanon ganar, sok jtsana jun may» (Yoshimitsu, bʼa Japón).

JASTALNI wa sjeʼa ja jas ekʼ sbʼaj ja Yoshimitsu, yajni june wa skʼana oj yakan yabʼjel may, wani stʼaspun wokolik. Chomajkil, ja spaklajelik kʼulaxel wa sjeʼa tʼusan mi junuk ja 90% ja matik wa skʼana oj yaʼekan yabʼjeli cha wani xkʼulajiye ganar sok mini xbʼobʼ eluke libre. Ja yuj, ta ja weʼn wana slejel modo yajelkan yabʼjel may, masni oj lajxukawuj ta waxa chapabʼaj bʼajtan bʼa kuchelawuj ja wokolik oja tʼaspuki. La kiltik ja jastik mas wa x-ekʼi.

Ja kʼankʼunel bʼa yabʼjel ja nicotina. Ja nicotina jelni x-ajyi yip bʼa oxe kʼakʼu tsaʼan yajni waʼatakan yabʼjel may sok tsaʼan takal takal wa xkʼe chʼakuk ja yipi. June maʼ wa xyabʼan may ajyi wa xyala ke «ja bʼa tyempo jaw, ja kʼankʼunelik bʼa yabʼjeli wani x-ajyi sok wa xchʼayi». Asta yajni ekʼta ja jabʼiliki, bʼobʼta wantoni xkʼankʼuniyuj bʼa oj yabʼ may. Ta jach wa x-ekʼa bʼaj, mokni wakan a-skʼuluka ganar. Majlay junuk joʼe minuto sok ila jastal oj ekʼukawuj ja kʼankʼunel jaw.

Tuk wokolik. Ja bʼajtanto, jitsan wani x-aji wokolanuke bʼa mi x-och swayele ma mi xwaj skʼujole ja jastiki, sok yuja jaw wa xkojliye. Cha wani xbʼobʼ ajyukyujile syajal skuerpoʼe, skʼuxwanel skuerpoʼe, koʼel stikawe, ojobʼ, cha wani xbʼobʼ tukbʼuk ja smodoʼe bʼa sjejel mey spasensyaʼe, oj tajkuke ma asta oj ajyukyujile chamelik bʼa spensare. Tʼusan mi yibʼanaluk ja bʼa wokolik it, wani stsʼuj bʼa chane ma bʼa wake semana.

Ja bʼa tyempo it jel wokoli, ayni jujuntik jastik jel xmakuni bʼa oj bʼobʼ skoltaya. Jun sjejel:

● Pila mas tyempo bʼa oj wayan.

● Ukʼan lek jaʼ ma jugo, sok talnay ja jastik waxa wabʼi.

● Ayi ejersisio.

● Iʼaj lek ikʼ sok spensaraʼan jastal wan ochel lekil ikʼ ja bʼa wa pulmoni.

Jastik bʼa oj ya kʼan yabʼjel may. Kʼotelni jastik skʼulajel bʼa oj ya kʼan yabʼjel may. Jun sjejel, bʼobʼta kʼajyelni waxa wabʼan jun may yajni ay jas wana yujel. Ta jachkʼa, mokni jel albʼan sok ja jas oja wuʼi. Pes mas tsaʼan, ojni awabʼ stsamalil yujel jaʼan kʼujol.

Asta yajni mixa xa kʼana oja wabʼ ja nicotina yajni oja kʼul jujuntik jastik cha ojtoni kʼan yabʼjel may. Ja Torben bʼa jtaʼatik tiʼal ja bʼajtanto, wa xyala: «Ekʼtani 19 jabʼil ja kaʼunejkan yabʼjel may sok wantoni xkʼana oj kabʼ yajni wanon yujel kajpe». Pe ja kʼankʼunel it bʼa yabʼjel takal takal oj chʼayuk.

Sok cha ayni jun stukil ja yujel trago, sok ja yabʼjel mayi. Bʼobʼta tʼilani oja wakan yujel trago sok mi oj wajan ja bʼa lugarik wa x-uxiʼi, yujni ja it oj skʼuluka ganar bʼa oj cha wuʼe. ¿Jas yuj?

● Yujni ja yujel ja trago, ama tʼusanta, masni wa xya ajyuk ja kʼankʼunel bʼa yabʼjel ja nicotina.

● Ja kristyanoʼik masni wa xyabʼane may yajni wa xyuʼaje trago soka yamigoʼe.

● Ja yujel trago wani sjomo ja jastal tsʼikan ay jawa pensari sok wani xya kʼul jastik bʼa mi kʼajyel waxa kʼulan. Ja yuj ja Biblia wa xyala: «Ja vino soka yajkʼachil vino mixani xya kʼan skʼulajel ja bʼa leki» (Oseas 4:11).

