Ankan kxpulakni

Ankan kliputsan

CAPÍTULO 13

«Akxni lu xkatalakilhnikgonita»

«Akxni lu xkatalakilhnikgonita»

Kakgalhskinkan komo xlakaskinka naʼakstilichukunikan kxuwa xlichixku chatum lataman

Takilhtinit kʼHechos 15:1-12

1-3. 1) ¿Tuku taʼakglhuwit xmapapitsiputun congregación xalak pulana siglo? 2) ¿Tuku xlakata lu xlakaskinka nakatsiyaw uma?

 PABLO chu Bernabé taspitparakgonit kʼAntioquía xla Siria xlakata xapulana la kilichuwinantapulikgolh xalaktlan tamakatsinin. Lu paxuwamakgolh xlakata Dios «xmalakkinit malakcha xlakata tiku ni judíos xkanajlakgolh» (Hech. 14:26, 27). Uma tamakatsin lu talakgatumilh kxlilakgatum kachikin, niku xkanajlamakgolh «lhuwa latamanin» tiku ni judíos xwankgonit (Hech. 11:20-26).

2 Akxni kstalaninanin Cristo xalak Judea katsikgolh pi lhuwa latamanin tamunumakgo ni putum paxuwakgolh. Makgapitsi lakpuwankgo pi putum kstalaninanin Cristo xlilat nakaʼakstilichukunikan kxuwa xlichixkukan chu amakgapitsi lakpuwankgo pi ni chuna xlitatlawat. ¿La nalatalalinkgo judíos chu tiku ni judíos? ¿Xlilat nakgalhakgaxmatkgo tiku ni judíos xwankgonit xLimapakgsin Moisés? Uma lanka taʼakglhuwit kitaxtulh, xlakata max mapapitsiputun congregación. ¿Tlan nalakkaxtlawakan uma taʼakglhuwit?

3 Kalichuwinaw tuku lalh, lhuwa tuku nakatsiniyaw nema nakinkamakgtayayan nalimasiyayaw liskgalala akxni akgtum taʼakglhuwit namapapitsipun congregación.

«Komo ni nakaʼakstilichukunikanatit kxuwa milichixkukan» (Hechos 15:1)

4. ¿Tuku xmasiyamakgo makgapitsi kstalaninanin Cristo tiku judíos xwankgonit, chu tuku takgalhskinin kilitlawatkan?

4 Lucas tsokgwililh: «Makgapitsi lakchixkuwin taktakgolh kJudea [chu ankgolh kʼAntioquía] chu tsukukgolh kamasiyanikgo natalan: “Komo ni nakaʼakstilichukunikanatit kxuwa milichixkukan chuna la wan xLimapakgsin Moisés, nila katilakgtaxtutit”» (Hech. 15:1). Ni katsiyaw komo umakgolh “lakchixkuwin tiku taktakgolh kJudea” fariseos xwankgonit akxni nina kstalaninanin Cristo xlitaxtukgo; pero liwana tasiya pi chuntiyaku xlakapastaknankgo chuna la fariseos, tiku lu liwana xmakgantaxtiputunkgo xlimapakgsin Moisés. Nachuna, max wankgolh pi xkapalakachuwinankgo apóstoles chu lakgkgolotsin xalak Jerusalén (Hech. 15:23, 24). Pero ¿ni xlimapakgsinit Dios Pedro pi xkamaxkilh talakaskin natanukgo kcongregación tiku ni xkaʼakstilichukunikanit kxuwa xlichixkukan? Komo chuna, ¿tuku xlakata xʼananku judíos tiku xlakaskinkgo pi xkaʼakstilichukunika kxuwa xlichixkukan? (Hech. 10:24-29, 44-48). a

5, 6. 1) ¿Tuku xlakata makgapitsi judíos chuntiya xlakaskinkgo xkaʼakstilichukunika kxuwa xlichixkukan? 2) ¿Tuku xlakata ni lakxtum talakkaxlan xlakata naʼakstilichukunikan kxuwa xlichixku chatum lataman chu talakkaxlan nema tatlawaka Abrahán? (Kaʼakxilhti nota).

