Jnebʼa jastal oj tojbʼuk ja skʼulajel bʼa mi tojuki

Yeʼn wa xcholo ja Ursula Menne

Man wa xjuljkʼujol wani xkʼana ke oj eljul ja kʼakʼu oj kʼulajukyile spetsanil ja kristyano ja bʼa jastik toji. Ja jaw jelni xkʼana sok ja yuj slutuwone preso ja comunista bʼa Alemania oriental. Sok tini jnebʼa bʼa preso jastal oj tojbʼuk ja skʼulajel bʼa mi tojuki. Oj chola wabʼyex ja jas ekʼeljan ja bʼa jsakʼanil.

POJKIYON bʼa 1922 bʼa jun chonabʼ bʼa Alemania sbʼiʼil Halle, bʼa junuk 200 kilometroʼik ja bʼa suroeste bʼa Berlín. Ja Halle ay yiʼoj jun loʼil bʼa mas ja mil doscientos jabʼil sok jani waj june ja bʼa bʼajtan kujlaji ja protestantismo. Ja kermana, Käthe, pojki (manxi) bʼa 1923; ja jtati soldado, jaxa jnani ti wa stsʼebʼani bʼa jun teatro.

Ja tsatsal kʼankʼunel kiʼoj bʼa skʼulajel jun jasunuk bʼa stojbʼesel ja jastik mi toj wa xkʼulaji tini jnebʼa bʼa jtat. Yajni elkan ja bʼa soldadoʼili yaʼa kulan jun stienda. Yuja tʼusan mi spetsaniluk ja matik wa xmanbʼani pobreʼe, wani snaʼa syajulale sok wa xyayile jel. Pe ja mas triste, yuja lekil skʼujoli iji bʼa oj chʼayuk ja stienda. Ja jas ekʼ sbʼaji sbʼejni oj sjeki ajyi skʼulajel luchar ja bʼa jastik mi lek wa xkʼulaji sok bʼa yiljel junxta ja kristyano mastoni jel wokol yuja jastal wa xpensaraxi. Ja yuj, ja spensare ja keremtik akʼixuk jelni wokol xchʼayjel.

Ja jnani jani ya ekanki ja jas wa snaʼa. Yuja jnani ja keʼn soka Käthe nebʼatikon tsʼebʼanel, kʼinanel sok chanel. Ja keʼn juni yal akʼix jel gusto wala ajyiyon, ja keʼn soka kermana jelni gusto ajyitikon man bʼa 1939.

Kʼe ja wokoli

Yajni ay ki’o 15 jab’il sok elyonkan ja b’a eskuela, ochyon bʼa eskuela bʼa jun tikʼe chanel sbʼiʼil ballet, ja tiw jnebʼa ja danza expresionista (ausdruckstanz, bʼa alemán) jastalni wa skʼulan ja Mary Wigman, ja maʼ sjeʼa ja tikʼe chanel jaw. Ja chanumiki jani wa snika ja skuerpoʼe bʼa yaljel ja jastal wa xtaxye. Cha kʼe jkʼul pintar kuadro. Jastalni waxa wila, ja yajni och solteraʼaxukoni jelni gusto ekʼjankuj sok jnebʼa jitsan jastik junuk. Pe eljul ja jabʼil 1939 sok ja xchabʼil guerra ekʼ bʼa spetsanil ja luʼumkʼinal. Chabʼ jabʼil tsaʼan, ja bʼa 1941, cha ekʼ jbʼaj pilan tsatsal wokol: ja jtati cham yuj tuberculosis.

Ja guerra jelni wokol. Ama kechanto kiʼoj 17 jabʼil ja yajni kʼejan ja guerra, bʼa keʼna ja kristyano kʼe lokoʼaxuke. Kila kristyanoʼik bʼa laman ajyiye bʼa kʼe yiʼe wokol yuja nazi. Wegoxta chʼay ja libreʼil, kʼe ajyuk ja chamelal sok ja chʼakelal. Ja jnajtikoni tʼusani mi chʼaysnajel yuja och jipjuk bomba, sok ja yajni wan ekʼel ja guerra jitsani cham ja bʼa jpamilya.