Matik smojtajel. Tsaʼa lek. Ta mey stʼilanil moka mojtay kristyanoʼik bʼa wa xyabʼane may ma bʼa oj slok-a yabʼjel. Chomajkil, pilabʼaj soka kristyanoʼik bʼa wa skʼenaya, ma wa xya wabʼ mi xmakuni ja janekʼ wana skʼujolajeli.

Ja jastal aya xa wabʼ sok ja estres. Jastalni wa xyala jun estudio, ja matik cha kumxiye yabʼjel may, yabʼ yeʼni estresado aye ma tajkel aye bʼajtanto oj koʼuke. Ta ja jastal aya xa wabʼ yaʼuneja kʼan bʼa yabʼjel may, kʼulan jun jasunuk bʼa oj chʼayuka kʼujol, jastal yujel jaʼ, xchʼachʼjel chicle ma elel bʼejyel. Leʼa modo yajel ajyuk jastik lek ja bʼa wa pensari, bʼobʼta oja kʼanyi ja skoltanel ja Dyos bʼa orasyon ma skʼumajel ja Biblia (Salmo 19:14).

Pensarik mi stojoluk

● Kechanta oj kʼul probar tʼusan.

Ja smeranil: Sprobarajel tʼusan ojni bʼobʼ yawi snalan ja bʼa nicotina waxa kʼana. Yuja it jitsan kristyano wa xcha kʼe yabʼye may.

● Yabʼjel may wani skoltayon bʼa oj ka eluk ja estres.

Ja smeranil: Ja paklanumiki wani xchiktese ke ja nicotina wani xya ajyuk mas estrés. Jujuntik kristyano maxani lek wa xyabʼ ay ja skuerpoʼe yujni yiʼoje ja nicotina ja janekʼ wa skʼanaweʼi.

● Mixani styempoʼil oj kakani.

Ja smeranil: Ja maʼ wa xchʼayuj ja smajlajel mini x-elkʼot ja jas wa skʼana. Ja Biblia wa xyala: «¿Ta ja weʼn wa x-ela gana ja bʼa skʼakʼujil ja wokoli? Ojni yopijuk jawa wipi» (Proverbios 24:10). Ja yuj mokni skʼuluka ganar. Chikan maʼ wa skʼana oj yakan ja yabʼjel mayi sok wa xya makunuk ja rasonik jel xmakuni, jastalni staʼata tiʼal ja rebista it, ojni lajxukyuj bʼa oj yakani.

● Ja oj kakan yabʼjel may mini oj bʼobʼkuj.

Ja smeranil: Ama ja yajelkani lajansok jelni ja yipi, pe ojni chʼayuk bʼa jujuntik semana. Moka wakan jawa kʼel sati. Ta cha wa kʼana yabʼjel may yajni ekʼta ja ixawik ma ja jabʼiliki, ojni awil oj ekʼuk, bʼobʼta bʼa jujuntik minutoʼik ta mixa xa wabʼan jun may.

● Mini xkʼana oj kakani yujni ay kiʼoj jun chamel bʼa jpensar.

Ja smeranil: Ta ja weʼn wana yijel jun an yuj jun chamel bʼa wa pensar, kʼanayi ja skoltanel jawa loktori bʼa oja wakan yabʼjel ja mayi. Sen gustoxtani oj skoltaya. Jun sjejel, bʼobʼta ojni stukbʼesawi ja anik bʼa mi jas oj yijanawi ja bʼa wa chameli ma ja bʼa anik wana yijeli.

● Ojni kokon kʼixwel ta cha kʼe kabʼi.

Ja smeranil: Ta cha kʼe awabʼ yajkʼachil ekʼele jun may, jastalni wa x-ekʼ sbʼaje jitsan, ja jaw mini wa xkʼan yal mixa oj tojbʼan. Moka wakan skʼulajel luchar. Ta cha kʼe awabʼ may mini wa stojolan mixa la makuni. Ja yuj, ¡tsatsankʼujolanabʼaj! Ja weʼn ojni lajxukawuj.

Ja Romualdo juni lekil sjejel sbʼaja it. Yabʼan may junuk 26 jabʼil sok ayxani mas ja 30 jabʼil ja yaʼunejkani. Wa xyala: «Mixani xnaʼa jaye ekʼele kabʼan. Yajni wa xcha kʼe kabʼ yajkʼachil ekʼele wani xkabʼ mixa la makuniyon, pe yajni kala oj kʼe kil bʼajsok lek ja Jyoba, sok tikʼanxta jkʼanayi ja skoltanel, jachuk kanikan ja yabʼjel may».

