Ja jnantati snebʼawe ja smeranil ja bʼa jabʼilik 20, ja yajni mito nupanelukeʼi. Ja keʼn ti pojkiyon bʼa Inglaterra bʼa skʼeʼulabʼil ja jabʼil 1939. Man jchʼinil wala wajyon soke ja bʼa reunioni sok jel xkaʼ el slekil ja bʼa Eskwela bʼa Matik wa xCholo. Wa xjul jkʼujol bʼa lajansok yanto kʼakʼu kaʼ ekʼuk ja bʼajtan jloʼili. Yuja kechanto wake jabʼil kiʼoj, tʼilani ti kʼeyon bʼa jun kaja bʼa oj kil ja matik teye. Jelni kʼixwiyon ja yajni kila ja matik teye bʼa naka ayxani skʼujole.

Ja jtati wa stsʼijbʼanki bʼa jun tarjeta bʼa pasil yabʼjel jastal ochel loʼil bʼa jaʼ oj kaʼ makunuk ja bʼa xcholjeli. Ja bʼajtan ekʼele wajyon jtuchʼil waj jkʼojtsin jun pwerta ayto kiʼoj waxake jabʼil. Ja winik maʼ sjamakiʼi skʼuman ja tarjeta sok wego yiʼajkan ja libro «Sea Dios veraz». Jelni gustoʼaxiyon bʼa ajnelxta waj kalyabʼ ja jtati. Ja xcholjeli soka reunioniki jel wa xya gustoʼaxukon sok skoltayon bʼa oj ajyukuj ja kʼankʼunel bʼa yaʼteltajel ja Jyoba bʼa tyempo tsʼikan.

Ja smeranil bʼa Biblia mastoni jel kʼot bʼa jkʼujol yajni ja jtati ya ochki juʼun ja jbʼiʼil ja bʼa La Atalaya. Wegoni wa xchʼak jkʼumuk kada rebista ja yajni xjul ja bʼa busoni. Yajni och kʼiʼuk ja jastal wa xjipa jkʼujol bʼa Jyoba, kala oj kayi ja jsakʼanili.

Ja bʼa 1950, ja jnantati soka keʼn wajtikon ja bʼa asamblea «Aumento de la Teocracia» ja bʼa Nueva York. Ja programa bʼa jueves 3 bʼa agosto kʼot yolomuk «Día del misionero». Ja loʼil bʼa yijel ja yeʼn ya ekʼuk ja hermano Carey Barber, bʼa tsaʼan kʼot june ja bʼa Tsome Tojwanum. Yajni ojxta chʼakuk ja sloʼili yaʼa kitikon ja chabʼ sjobʼjel bʼa yijel jaʼi, ja keʼn kʼeyon tekʼan sok kala tsats lek: «¡Jaʼi!».  Aytoni kiʼoj 11 Jabʼil, pe wani xnaʼa ja bʼa jas jkʼulanta jelni tʼilan. Pe cha wani la xiwyon ja oj ochkon ja bʼa ja yoj jaʼi yujni mi xnaʼa maxkʼabʼinel. Ja jtiyo smojtayon man bʼa pisina sok yalakabʼ lekni oj elkʼot. Wegoni waji bʼa mini kʼot jtaʼ bʼatjel ja yibʼeli. Jujuntik hermano skoltayone; ja juni ya koʼkon bʼa yijel jaʼ jaxa sok jaxa juni ya elkon ja bʼa pisina. Masan ja bʼa kʼakʼu jaw jel chaʼanyabʼalil, ja Jyoba mini yaʼunejukan stojel ja jbʼeji.

Yajni elyon ja bʼa eskwela, ja kʼelsat jani ochel precursor. Pe ja jmaestroʼik jelni stʼenawone bʼa ochel ja bʼa universidad bʼa mani kʼot jkʼuʼuk yile. Pe mini ekʼ mas tyempo bʼa kʼot jnaʼ mini oj bʼobʼ ajyukon tsats ja bʼa smeranil sok cha wajel jkʼujol ja bʼa kestudioʼik. Ja yuj jtsaʼa oj kakan. Kayi orasyon ja Jyoba sok sjejel wani xkisawe, jtsʼijbʼan yile jun karta jmaestroʼik bʼa xcholjel yabʼye ke oj kakan ja universidad ja bʼa xchʼakulabʼil ja bʼajtan jabʼili. Bʼa jipa lek jkʼujol bʼa Jyoba, wego kʼe jtulyi precursorili.