5 Max pulaklhuwa tuku xlakata chuna wankgolh. Pulana, akxni xʼakstilichukunikan kxuwa xlichixku chatum lataman xlimasiya pi lu tlan xtalalinkgo Jehová, tiku makilhtsukilh wa Abrahán akxni Jehová limapakgsilh pi chuna xtlawalh chu putum xchik akxni nina xʼanan Limapakgsin nema maxkika Moisés (Lev. 12:2, 3). b Chu akxni tsukuka kgalhakgaxmatkan xLimapakgsin Moisés, asta tiku xalak atanu kachikin xwankgonit, xtalakaskin pi pulana xkaʼakstilichukunika kxuwa xlichixkukan xlakata tlan xlipaxuwakgolh makgapitsi talakgatay, nachuna xlakata tlan xwayankgolh kPascua (Éx. 12:43, 44, 48, 49). Judíos na xlakpuwankgo pi chatum chixku tiku ni xʼakstilichukunikan kxuwa xlichixku ni xaskulunku xwanit chu nila kskujnani Dios (Is. 52:1).

6 Liwana tasiya pi judíos tiku kstalaninanin Cristo xlitaxtukgonit, xmaklakaskinkgo takanajla chu tataktujut xlakata xmakgamakglhtinankgolh xalaksasti tuku xkamasiyanimaka. Xamakgan talakkaxlan, xlakgsputnit chu xmatsukikanit akgtum xasasti, wa xlakata maski xlakachinkgonit chuna la judíos, uma ni xtlawa pi xmakgtapakgsikgolh kxkachikin Dios. Chu komo xwilakgolh klaktsu xkachikinin hebreos, chuna la xkaʼakgspula tiku xalak Judea, xlimasiyatkan xwanit pi ni xpekuankgo akxni xlichuwinankgolh pi xkanajlanikgo Jesús chu xkamakgamakglhtinankgolh la xnatalan kstalaninanin Cristo tiku ni xkaʼakstilichukunikanit kxuwa xlichixkukan (Jer. 31:31-33; Luc. 22:20).

7. ¿Tuku ni liwana xʼakgatekgskgonit lakchixkuwin xalak Judea?

7 Xlikana, katsiyaw pi xlimapakgsin Jehová ni talakgpali. Wata xasasti talakkaxlan takilhtiyanit ktastakyaw xla Limapakgsin nema maxkika Moisés (Mat. 22:36-40). Wa xlakata, makgapitsi kata alistalh, akxni Pablo lichuwinalh xlakata tiku akstilichukunikan kxuwa xlichixku, xla tsokgwililh: «Tiku xlikana judío chuna litaxtu xlakata tuku wi kxnaku, chu akstilichukunikanit kxuwa xlichixku kxnaku wa tuku litlawakan xʼespíritu Dios, chu ni kaj wa tuku tatsokgnit kLimapakgsin» (Rom. 2:29; Deut. 10:16). “Lakchixkuwin tiku xalak Judea” ni liwana xʼakgatekgskgonit uma tastakyaw chu xwankgo pi Dios nikxni xlakxtlawanit limapakgsin xlakata tiku akstilichukunikan kxuwa xlichixku. ¿Xatapaxuwan xʼamakgo akgatekgskgo tuku xkawanika?

«Lu xkatalakilhnikgonita» (Hechos 15:2)

8. ¿Tuku xlakata kalinika Lakgkgolotsin tiku xPulalinankgo, taʼakglhuwit xlakata tiku kaʼakstilichukunikan kxuwa xlichixkukan?

8 Lucas chuntiya lichuwinan pi «Pablo chu Bernabé ni xlakpuwankgo chuna la xlakan, chu akxni lu xkatalakilhnikgonita» lakchixkuwin xalak Judea, lakkaxwilika «pi Pablo chu Bernabé chu amakgapitsin xkalakgankgolh apóstoles chu lakgkgolotsin kJerusalén xlakata uma taʼakglhuwit» (Hech. 15:2). c “Lu xlakilhnimakgolh” xlakata wi tiku xwankgo pi lu xlakaskinka naʼakstilichukunikan kxuwa xlichixku chatum lataman chu wi tiku xwankgo pi ni lu xlakaskinka xwanit. Xlakata congregación makxtum xtawilalh chu xʼanalh takaksni, lakgkgolotsin xalak congregación lu tlan tuku laksakkgolh: linikgolh taʼakglhuwit «apóstoles chu lakgkgolotsin kJerusalén», tiku xmakgtapakgsikgo lakgkgolotsin tiku xpulalinankgo ¿Tuku kinkamasiyanikgoyan lakgkgolotsin xalak Antioquía?