Ja bʼa tsaʼanxta artikulo ja bʼa lame it, oj staʼ tiʼal jujuntik modoʼik jel xmakuni bʼa oj skoltaya oj ajyan gusto anima waxa wabʼ may ajyi.

[Recuadro/Dibujo]

MILWANUM BʼA CHIKAN JASTAL

Ja mayi wani x-aji el bʼa tuktukil modoʼik. Jujuntik ja bʼa may it, wani x-aji el bʼa xchonjel jastal waʼelalik sok yal kʼulik jastal bʼa anik. Ama jachuk, jastalni wa xyalawe ja Tsome matik wa skʼelawe sbʼaja chamelik bʼa yibʼanal luʼumkʼinal, «ja mayi wani xmilwani bʼa chikan jastal». Jitsan ja bʼa chamelik wa xyiʼajan ja bʼa yabʼjel mayi, jani ja cáncer sok ja chamelik bʼa kʼujolal, bʼa wani xmilwani. Ja maʼ embarazada aye sok wa xyabʼane may, peligroni wa xyawe ajyuk ja sakʼanil ja yal yalatseʼi. ¿Bʼa jastik modo wa x-abʼxi ja mayi?

Bidis. Ja yal chʼinik mayik it sok bʼalubʼalsok kʼabʼal, jelni kʼajyel xyawe makunuk ja bʼa Asia. Ja Bidis masni wa xya el alquitrán, nicotina, sok monoxido de carbono ke yuja mayik mas naʼubʼal sbʼaji.

Toj may. Wani x-aji eluk jach tojbʼel sok spowil mariguanaʼik. Ja modo jastal wa x-aji eluk ja mayiki wani snukʼu ja nicotina.

Kreteks, ma mayik bʼa clavo. Ayni yiʼoj jun 60% may sok jun 40% clavo. Wani xya el mas alquitrán, nicotina sok monoxido de carbono ke yuja tuk mayik mas naʼubʼal sbʼaji.

Pipas. Mini kʼoteluk jun jasunuk bʼa wa xyaʼa seguroʼil, pes jelni xyijan cáncer sok tuk chamelik.

May mey stabʼil. Kʼulubʼalni bʼa tuktukil modoʼik, jastal ja bʼa mayik bʼa xchʼachʼjeli, ja rapé sok ja gutkha, jun sokjel yiʼoj bʼa ayiʼoj yikʼil sok wa x-aji makunuk ja bʼa sureste bʼa Asia. Ja nicotina wani snukʼu ja chikʼ yajni tey ja bʼa tiʼali. Ja may mey stabʼili jelni xiwela sbʼaj jastal ja tuki.

Pipas de agua (bongs, hookahs, narghiles, shishas). Kʼulubʼalni bʼa jachuk ja stabʼil ja mayi a-ekʼuk ja bʼa jaʼi bʼajtanto asokʼxuk. Ama jach wa xkʼulaxi mini wa xya tsʼujuk ja jastik mi lekuk wa x-och ja bʼa pulmoni, bʼa tini chʼikan ja cáncer.

[Recuadro/Dibujo]

TA AY MAʼ WAXA KʼANA OJA KOLTAY

● Akoltanuk ja jas oja wali. Masni lek skʼulajel felicitar ja kristyano ke yuja oja kʼenayi. Yaljelyabʼ jastal «Kʼulan yajkʼachil ekʼele. Wa xnaʼa ojni bʼobʼukawuj», masni wa stsatsankʼujolani ke yuja oja wal «¡Cha wa kʼulanta!».

● Abʼan stojol. Kʼulan ja jaye oj lajxukawuj bʼa yajel perdon ja kristyano ta wa xtajki ma mi gusto x-ajyi amok. Amakunuk tsamal yaljelik jastal: «Wa xnaʼa mini pasiluk, pe jelni chaʼanyabʼal xkila ja wana skʼujolajeli» Nunka mok jasa walyabʼ jastal: «Masni lek jawa modo yajni wanto xa wabʼan mayi».

● Kʼotan jun meran amigo. Ja Biblia wa xyala: «Jun mero amigo wa xkʼanwani spetsanil tyempo, sok wa sjeʼa sbʼaj lajansok juna moj-alijel ja yajni wan ekʼel wokoli» (Proverbios 17:17). Ja yuj, aʼajyuka pasensya sok lekila kʼujol bʼa «spetsanil tyempo» ama chikan jas ora ma chikan jastal wa xtax ja maʼ wana skoltajeli.