Ja jtat, ja John Mills, yiʼaj jaʼ bʼa chonabʼ Nueva York bʼa 1913, yajni ayiʼoj 25 jabʼil. Yeʼn ya ekʼuk ja loʼil bʼa yijel jaʼ ja jmoj-aljeltik Russell. Tʼusan tsaʼan, ja jtati waj kulan ja bʼa isla bʼa Trinidad, bʼa nupanisok jun lekil paklanum bʼa Biblia sbʼiʼil Constance Farmer. Ja tiw skoltay ja yamigo William Brown bʼa yajel ekʼuk ja «Foto-Drama de la Creación» man bʼa 1923, yajni jekji koltanel bʼa África Occidental ja jmoj-aljeltik Brown * soka xcheʼumi. Ja jnantati bʼa ayiʼoje ja smajlajel oj wajuke bʼa satkʼinal, ti kanye bʼa Trinidad.

Ja jnantat ajyi bʼalune yuntikil. Ja bʼajtani yawe sbʼiʼiluk Rutherford yuja yeʼn ja olomal ajyi ja bʼa Sociedad Watch Tower. Tsaʼan, ja keʼn manxiyon bʼa 30 bʼa diciembre bʼa 1922. Yawe jbʼiʼiluk Woodworth (anima wa skʼumayone Worth) yuja Clayton Woodworth ja tojwanum bʼa The Golden Age (bʼa wa xnaʼatik sbʼaj ja wego ja rebista ¡Despertad!). Ja jnantatikoni yawe ochkotikon eskwela bʼa snebʼjel juʼun, pe jani mas waj skʼujole bʼa sjejel kitikon oj ki ja jkʼelsatikon bʼa yaʼteltajel ja Dyos. Ja jnani jelni snaʼa jastal oj ya kʼokxukotikon soka rasonik bʼa Biblia. Jaxa jtatikoni jel skʼulan gusto xcholjel kabʼtikon loʼilik bʼa Biblia bʼa wa skʼulan tuktukil senya bʼa mas oj ekʼ bʼa jpensartikon ja jas wa xcholo.

Ja jas skʼulane bʼa keʼntikon jelni koltani. Ja bʼa joʼe skeremi, oxwane wajtikon ja bʼa Eskwela bʼa Galaad sok oxe ja bʼa jmoj-alijeltikon ixuk aʼtijiye precursora jitsan jabʼil ja bʼa Trinidad y Tobago. Stsʼakatal yuja lekil sjejel yaʼawe soka jas sjeʼawe, ja jnantatikoni tini yaʼawotikon ja bʼa «snaj ja Jyoba». Ja jastal stsatsankʼujolanotikon koltani bʼa ti oj ajyukotikon tiw  sok bʼa oj kʼikotikon «ja bʼa spatyoʼik ja jDyostiki» (Sal. 92:13).

Tini wa x-ajyi elel bʼa jnajtikon ja xcholjeli, cha ti wa stsomo sbʼaje tiw ja precursoriki sok tikʼani wa staʼawe tiʼal ja jmoj-aljeltik George Young, jun misionero bʼa Canadá bʼa yulatanunej ja bʼa Trinidad. Chomajkil, ja jnantatikoni jelni gusto wa staʼawe tiʼ ja smoje ajyi, ja pamilya Brown, ja bʼa tyempo jaw tini wane koltanel bʼa África Occidental. Spetsanil ja jaw snikawon bʼa oj kʼe jchol ja yajni ay kiʼoj 10 jabʼil.

Ja bʼa tyempo jaw, ja jrebistatiki jaman lek wa xyala ja jas mi lek wa skʼulan ja relijyon mi meranuki, ja empresaʼik bʼa jatani wajel skʼujole ja takʼini soka gobyerno bʼa wa xchono sbʼaji. Yuja skorajaʼe, ja olomalik bʼa relijyoni ja bʼa 1936, ya kʼokxuk ja gobyerno bʼa mi yeʼn tʼojubʼaluk ja bʼa Trinidad bʼa oj stim ja juʼunik wa xya eluk ja Watch Tower. Jnakʼatikon ja juʼuniki, pe mini katikonkan yajel makunuk man chʼaki. Katikonyi marchaʼik sok niwak juʼunik. Cha katikon makunuk bicicleta bʼa yijel tratadoʼik sok letreroʼik. Soka tsome matik wala eltikon soki wa xcholowe sok karro bʼa ayiʼoj bosina, bʼa ti sbʼaje bʼa Tunapuna, kʼotikon ja bʼa lugarik mas najat ay ja bʼa isla. Ja jastal kila jel tsamal kaʼteltaytikon ja Dyosi snikawon bʼa oj ki jaʼ yajni ay kiʼoj 16 jabʼil.