Yajni chʼak ja guerra ja bʼa 1945, ja jnan, ja Käthe sok ja keʼn titoni aytikon bʼa Halle. Ja bʼa tyempo jaw, ja keʼn nupanelonxani sok cha ayxani jun yal kalats. Pe ja bʼa jnupaneltikoni kʼe ajyuk wokolik, ja jtatam soka keʼn jpilani jbʼajtikon. Ja wego tʼilanxani keʼn oj makʼlay ja yal kalatsi, ja yuj jleʼa kaʼtel bʼa chanel sok kʼe jkʼul pintar kuadroʼik.

Yajni chʼak ja guerra, ja Alemania spila sbʼaj bʼa chane chonabʼ. Ja jchonabʼtikoni tini kan bʼa skʼabʼ ja Unión Soviética, ja yuj tʼilani kʼajyitikonsok ja comunismo. Ja bʼa 1949, ja bʼa jpaistikon bʼa naʼubʼal sbʼaj jastal Alemania Oriental, jaxani kʼot ja República Democrática Alemana.

Ja jastal ajyi ja sakʼanil ja bʼa comunismo

Ja bʼa tyempoʼik jaw, ja jnani maloʼaxi sok tʼilani keʼn jtalna. Jtaʼa jun kaʼtel bʼa jun opisina bʼa gobyerno. Tʼusan tsaʼan kʼe jnaʼ sbʼaje jun tsome estudianteʼik bʼa wa skʼanawe oj yal-e ja jastik mi lek wa skʼulan ja gobyerno. Jun sjejel, jun kerem mini aji ochuk ja bʼa universidad yuja ti ajyi soka partido nazi ja stati. Wani xnaʼa sbʼaj lek, yujni wa tsomo jbʼajtikon bʼa tsʼebʼanel sok yajel okʼ kʼin, ja yuj wa xjobʼo jbʼaj: «¿Jas yuj yeʼn oj stup ja jas skʼulan ja stati?». Takal takal mas och jmojtaye ja tsomeʼik jaw, sok kʼe jmojtaye ja bʼa smarchaʼe; cha jpakʼa jujuntik kartel ja bʼa yojol ja escalera ja bʼa wa stomo sbʼaje ja tsome juesiki.

Ja jas mas jel tuki, yuja secretariaʼon ja bʼa Tsome Olomalik bʼa wa xyawe ajyuk ja Lamanil ja bʼa lugar jaw, tʼilani oj tsʼijbʼuk kartaʼik bʼa mini wa slaja sbʼajsok ja bʼa jas toj wa xkʼana oj kʼuluki. Bʼa jun ekʼele, bʼa tini chʼikan ja politika, ja Tsome Olomalik stsaʼa oj sjeʼe jastik junuk bʼa yeʼnani sbʼaj ja comunista bʼa oj iljuk ta oj bʼobʼ lejuk smul jun awel winik ja bʼa pilan Alemania. Ja jaw jelni kʼixwela sbʼaj sok jelni ya tajkukon. Ja yuj jnakʼa ja juʼunik bʼa opisina sok nunka jekxi.

«Ja ixuk jel malo ja bʼa preso» yaki smajlajel

Ja bʼa junio bʼa 1951, chabʼ winik ochye ja bʼa kopisina sok yalawekabʼi: «Oj lut atikon». Yiʼajone och bʼa jun preso naʼubʼal sbʼaj jastal Roter Ochse (Buey Rojo), sok jun jabʼil mas tsaʼan leji lom jmul bʼa wanon sjomjel ja jastal chapan ay ja paisi. Jun estudiante yala yabʼ ja Stasi (ja polícia bʼa nakʼul ay) sbʼaja yajni jnokʼo ja karteli. Wajel ja bʼa stiʼ sat ja matik ay xcholi lomtani chapji, pes mini maʼ skisa ja jas kala bʼa oj jkoltay jbʼaj; lutjiyon wake jabʼil. Yajni ti ajyiyon ja bʼa preso, maloʼaxiyon sok ti jekjiyon bʼa ospital yiʼoj ja preso, bʼa tini aye junuk 40 ixuk. Yajni kila jastal tristexta ay ja sateʼi, jelni yaki xiwel. Wajyon ja bʼay ja puerta sok kʼe jmakʼtalaʼuk.

