Ja yaljel amén ja bʼa tojol-abʼal wa xkʼan yal «aʼekʼ jachuk», ma «merani leka». Ti jakel bʼa jun yaljel hebreo bʼa wa stojolan «ajyel toj», ma «sbʼejni ajipjuk kʼujolal». Bʼa jujuntik ekʼele, wa x-aji makunuk bʼa stojbʼesel jastik junuk bʼa ley. Jun sjejel, ja kristyano wani xyalawe «amén» tsaʼan yajni staʼaweta tiʼal ja Dyos [jurar] bʼa xchiktesel meran ja jas yalawe sok pwestoni aye chikan jas oj ijukjan yile sbʼaja jas skʼapawe (Núm. 5:22). Ta ja bʼa stajel tiʼal ja Dyos ti chʼikan jun kʼapjelal, ja yaljel «amén» bʼa ay jitsan kristyano wani xya staʼ mas yip bʼa oj yawe kʼotuk (Neh. 5:13).

Ja kapitulo 27 ja bʼa libro bʼa Deuteronomio, wa xtaʼatik jun sjejel bʼa jelni chamyiljel sbʼaja jastal yajel makunuk ja yaljel amén. Tsaʼan yajni ja israʼelenyoʼik ochye ja bʼa Luʼum Kʼapubʼali, stsomo sbʼaje bʼa snalan ja wits Ebal sok Guerizim bʼa smaklajel ja Ley kʼumaji yile sok bʼa yaljel wa skʼapa sbʼaje bʼa oj skʼuluke. Tsaʼan yalawe «amén» ja yajni wa xyabʼye ja jas oj ijukjan yile ta mi skʼuʼane (Deut. 27:15-26). ¿Wan maʼ xbʼobʼ ekʼ bʼa jpensartik ja buya bʼa jitsan mil ixuk winik sok yal kerem bʼa yalawe tsats lek? (Jos. 8:30-35). Mini maʼ tʼun chʼay skʼujole ja kʼapjelal yaʼawe ja kʼakʼu jaw. Sok wani xcha jnaʼatik yawe kʼot smeranil, pes ja Biblia wa xyala: «Ja israʼelenyoʼik mini yaʼawekan yaʼteltajel ja Jyoba ja janekʼ tyempo ajyi sakʼan ja Josué sok cha jachuk ja olomalik bʼa ajyiyeto sakʼan ja yajni chamta ja Josué, sok bʼa yilaweni spetsanil ja jas skʼulan ja Jyoba yuja israʼelenyoʼik» (Jos. 24:31).

Ja Jesús cha ya makunuk ja yaljel sutubʼal «amén» bʼa xchiktesel ja yajni wa x-alxi jun jasunuk merani lek, pe yaʼ makunuk bʼa jun modo tuk lek. Pe mini ya makunuk bʼa yajelyi sjakʼjel tsaʼan ja yajni june ay jas yalata, bʼajtantoni wa  xya makunuk bʼa xchiktes meran ja jas yala. Ja bʼa ekʼele jaw, ja yaljel jaw wa sutxi jastal «smeranil». Ja Jesús ayni wa xyala chabʼ ekʼele, «amén amén» (Mat. 5:18; Juan 1:51). Jachuk xchiktes ja jastik yala merani lek. Wani xbʼobʼ yal tsʼikan lek yujni kechanta yeʼn ja maʼ akʼubʼalyi ja cholal bʼa yajel kʼotuk ja kʼapjelal yaʼunej ja Dyos (2 Cor. 1:20; Apoc. 3:14).

Ja israʼelenyoʼik cha wa xyalawe «amén» yajni wa stsʼebʼantaye ja Jyoba sok wa xyaʼawe orasyonik (Neh. 8:6; Sal. 41:13). Yajni wa xyalawe ja yaljel it ja yajni wa xchʼak jun orasyon, ja matik wane smaklajeli wa sjeʼa lajansok yeʼnani wane skʼulajel ja orasyoni. Yuja spetsanile wa xbʼobʼ yal-e ja bʼa orasyon ja jaw, jachuk wa xyabʼye stsamalil ja yajelyi stoyjel ja Dyos. Jachni ekʼ yajni ja mandaranum David yiʼaj bʼa Jerusalén ja Arca bʼa Jyoba. Ja yajni wane yajelyi ja skʼijnali, stsʼebʼantaye jun tsʼebʼoj bʼa yeʼnani stsʼijbʼan sok bʼa ti cha chʼikan jun orasyon jel xyawalani bʼa yaweyi ja Dyos (1 Crón. 16:8-36). Ja yaljelik jaw jelni tsatsankʼujolajiye bʼa «spetsanil ja chonabʼi yala: ‹¡Amén!›, sok stsʼebʼantaye ja Jyoba». Mini ay duda, ja junxta lajan chʼak sjakʼeʼi koltajiye bʼa mas gusto oj ajyuke.