Ja jas sjeʼa kitikon ja jnantatikoni sok spetsanil ja jaw kʼe kʼankʼunukuj ja aʼtel bʼa misionero. Ja kʼankʼunel jaw mi chʼayi yajni ja bʼa 1944 wajyon xcholjel ja bʼa isla bʼa Aruba soka jmoj-aljeltik Edmund Cummings. Jelni yakitikon gusto yuja wajye lajune kristyano ja bʼa Conmemoración ja bʼa 1945. Ja bʼajtan kongregasyon ja bʼa isla kʼe kujlajuk ja jabʼil nochani.

Tʼusan tsaʼan, jcholo yabʼ june ja bʼa jmoj aʼtel ixuk sbʼiʼil Oris Williams. Ja yeʼn wani skoltay lek ja jastik jeʼubʼalyi. Pe soka estudio bʼa Biblia, snebʼa ja jas meran wa xyala ja Yabʼal ja Dyos sok yiʼaj jaʼ bʼa 5 bʼa enero bʼa 1947. Yajni ekʼ ja tyempo, kʼe jkʼan jbʼajtikon sok nupanitikon. Ja bʼa noviembre bʼa 1950, och precursora. Lajani jel jas tsamal jnebʼatikon.

Ja bʼa 1955, lokjitikon ja bʼa Eskwela bʼa Galaad, ja yuj kaʼatikon kan ja kaʼteltikoni, jchonotikon ja jnajtikoni soka tuk jastik jbʼajtikoni, sok eltikon ja bʼa Aruba. Ja bʼa 29 bʼa julio bʼa 1956, jkʼulan jbʼajtikon graduar ja bʼa clase 27 bʼa Galaad sok ti jekjitikon bʼa Nigeria.

Tyempo tsaʼan, ja Oris yala bʼa jani wan spensarajel ja bʼa tyempo ekʼta: «Ja yip ja Jyoba wa skoltaya bʼa oj kuchukawuj ja jastik wa x-ekʼ ja bʼa misioneroʼili. Ja keʼn mini jachukon jastal jtatam, pes mini tʼun jkʼana oj kʼotkon misionera. Jani mas wa xkʼana oj ajyuk jun jnaj sok ajyel kuntikil. Pe jtukbʼes ja jpensar yajni kabʼ stojolil jelni tʼilan xcholjel ja lekil rasonik. Ja yuj, yajni jkʼulan jbʼajtikon graduar ja bʼa Galaad, jaxani mero wajel jkʼujol xcholjel jastal misionera. Yajni kʼetikon ja bʼa barco Queen Mary, ja jmoj-aljeltik Worth Thornton, bʼa ti wa x-aʼtiji bʼa yopisina ja jmoj-aljeltik Knorr, yala kabʼtikon abʼi wajkujtikon lek sok yala ti bʼi oj aʼtijukotikon bʼa Betel. Mini jaʼuk wa xkʼana ajyi. Pe mini ekʼ mas tyempo bʼa kʼajyiyon ja bʼa cholal jaw sok skʼanjel. Ja bʼa Betel, jkʼulan tuktukil aʼtel. Jani mas jel kabʼ stsamalil ja cholal bʼa smajlajel kristyano. Jelni lek xkila ja kristyano, sok ja cholal jaw wani xbʼobʼ loʼilanukonsok ja jmoj-aljeltik bʼa Nigeria. Jitsani polboxta wa xkʼotye, kumbʼele, takin stiʼe sok waʼin xyabʼye. Juni chaʼan cholal bʼa skoltajel bʼa ajijluke lek sok sjejel wa xkisjiye. Spetsanil ja jaw jun aʼtel bʼa Jyoba, sok ja yuj wani xkabʼ jel gusto ayon sok mi jas wa skʼulankuj palta». Pe spetsanil ja jcholtikon jaw skoltayotikon bʼa oj kʼikotikon ja bʼa yaʼteltajel ja Jyoba.