Ja talnanumi sjobʼoki: «¿Jas waxa kʼana?».

Ja keʼn kala yabʼi: «¡Awik elkon ja ili! ¡Ta waxa kʼanawex lutuwonik jtuchʼil, pe awik elkon ja il!».

Pe ja talnanumi mini skisa ja jas jkʼanayiʼi. Mini ekʼ mas tyempo, kila ay jun ixuk bʼa tukni lek yuja tuki. Jelni laman skʼeljel sok ja yuj waj kulanukonsok.

Chamtoni kabʼ ja yalakabʼ: «Ta ti oj kulanan jmok, talnabʼaj. Ja tuki wa skʼuʼane keʼnani ja ixuk mas jel malo ja bʼa preso yuja testigoʼon bʼa Jyoba».

Mini xnaʼa ke ja testigoʼik bʼa Jyoba wa x-iljiye jastal kontraʼanumik ja bʼa Estado. Ja jas wa xnaʼa jani chabʼ paklanumik bʼa Biblia (jastalni wa xnaji sbʼaje ajyi) wa xyulataye ja jtat ja yajni chʼinonto. Pes wa xjul jkʼujol ke wa xyala: «Ja Paklanumik bʼa Biblia ayni yiʼoje rason».

Okʼyon yuja xlikiki kabʼ ja jnaʼa sbʼaj ja lekil ixuk it, sbʼiʼil Berta Brüggemeier. Jkʼanayi: «¡Awa pabor, cholo kabʼ bʼa Jyoba!». Kʼe ajyukotikon lajan sok tikʼanxtani wa xtaʼatikon tiʼal bʼa Biblia. Jnebʼa ke ja Jyoba yeʼn ja Dyos smeranili sok jun Dyos bʼa yajalkʼujol bʼa wa skʼulan jastik bʼa toj sok laman. Cha jnebʼa ke wani skʼana oj ya tojbʼuk ja jastik sjomunej ja kristyano bʼa jel malo sok ja matik mi lek wa xyawe makunuk ja xchol yiʼojeʼi. Jastalni wa xyala ja Biblia ja bʼa Salmo 37:10, 11: «Sok tʼusanxta skʼana, sok ja matik jel malo mixa oj ajyuk [...]. Pe ja matik chʼin wa xyaʼa sbʼaji oj sbʼajuke ja luʼumi, sok jel oj yabʼye stsamalil ajyel laman».

Wala elyon libre sok jpaka ajnel bʼa Occidente

Elyon libre bʼa 1956, joʼe jabʼil ajyiyon lutan. Joʼe kʼakʼu tsaʼan ti jpaka ajnel bʼa Alemania Occidental. Ja bʼa tyempo jaw ayxani chabʼ kakʼix, ja Hannelore sok Sabine, bʼa cha wajyeni jmok. Jkʼutsu ja jnupaneli sok cha jleʼawe ja Testigoʼik. Ja skʼulajel estudiar ja Biblia ya kabʼ stojol ke bʼa skʼuʼajel ja jastik yaʼunej kujlajuk ja Jyoba tʼilani ay jastik oj jtukbʼes ja bʼa jsakʼanili. Jkʼujolan bʼa stukbʼesel sok kiʼaj jaʼ bʼa 1958.