Bʼa julio bʼa 1957, kʼe jtulyi ja aʼtel bʼa tyempo tsʼikan ja bʼa chonabʼ Wellingborough. Jkʼana yile ja hermanoʼik bʼa Betel bʼa Londres ta oj sjekone sok jun precursor bʼa jelxa yiʼoj experiencia bʼa oj bʼobʼ mojtay jbʼajsok. Ja Bert Vaisey, jun hermano bʼa jel snaʼa jas oj skʼuluk, kʼotni jastal jmaestro sok skoltayon bʼa yajel kujlajuk jun lekil koraryo ja bʼa xcholjeli. Ja bʼa kongregasyon wa stsomo sbʼaje wake hermanaʼik bʼa awelexa, ja hermano Vaisey soka keʼn. Yajni wa xchapa jbʼaj ja bʼa reunioniki sok wajel, jelni skoltayon bʼa oj kaʼ kʼiʼuk ja sjipjel jkʼujol bʼa Jyoba sok xchiktesel ja jkʼuʼajeli.

Yajni ekʼ tʼusan tyempo ja lutjiyon yuja mi xkʼana oj ochyon soldadoʼil, jnaʼa sbʼaj jun precursora especial sbʼiʼil Barbara. Nupanitikon bʼa 1959 sok pwesto ajyitikon chikan bʼa oj jekjukotikon. Ja bʼa sbʼajtanili jekjitikon bʼa Lancashire, ja bʼa noroeste bʼa Inglaterra. Tsaʼan ja bʼa enero bʼa 1961, lokjiyon bʼa Betel bʼa Londres bʼa jun kurso bʼa albʼi jun ixaw ja bʼa Eskwela sbʼaja ansyanoʼik sok skoltuman ansyanoʼik. Yajni chʼak ja kurso ay jas jel cham kabʼi, tʼojiyon jastal biajante. Ajyiyon chabʼ semana ja bʼa chonabʼ Birmingham bʼa ti xchapawon jun biajante bʼa ayxa yiʼoj experiencia, sok ajikan bʼa oj smojtayon ja Barbara. Ja bʼa tiw tixa wajtikon ja bʼa jekjitikon, ti bʼa los condados de Lancashire y Cheshire.

Ja bʼa agosto bʼa 1962, yajni teyotikon bʼa bakasyon, ajikitikon jun karta jakel bʼa naʼits Betel. Sok ¿jasa yiʼoj ja karta? ¡Jun solicitud bʼa wajel ja bʼa Eskwela bʼa Galaad! Ja keʼn soka Barbara katikonyi orasyon ja Jyoba, jbʼutʼutikon ja pormularyo sok wego jekatikon bʼa Betel. Joʼe ixaw tsaʼan, wajtikon ja bʼa Brooklyn (Nueva York) bʼa oj wajtikon ja bʼa clase número 38 ja bʼa Galaad, jun kurso bʼa sjejelik bʼa Biblia bʼa wa x-albʼi lajune ixaw.

 Ja bʼa Galaad mi kechan jel xnebʼxi sbʼaja Yabʼal ja Dyos sok ja bʼa xchonabʼi, cha jachni sbʼaja kermanotiki. Mitoni stsʼikwikujtikon ja 25 jabʼil, ja yuj jel jnebʼatikon sbʼaja jmojtikoni. Bʼa keʼna wajni jun cholal ja wa x-ajiki jun kaʼtel lajan kada kʼakʼu soka jeʼumanik ja bʼa eskwela, ja hermano Fred Rusk. Jun jas junuk jel tʼilan jnebʼa bʼa yeʼna ke spetsanil ja rason oj yaʼi tʼilani tolabida ti oj ya el bʼa Biblia. Ja matik yawe ekʼuk ja loʼil ja bʼa eskwela, tey ja hermanoʼik bʼa jel yiʼoje experiencia jastal ja Nathan Knorr, Frederick Franz sok ja Karl Klein. Sok janekʼto jnebʼatikon sbʼaja lekil sjejel bʼa chʼin wa xyaʼa sbʼaj ja hermano Alexander Macmillan. Ja yeʼn yaʼ ekʼ jun loʼil bʼa skoltayotikon yabʼjel stojol jastal ja Jyoba stojo ja xchonabʼ ja bʼa yoj preba ja bʼa 1914 sok ja bʼa skʼeʼulabʼil bʼa 1919.