Bʼa juntikxta, ja nochumanik bʼa Kristo bʼa bʼajtan siglo wa xyalawe «amén» ja wa stsʼebʼantaye ja Jyoba. Chomajkil, jujuntik tsʼijbʼumanik bʼa Biblia tikʼani yawe makunuk ja yaljel it ja bʼa skartaʼe (Rom. 1:25; 16:27; 1 Ped. 4:11). Ja bʼa libro bʼa Revelación, cha wa staʼa tiʼal bʼa jujuntik anjel bʼa wane yajelyi stoyjel ja Jyoba ja bʼa satkʼinal soka yaljelik it: «¡Amén! ¡Toyowik ja Jah!» (Rev. 19:1, 4, TNM). Ja bʼajtan nochumaniki wani xyalawe «amén» ja bʼa xchʼakulabʼil ja orasyon wa skʼulane ja bʼa tsomjeliki (1 Cor. 14:16). Pe mini kechanukta jun kostumbre wa xyalawe.

Soka jas kilatiktakoni, masxani wa xkabʼtik stojol jas yuj jel chaʼanyabʼalil ja yaljel «amén».  Yajni wa xkalatik ja bʼa xchʼakulabʼil ja korasyontiki wani xjeʼatik ti wa x-el man bʼa jkʼujoltik. Sok yajni tʼilan wa xkabʼtik oj katik makunuk, ama tsats ma chʼabʼan, ja yajni wa xmaklaytik jun orasyon bʼa ay jitsan kristyano, wani xjeʼatik akwerdo aytik ja jas yala. La kiltik tuk rasonik yuja tʼilan yaljel «amén».

Yujni jach wa xjeʼatik wantik smaklajel sok ti chʼikan ja stoyjel wa xkatikyi ja Dyosi. Mini kechan wa xkatikyi stoyjel ja Jyoba yuja wa xkalatik «amén» ja bʼa orasyoni, cha jachuk ja jastal wa xjeʼatik ja jmodotik ja yajni wan kʼulaxeli. Ja meran kʼankʼunel bʼa yaljel «amén» ojni skoltayotik bʼa sjejel jun lekil modoʼal sok smaklajel lek.

Yujni wa xjeʼatik tsomani aytik soka jmoj-aljeltik. Ja orasyonik wa xkʼulaxi ja bʼa tsomjeliki, jpetsaniltik jani wa xwaj jkʼujoltik smaklajel ja jas wa x-alxi (Hech. 1:14; 12:5). Yajni wa xjakʼatik junxta lajan, wani stsatsbʼi ja jastal tsoman wala taxtiki. Yajni wa xkalatik «amen» jach tsats ma chʼabʼan, wani xbʼobʼ nikjuk ja Jyoba bʼa yajelkitik ja jas jkʼanatiktayi bʼa jpetsaniltik.

Yujni jachuk wa xtoyotik ja Jyoba. Ja yeʼn wani xyila spetsanil ja jas wa xkʼulantik ja bʼa stoyjeli, anima wa xkilatik lajansok mi chaʼanyabʼaliluk (Luc. 21:2, 3). Wani xyila jas yuj wa xkʼulantik soka jas ay bʼa jkʼujoltiki. Cha jachni ta ti wa xmakIaytik ja tsomjelik bʼa jun telepono, wani xbʼobʼ jkʼuʼuktik lek wani smaklay ja yajni wa xkalatik «amén». Ja sjakʼjel wa xkaʼatiki tini chʼikan ja bʼa toyjelal wane yajelyi ja Jyoba ja bʼa kongregasyoni.

Jastalni jnebʼatikta, yaljel «amén» lajansok juni jasunuk mey stʼilanil, pe mini jachukuk. Ja enciclopedia bíblica Perspicacia wa xcholo ja bʼa yaljel it wa xmakuni bʼa yaljel «sjipjel kʼujolal, bʼa lekni ay lek sok meran smajlajel wa xtax ja bʼa jkʼujoltiki». Anto, yajni wa xkalatik «amén», wani xkatik gustoʼaxuk ja Jyoba (Sal. 19:14).