Ja bʼa jabʼil 2012, jujuntik leʼumanik poko jastik junuk staʼawe spojelalik jun poko oxom bʼa ayxa yiʼoj 3,000 jabʼil. Ja jas staʼaweʼi jel chamyilawe. ¿Jas yuj? Mini jaʼuk ita yuja spojelalik ja oxomi, jani yuja jas tsʼijbʼubʼali.

Yajni ja leʼumanik poko jastik chʼak yawe staʼ sbʼaj ja spojelal ja oxomi, bʼobʼ skʼumuke ja jas tsʼijbʼunubʼal bʼa jun kʼumal bʼa Canaán. Ja jas tsʼijbʼubʼali wa xyala: «Esbaal ben Bedá», wa stojolan «Esbaal, yunin ja Bedá». Jani ja sbʼajtanil ekʼele ja leʼumanuk poko jastik staʼawe ja bʼiʼilal it bʼa tsʼijbʼunubʼal bʼa jun poko oxom.

Ja Biblia cha wa staʼa tiʼal bʼa jun winik sbʼiʼil Esbaal. Ja winik it jani kʼot june ja yuntikil ja mandaranum Saúl (1 Crónicas 8:33; 9:39). Ja maestro Yosef Garfinkel, yeʼn june ja maʼ staʼawe ja poko oxomi. Ja yeʼn yala jelni chamyabʼjel ja bʼiʼilal Esbaal yujni kechan wa staʼa tiʼal ja Biblia ja bʼa styempo ja mandaranum David, pe cha jachni ja bʼa jtyempotiki ja dato taxel ja bʼa bʼiʼilal jaw cha jani wa xjekwani ja bʼa styempo David. Jujuntik ja matik jel chapane wa spensarane ja bʼiʼilal it kechan makuni ja bʼa tyempo jaw. Ja it juni pilan sjejel ja bʼa jastik taxel bʼa najate wa skoltay ja jas wa xyala ja Biblia.

Ja bʼa Biblia, ja Esbaal cha wa sbʼiʼilan Is-bóset (2 Samuel 2:10). ¿Jas yuj ja «baal» aji slokʼoluk «bóset»? Ja matik chapane wa xcholowe ja xchabʼil libro bʼa Samuel bʼobʼta mini aji makunuk ja bʼiʼilal Esbaal yujni ja israʼelenyo ja wa xjul skʼujole ja Baal, ja dyos bʼa xchawukil jaʼ bʼa yaʼteltaye ja swinkil Canaán. Pe ja bʼajtan libro bʼa Crónicas wantoni xya makunuk ja bʼiʼilal Esbaal.