Ja yajni ojxta chʼakuk ja kurso, ja hermano Knorr yala kabʼtikon ja keʼn soka Barbara ti bʼi oj jekjukotikon bʼa jun país bʼa África sbʼiʼil Burundi. Waj jletikon wego jun Anuario ja bʼa biblioteca bʼa Betel bʼa yiljel janekʼ choluman ay ja bʼa Burundi ja bʼa tyempo jaw. Pe mini jtaʼatikon mas dato sbʼaja país jaw. Pes tini oj waj jcholotikon bʼa jun territorio bʼa mi toni cholubʼaluk, bʼa jun continente bʼa mi jel xnaʼatikon sbʼaj. Jelni xiwel ajyitikon, pe skoltayotikon ja orasyon bʼa oj katikon kulan.

Tukni lek ja bʼa jekjitikoni: ja tyempo, ja kostumbre... cha jachni ja kʼumali. Ja yan jaxani oj jnebʼtikon ja francés. Cha tini chʼikan ja slejel jun lugar bʼa oj ajyukotikon. Chabʼ kʼakʼu tsaʼan ja yajni kʼotikoni, yulatayotikon june ja bʼa jmojtikon bʼa Galaad, ja Harry Arnott, bʼa ti wajum bʼa Zambia ja bʼa lugar jekji sok skoltayotikon slejel jun kwartotikon. Jani it ja bʼajtan jnajtikon jastal misionero. Pe ja mas triste, mi ekʼ mas tyempo bʼa jtʼaspuntikon ja skoraja yiʼoj ja matik ay xcholi bʼa mi bʼa yabʼuneje sbʼaja taʼumantiʼik bʼa Jyoba. Bʼa ja toni mero wantikon yabʼjel stsamalil ja bʼa jcholtikoni, aljikabʼtikon ta mi kʼa ay kiʼojtikon jun permiso bʼa aʼtel mi bʼi oj kʼanjuk oj kankotikon. Yuja mixa jas oj bʼobʼ jkʼultikoni wajtikon bʼa pilan país, bʼa Uganda.

Yuja mey kiʼojtikon jun visa bʼa wajel ja bʼa Uganda wani la xiwkotikon tʼusan, pe jipa jkʼujoltikon bʼa Jyoba. Jun hermano bʼa Canadá bʼa ti wan koltanel tiw skoltayotikon  bʼobʼ xcholyabʼ ja migración ja jas wan ekʼel bʼajtikoni. Stsʼakatal ja jaw, ajikitikon jitsan ixaw bʼa oj bʼobʼ katikon eluk ja permiso bʼa oj bʼobʼ kankotikon ja bʼa paisi. Tini kilatikon ja skoltanel ja Jyoba.

Ja bʼa cha jekjitikoni ayni lek stukil, pes wanxani cholxel ja bʼa Uganda, anima kechan 28 Taʼumantiʼ ay bʼa spetsanil ja paisi. Jitsan kristyano wa xtaʼatikon ja bʼa territorio wa xkʼumaniye inglés. Ta wa xkʼanatikon oj kʼot man skʼujole ja Yabʼal ja Dyos, kʼot jnatikon ke tʼilan oj jnebʼtikon junuk ja bʼa kʼumal wa xkʼumaniye ja bʼa lugariki. Ja yuj kalatikon ja oj jnebʼtikon ja kʼumal luganda, bʼa jani jel xkʼumaniye ja bʼa lugar kʼe jtultikon xcholjeli, ja bʼa Kampala. Jelni yiʼaj kujtikon tyempo bʼa oj kʼumanukotikon ja jastalni wa xkʼumaniye, pe ja stukil soka ja xcholjeli mini oj slaje. Kʼe kabʼtikon mas stojol sbʼaja jas wa xmakuni yujile ja kestudiantetikon ja bʼa yaʼteltajel ja Dyosi, sok ja yeʼnle sjamawe kitikon ja skʼujole sok yalawe ja jastal wa xyabʼye sbʼaja jas wane snebʼjeli.