Ja bʼa 1961, bʼa jun tsomjelal bʼa pamilya ja bʼa Trinidad, ja jmoj-aljeltik Brown xcholo kabʼtikon jujuntik ja bʼa jastik ekʼ sbʼaj ja bʼa África. Anto, ja keʼn jcholo yabʼ ja jastal kʼiʼel ja aʼtel bʼa xcholjel ja bʼa Nigeria. Ja jmoj-aljeltik Brown jak staʼon sok stelawon sok yala yabʼ ja jtati: «Johnny, ja weʼn mini wajya ja bʼa África, pe ja Woodworth waji». Yajni yabʼ ja jtati, yala: «Moka wakan skʼulajel Worth, moka wakan». Ja tsatsankʼujolanel yaʼawe ki ja yaʼtijumik  Dyos jaw jel takʼane jelni kʼi ja kʼankʼunel kiʼoj bʼa oj jkʼuluk tsʼikan lek ja kaʼteli.

Ja bʼa 1962, ajyikuj ja cholal bʼa wajel ja bʼa clase 37 bʼa Galaad, bʼa cha ajiki chapjelal lajune ixaw. Ja jmoj-aljeltik Wilfred Gooch, bʼa yeʼn ja olomal bʼa Betel bʼa Nigeria, waj ja bʼa clase 38 sok ti jekji bʼa Inglaterra, sok jaxa keʼn tʼojiyon olomal. Snochjel ja lekil sjejel ja jmoj-aljeltik Brown, jel jkʼulan viajar, bʼa bʼobʼni jnaʼ sbʼaj sok syajtajel ja jmoj-aljeltik ja bʼa paisi. Anima mey yiʼoje jitsan jastik junuk ja jastal yiʼoje ja kristyano bʼa paisik mas chapani, ja sgustoʼile soka jastal mi jas wa skʼulan yujile palta wani sjeʼawe jaman lek mini ja wa xyiʼajan gustoʼil ja takʼini sok mini ja jastik junuk. Anima yuja jastal wa xtaxye, jelni tsamal skʼeljel ja sakxta wa xkʼotye ja bʼa tsomjeli, ja jastal tsamalxta skʼeljele soka tojbʼele lek. Jitsan ja matik wa xwajye ja bʼa niwan tsomjelali, wa xwajye sok niwan karro sok bolekajas, * jun tikʼe autobús bʼa mi lutanuk. Ja tikʼe autobús jaw, ayiʼoj yaljelik bʼa jel chamyabʼjel, jastal it: «Jitsan tʼuje jaʼ wa stsomo sbʼaj jun niwan mar».

¡Sok jelni meran ja yaljelik jaw! Ja janekʼ wa skʼujolan june jelni xkoltani; soka keʼntiki wani la koltanitik. Bʼa 1974, kʼot ja Nigeria ja xchabʼil país, bʼa kʼot staʼ 100,000 cholumanik tsaʼan yuja Estados Unidos. Mini ay duda, ja aʼtel bʼa xcholjeli wani kʼiʼel.

Ja bʼa tyempo jaw wan kʼiʼeli, kʼe ja guerra bʼa Nigeria bʼa 1967 sok chʼak man 1970. Ja jmoj-aljeltik ja bʼa ribera oriental bʼa yok jaʼ Níger, ja bʼa stsʼeʼel ja Biafra, bʼa jitsan ixaw mixani ay modo jastal oj bʼobʼ kʼumanuke bʼa Betel. Tʼilani ay jas oj jkʼuluktikon, tʼilani oj waj katikon yile ja waʼelal bʼa Dyos. Jastalni kala ja bʼa skʼeʼulabʼil, jkʼutsutikon ja yok jaʼ jitsan ekʼele, jkʼulantikon orasyon sok jipa lek jkʼujoltikon bʼa Jyoba.

Wa xjuljkʼujol ja bʼa ekʼeleʼik jaw bʼa lajansok eketo ekʼi. Jelni jastik xiwela sbʼaj: soldadoʼik bʼa wegoxtani oj milwanuke, chamelik... Yajni wa xkʼutsutikon xiwelani sbʼaj oj miljukotikon. Jelni wokol ekʼel ja bʼa wa x-ajyi ja soldadoʼik, bʼa wa x-ekʼ skʼujole chikan jasa. Pe mastoni jel xiwela sbʼaj skʼutsjel ja bʼa lugar biafreño. Jun akwal, jkʼutsu sok jun kanoga ja yok jaʼ bʼa jel tsats ja bʼa Asaba man Onitsha sok bʼa Enugu bʼa oj jtsatsankʼujoluke ja biajanteʼik. Bʼa pilan ekʼele, waj jtsatsankʼujoluk ja ansyanoʼik ja bʼa Aba, bʼa timubʼal mi oj tsanxuk ja lus ja bʼa yoj akwal. Ja bʼa Port Harcourt, tʼilani wego jchʼakatikon ja tsomjeli sok orasyon yujni ochye ja soldadoʼik ja bʼa Biafra ama ay talnanum ja bʼa stiʼ ja chonabʼi.