Nupaniyon yajkʼachil ekʼele, pe sok jun testigo bʼa Jyoba, ja Klaus Menne. Jelni lek waj ja jnupaneltikoni sok ajyi chabʼ kuntikiltikon: ja Benjamin sok ja Tabia. Tristeni yabʼjel, ayxani junuk 20 jabʼil ja Klaus cham bʼa jun accidente, sok man wego biudani ayon. Ama soka jastik jaw, jelni xyaki kulan jkʼujol ja smajlajel sbʼaja sakʼwelal: snajel ke ja chamwiniki ojni sakʼwukejan ja bʼa tsamal lugar il bʼa Luʼum (Lucas 23:43; Hechos 24:15). Pilan jas jel xyaʼa kulan jkʼujol, jani ja wane yaʼteltajel ja Jyoba ja chane kuntikili.

Stsʼakatal yuja kestudio bʼa Biblia, ja wego wa xnaʼa ke ja Jyoba kechanta yeʼn oj xchʼay ja jastik mi tojuki. Ja yeʼn wani snaʼa spetsanil ja jas wa x-ekʼ jbʼajtiki cha jachuk ja jastik ekʼel jbʼajtik bʼa mini xbʼobʼ snaʼ ja kristyanoʼiki. Snajel ja jaw wani xyaki lamanil ja bʼa jtyempotiki, pe mastoni ja yajni wa xkila wa xkʼulajiki jas mi tojuki. Ja Eclesiastés 5:8 wa xyala: «Ta waxa wila ke bʼa jun lugar ja pobre wa ixtalaji, sok mi xkʼulaji ja bʼa toj sok mi x-axi makunuk ja derecho, mok chama wile: kada maʼ ay xchol ayni yiʼoj june maʼ mas chaʼan yuj, sok june maʼ masto chaʼan bʼa yeʼn wa xchʼak yil spetsanil» (La Biblia de Nuestro Pueblo). Ja maʼ ay xchol bʼa mastoni chaʼan, chikani lek, yeʼn ja Kʼulumani. Ja Biblia wa xyala sbʼaja yeʼn: «Yibʼanal ja jastik junuki bʼasani ay sok chikani ay lek ja bʼa stiʼ sat ja maʼ tʼilan oj katikyi kuenta» (Hebreos 4:13).

Wa xka juljkʼujol ja jsakʼanil bʼa ekʼta junuk 90 jabʼil

Tikʼanxta wa xjobʼjiki jastal ja sakʼanil ja bʼa yibʼ skʼabʼ ja nazi sok ja comunista. Ja keʼn wa xjakʼa: «Mini pasiluk». Xchabʼil tikʼe gobyerno, jastalni ja tuk bʼa yeʼn yaʼoj ajyuk ja winiki, kechan koltanel bʼa xchiktesel ja smeranili: ja winiki mi xbʼobʼ ya sbʼaj smandar stuchʼil. Ja yuj ja Biblia jaman lek wa xyala: «Ja winiki ibʼ kʼabʼal ayuj ja winiki bʼa sjomelal» (Eclesiastés 8:9). ¡Merani lek ja yaljelik jaw!

Yajni akʼixonto sok mito jas xnaʼa, wani xmajlay ke ja winiki yeʼn oj stojbʼes ja jastik mi tojuki. Pe ja wego wa xnaʼa kechani ja jKʼulumantik oj bʼobʼ ya ajyuk jun luʼumkʼinal bʼa toj. Ja it ojni skʼuluk yajni xchʼaya snajel ja matik malo sok xyayi bʼa skʼabʼ ja Luʼumi ja Yunin Jesukristo bʼa mas wa xcham skʼujol ja tuk yuja yeʼni. Ja Biblia wa xyala sbʼaja Yunin ja Dyosi: «Ayajtay ja bʼa toji sok awilkʼujolan ja bʼa jas malo» (Hebreos 1:9). Jelni xkayi tsʼakatal ja Dyos yuja ya jnaʼ sbʼaj ja lekil soka stojil Rey, bʼa wani xmajlay oj ajyukon sakʼan bʼa tolabida bʼa yibʼ smandaranel.

[Poto]

Soka kakʼixuk Hannelore sok Sabine ja yajni kʼotikon ja bʼa Alemania Occidental

[Poto]

Ja bʼa jtyempotiki, soka jkerem Benjamin soka xcheʼum, Sandra