Ja gustoʼil bʼa stajel ja kristyanoʼik bʼa chʼin wa xyaʼa sbʼaje bʼa wa smaklaye ja smeranili, cha ajikitikon pilan cholal bʼa mi wa xmajlaytikon ajyi: bʼa sbʼejtajel spetsanil ja país jastal biajante. Soka tojelal wa xyaʼa ja Betel bʼa Kenia, kʼe jtultikon jun «biaje» bʼa yiljel bʼa wa xkʼanxi mas precursorik especial. Bʼa jitsan ekʼele, jtaʼatikon kristyanoʼik bʼa mi loʼlaneluk sok jun Taʼumantiʼ bʼa jelni jaman skʼabʼe. Kʼot yawe kabʼtikon lajansok teyotikon bʼa jnajtikon sok chapa wekitikon jwaʼeltikon.

Tsaʼan cha jkʼulan pilan tikʼe «biaje». Jkʼulantikon biajar chabʼ kʼakʼu sok tren bʼa Kampala man bʼa wa xjijli ja barko bʼa Mombasa, ja bʼa Kenia, cha sok xa barko wajyon man bʼa islaʼik Seychelles, bʼa Océano Índico. Mas tsaʼan ja bʼa Jabʼil 1965 sok 1972, ja Barbara soka keʼn tikʼanxta wa xkulataytikon ja islaʼik it, bʼa ayni chabʼ cholumanik bʼa najtik lugar aye. Ja bʼa tyempo jaw kujlaji jun grupo bʼa kʼot jun kongregasyon bʼa jel tsoman kongana wa x-aʼtijiye. Bʼa jkʼulan tuk «biajeʼik» bʼa yulatajel ja hermanoʼik ja bʼa Eritrea, Etiopía sok Sudán.

Ja bʼa Uganda, ja politika junta chʼaykʼujol tukbʼi. Ajyi wokol yuja ochye kontra soka gobyerno, bʼa albʼi jitsani jabʼil. Ja jaw kila stʼilanil bʼa skʼuʼajel ja mandar it «ta ja cʼa ba Cesari, aahuic yi ja César ja ba sbaji» (Mar. 12:17). Bʼa jun tyempo, kʼanjiyile spetsanil ja maʼ sbʼaje bʼa pilan país ayawe och juʼun ja sbʼiʼile ja bʼa opisina bʼa policía mas mojan yiʼoj ja snajeʼi. Wegoni jkʼuʼantikon. Ekʼ tʼusan kʼakʼu, yajni wajumotikon soka karro bʼa Kampala sok jun misionero, jun policía bʼa nakʼul ay, ya kʼotkotikon tekʼan. Jel kiʼajtik ja xiweli. Yalawe kabʼtikon kʼotelotikon tsʼelsatinum sok yiʼajotikon och ja bʼa yopisina ja policiaʼik. Jcholotikon yabʼye ke misioneroʼotikon bʼa laman wal ajyitikon sok kalatikon ke katikonta och juʼun ja jbʼiʼiltikoni. Pe mini skisawe ja jas kalatikon. Jujuntik policía bʼa ay yarmaʼe yiʼajotikon och ja bʼa yopisina ja policiaʼik mas mojan yiʼoj ja naʼits bʼa misionero. Ja tiw, jun policía bʼa wa snaʼa ke katikonta och juʼun ja jbʼiʼiltikoni wego snaʼa jbʼajtikon sok yala oj ajuk elkotikon libre. ¡Jelni xlikiki waj kabʼtikon!

Ja bʼa tyempo jaw, mini cham yiljeluk ja oja ta soldadoʼik bʼa wane smakjel ja bʼeji.  Juni ekʼele jel xiwela sbʼaj, pe mastoni ja yajni yakbʼele ja soldadoʼik. Pe tolabida wa xkatikonyi orasyon, sok yajni tsamalxta wa xyawe ekotikon wa xkabʼtikon jelni laman wala ajyitikon. Jelni triste yabʼjel, ja bʼa 1973 yaʼawe mandar ke spetsanil ja misioneroʼik bʼa pilan país aʼeluke ja bʼa Uganda.