Ja tsomjelik jaw jelni tʼilan bʼa yajel julskʼujol ja jmoj-aljeltik wani xyajtajiye yuja Jyoba sok oj talnajuke, sok bʼa oj axuk yile rasonik bʼa jel tʼilan sbʼaja jastal mi oj xchʼik sbʼaje ja bʼa politika soka jastal tsoman aye. Ja jmoj-aljeltik bʼa Nigeria kuchyujile bʼa mini xchʼika sbʼaje ja bʼa guerra. Sjeʼawe jun yajtanel bʼa masni tsats yuja ilkʼujoli sok tsoman ajyiye. Wajni jun chaʼan cholal ja ti ajyiyon soke ja bʼa prebaʼik jaw.

Ja bʼa 1969, ja jmoj-aljeltik Milton Henschel yeʼn waj presidente ja bʼa niwan tsomjelal bʼa jakye ixuk winik bʼa tuktukil paisik, bʼa sbʼiʼilan: «Paz en la Tierra» ja bʼa Estadio bʼa Yankees (Nueva York). Keʼnani jkoltay sok jel jnebʼa bʼa yeʼn. Ja jas jnebʼa ja bʼa jaw jelni skoltayon, yujni ja bʼa 1970 cha kʼulaxi jun tsomjelal jastal jaw, bʼa sbʼiʼilan: «Hombres de Buena Voluntad» ja bʼa Lagos (Nigeria). Ja bʼobʼ kʼulaxuk jun tsomjelal jastal jaw tsaʼan ja yajni chʼak ja guerra jani stsʼakatal ja skoltanel ja Jyoba. Ajyiye 121,128 kristyano sok mini bʼa kʼulaxel jun tsomjel jastal jaw yuja ajyi bʼa 17 kʼumal. Ja jmoj-aljeltik Knorr soka Henschel, sok tuk ulatanum julye sok abyonik man Estados Unidos sok Inglaterra, yilaweni ja yiʼaje jaʼ 3,775 yajkʼachil cholumanik bʼa mini ekʼeluk man bʼa Pentecostés. Mini bʼa jel latsan ajyiyon ja bʼa jsakʼanil jastalni bʼa xchapjel ja tsomjel jaw. Jelni wego wan ochel ajkʼach cholumanik.

Ja 30 jabʼil ajyiyon kulan ja bʼa Nigeria, ayni ekʼele aʼtijiyon biajante sok olomal ja bʼa betel bʼa África Occidental. Jelni xyaʼawe tsʼakatal ja misioneroʼik yuja wa x-aji kulan skʼujole sok talnajiye bʼa jujune. Bʼa keʼna jelni xyaki gusto yaljel yabʼye mi stuchʼil ayuke. Ja aʼtel it sjeʼaki jelni tʼilan sjejelyile ja jmoj-aljeltik wani xcham jkʼujoltik bʼa yeʼnle bʼa oj yaʼteltaye ja Jyoba sok bʼa tsats oj ajyuk ja xchonabʼ ja Dyos sok tsoman.

 Kechani soka skoltanel ja Jyoba bʼobʼ kuchkujtikon ja chameliki soka wokolik bʼa guerra. Tolabida kilatikon jaman lek ja skoltaneli. Ja Oris xcholo:

«Jchawaniltikon, jitsan ekʼele yakitikon malaria (paludismo). Jun ekʼele, ja Worth mixa snaʼa jastal kʼot bʼa jun ospital ja bʼa Lagos. Aljikabʼ bʼobʼta mixani oj kan sakʼan, pe tojbʼi toniʼa. Yajni yaʼa kulan, xcholo yabʼ ja empermero ja bʼa sGobyerno ja Dyos, bʼa sbʼiʼil Nwambiwe. Mas tsaʼan, waj kulataytikon bʼa yajel kʼiʼuk ja kʼankʼunel yiʼoj bʼa snebʼjel ja bʼa Biblia. Yiʼaj jun estudio sok kʼot jun ansyano ja bʼa Aba. Ja keʼn cha jkoltay jitsan kristyano, jastal musulmanik bʼa jel skoltaye ja skʼuʼajel yiʼoje, bʼa kʼotye yaʼtijum ja Jyoba. Jelni katikon el slekil ja snajel sbʼaje sok syajtajel ja kristyano bʼa Nigeria, ja skostumbreʼe soka skʼumale».

Cha pilan jas jnebʼa: bʼa lek oj wajkujtikon bʼa yaʼteltajel ja Jyoba bʼa pilan país, tʼilani oj jnebʼtikon syajtajel ja jmoj-aljeltik chikani jastal ja skostumbreʼe.

Ja bʼa 1987, jekjitikon bʼa pilan cholal. Eltikon ja bʼa Betel bʼa Nigeria bʼa oj waj koltanukotikon xcholjel ja bʼa tsamal isla caribeña bʼa Santa Lucía. Jun cholal jel xyaʼa gusto, pe ayni tuk swokolil. Ja bʼa África, ja wokolik yiʼoji jani yuja winike wa xnupaniye sok jitsan ixuk, pe ja bʼa Santa Lucía ja ixuk winiki mini wa xnupaniye bʼa ley. Soka yip ja Yabʼal ja Dyos jitsan ja bʼa kaʼatikon yile estudio nikji skʼujole bʼa oj stukbʼese ja sakʼanile.

Yajni ekʼ ja tyempo, takal takal och yopijuk ja kiptikoni. Anto, ja bʼa 2005 ja Tsome Tojwanumi slokowotikon ja bʼa yechalil wa xkʼelxi ja kaʼteltik, bʼa Brooklyn (Nueva York). Ja bʼa 2015 cham ja Oris, sok ja yajni chami jelni wokol kabʼi. Spetsanil ja kʼakʼu, wani xkayi tsʼakatal ja Jyoba yuj yeʼna. Wajni jun lekil jmoj bʼa jel chaʼanyabʼalil sok jun cheʼumal jel xyajtani. Jelni jkʼana sok spetsanil jkʼujol ja bʼa 68 jabʼil ajyitikon lajani. Jnebʼatikon bʼa gusto oj ajyukotikon ja bʼa nupanel soka bʼa kongregasyoni jani skisjel ja maʼ ay xchol, tolabida akʼwanel perdon, chʼin yajel jbʼajtik sok sjejel ja satinel ja yip ja Dyos.

Yajni mi jach wa x-elkʼot ja jas wa xmajlaytikoni ma ja yajni wa x-el jganatikon, jkʼanatikon yi ja Jyoba aya koʼ slekilal ja yajni wa xchʼaka jbʼajtikoni. Ja yeʼn mini yaʼakan oj swotsʼotikon, sok tolabida kilatikon och tojbʼuk mas ja jastik junuki. Ja jasa mas leki tito jakum (Is. 60:17; 2 Cor. 13:11).

Ja bʼa Trinidad y Tobago, ja Jyoba yani koʼ slekilal ja yaʼtele ja jnantatikon soka tuk jmoj-aljeltik. Jastalni wa x-ilxi ja imporme mas ajkʼachto, ochele 9,892 kristyano ja bʼa relijyon smeranili. Ja bʼa Aruba, jitsan jmoj-aljeltik skoltaye bʼa tsats oj ajyuk ja bʼajtan kongregasyon bʼa koltaniyon. Ja bʼa isla jaw ja wego ayxa 14 kongregasyon bʼa kongana wane aʼtel. Ja bʼa Nigeria, kʼotelxa 381,398 cholumanik. Jaxa ja bʼa isla bʼa Santa Lucía ayxa 783 kristyano wane koltanel bʼa xcholjel ja sGobyerno ja Jyoba.

Ayxa kiʼoj mas ja 90 jabʼil. Ja Salmo 92:14 wa xyala ja matik ti yiʼoj yeche ja bʼa snaj ja Jyoba «ja bʼa yawelale mini oj yawekan satinel» sok «tsatstoni oj ajyuke sok ojtoni ajyuk yipe». Jelni xkaʼa tsʼakatal yuja jsakʼanil kaʼunejyi ja bʼa yaʼteltajel ja Jyoba. Ja jastal skoltayon ja jpamilya snikawon bʼa oj kaʼteltay ja Jyoba sok spetsanil jkʼujol. Yuja tolabida sjeʼunejki ja syajal skʼujoli, ja yeʼn skoltunejon bʼa oj kʼikon ja bʼa spatyoʼik (Sal. 92:13).