Yajkʼachil ekʼele cha ajikitik pilan cholal; tixa bʼa Costa de Marfil, bʼa África occidental. Jelni jas tukbʼi bʼa keʼntikon, pes tʼilani jnebʼtikon jun ajkʼach kostumbre, oj cha kʼe kʼumanukotikon francés sok kʼajyel ajyel sok tuk misioneroʼik bʼa tuk paisik. Pe tolabida kilatikon ja skoltanel ja Jyoba yajni jitsan kristyano bʼa chʼin wa xyaʼa sbʼaj sok wa smaklaye ja rason bʼa xcholjeli. Jipani jkʼujoltikon bʼa Jyoba, sok mini yaʼakan stojel ja jbʼejtikoni.

Junta chay kʼujol, aljikabʼtikon jun jas junuk bʼa jel tuk kabʼtikon: ja Barbara aybʼi yiʼoj cáncer. Wajtikon jitsan ekʼele bʼa Europa bʼa oj ajukyi aʼan. Pe ja bʼa 1983 wajni jun ekʼele bʼa mixani kuchkujtikon sok tʼilani kaʼatikonkan jcholtikon bʼa África. Jelni yaj kabʼtikon jchawaniltikon.

Yajni tixa ayotikon bʼa Betel bʼa Londres, ja yeʼn och ipaxuk man chami. Jelni skoltayotikon ja pamilya Betel. June nupanum jelni skoltayon bʼa oj kʼajyukon ja jtuchʼili sok ja mi oj kakan sjipjel jkʼujol bʼa Jyoba. Mas tsaʼan, jnaʼa sbʼaj jun hermana wa xjak koltanuk bʼa Betel sbʼiʼil Ann, bʼa ajyini precursora especial. Chikani lek wani syajtay ja Jyoba sok jel skʼujolan sok ja yaʼtel bʼa Dyosi. Ja yuja bʼa jabʼil 1989 nupanitikon sok man tyempo jaw ti wantikon koltanel bʼa Betel bʼa Londres.

Ja bʼa jabʼil 1995 man bʼa 2018, ajyikuj ja cholal bʼa yulatajel 60 paisik bʼa jani wa sjekawon ja bʼa yechalil wa xkʼelxi ja kaʼteltik (ma superintendente de zona, wa x-alxi ja ajyi). Ja jaw skoltayon bʼa kila jastal ja Jyoba wa xya koʼ slekilal ja yaʼtijumiki bʼa chikani jastal wa xtaxye.

Junuk ja bʼa ulatanel bʼa 2017, ya kumxukon yajkʼachil ekʼele bʼa África. Jelni lek waj ja kiʼaj och sbʼajtanil ekʼele ja Ann ja bʼa Burundi sok yiljel jastal jelxa kʼita ja aʼtel bʼa xcholjel ja bʼa país jaw. Ja bʼa junxta kaye bʼa jcholo bʼa naʼits naʼits ja bʼa 1964 ja wego ayxa jun tsamal Naʼits Betel bʼa wa skʼela mas ja 15,500 cholumanik.

Yajni ajiki ja programa bʼa ulatanel oj jkʼuluk ja bʼa 2018, jelni gustoʼaxiyon yujni ja bʼa lista tey ja Costa de Marfil. Yajni kʼotikon ja bʼa kapital ja Abiyán, ja chonabʼ mas niwan ja bʼa país, kabʼ lajansok teyon bʼa jnaj. Jaxa bʼa Betel, jkʼela ja lista bʼa telepono, sok kila ja sbʼiʼil ja jbesinotikoni bʼa lajan wa xnaʼatik sbʼaj: Ja Sossou. Jpensaraʼan bʼobʼta jun hermano bʼa aʼtiji jastal superintendente de ciudad ja yajni wanon koltanel ja bʼa Abiyán. Pe mi yeʼnuk, jaʼa skeremi.

Kʼotelni smeranil ja jas xyala ja Jyoba. Ja wokolik ja bʼa jsakʼanili sjeʼunejki, yajni wa xjipa jkʼujoltik bʼa yeʼn, mini ay duda wani stojo ja jbʼejtiki. Wani xkʼankʼunikuj man jkʼujol snochjel ja tsamal bʼej it bʼa wa x-ikʼwani ja bʼa sakʼanil bʼa tolabida ja bʼa yajkʼachil luʼum (Prov. 4:18).