Makgapitsin xwankgo pi lu xlakaskinka xwanit pi tiku ni judíos xwankgonit, xmakgantaxtikgolh xLimapakgsin Moisés.

9, 10. ¿Tuku kinkamasiyanikgoyan natalan xalak Antioquía, Pablo chu Bernabé?

9 Xapulana tuku katsiniyaw wa pi nalipawanaw xkachikin Dios. Kalichuwinaw uma. Natalan xalak Antioquía xkatsikgo pi tiku xʼamakgo lakkaxtlawakgo taʼakglhuwit xmakgtanumakgolh kstalaninanin Cristo tiku judíos xwankgonit. Pero xlakan liwana xkatsikgo pi lakgkgolotsin xʼamakgolh lakkaxtlawakgo uma taʼakglhuwit chuna la wan xaSanto Tatsokgni. ¿Tuku xlakata chuna xlakpuwankgo? Xlakata liwana xkatsikgo pi Jehová xʼama kalipulalin xʼespíritu santo chu Jesucristo, xʼAkgxakga congregación (Mat. 28:18, 20; Efes. 1:22, 23). Wa xlakata, akxni wi tuku ni taʼakgatekgsa, katlawaw chuna la tlawakgolh kstalaninanin Cristo xalak Antioquía, kalipawaw xkachikin Dios chu Lakgkgolotsin tiku Pulalinankgo.

10 Atanu tuku katsiniyaw wa pi lu makgtayanan nataktujuyaw chu nakgalhkgalhinanaw. Kakalilakpuwaw Pablo chu Bernabé. Maski xlakan xkalilaksakkanit espíritu santo xlakata nalichuwinankgo Dios xliputum kachikinin, ni limaklakaskinkgolh uma limapakgsin xlakata nalakkaxtlawakgo taʼakglhuwit nema xwi kʼAntioquía (Hech. 13:2, 3). Nachuna, Pablo wa pi xʼanit kJerusalén xlakata chuna xwanikanit, uma wamputun pi Dios xpulalima (Gál. 2:2). Lakgkgolotsin xala uku liskujkgo xlakata nalimasiyakgo pi kgalhkgalhinankgo chu taktujukgo akxni lakkaxtlawakgo tuku max xmapapitsilh congregación. Ni tlawakgo tuku xlakan lakpuwankgo, wata putsakgo xtapulalit Jehová akxni likgalhtawakgakgo Biblia chu stalanikgo xtastakyaw skujni xatalipaw (Filip. 2:2, 3).

11, 12. ¿Tuku xlakata lu xlakaskinka nakgalhkgalhinanaw asta akxni Jehová wi tuku nakinkamaʼakgatekgsniyan?

11 Max namin kilhtamaku natalakaskin nakgalhkgalhinanaw asta akxni Jehová wi tuku liwana nakinkamaʼakgatekgsniyan. Kalakapastakwi pi Cornelio xatalaksakni litaxtulh kkata 36 akxni xminita Jesús, pero natalan kgalhkgalhinankgolh asta kkata 49, uma wamputun pi titaxtulh13 kata xlakata Jehová liwana xkamaʼakgatekgsnilh pi nialh xtalakaskin nakaʼakstilichukunikan kxuwa xlichixkukan tiku ni judíos xwankgonit. ¿Tuku xlakata lu makgapalalh? Max xlakata xlakaskinkgo pi judíos liwana xʼakgatekgskgolh uma talakgpalit. Chu lu tuwa xwanit nalakgsputa uma limapakgsin, xlakata wa Jehová tiku xtatlawanit talakkaxlan Abrahán chu liwakaya 1,900 kata lata xmakgantaxtimaka (Juan 16:12).

12 ¡Lu lanka tamaskiwin pi kinTlatkan xalak akgapun limasiya talakgalhaman chu takgalhkgalhin! Ankgalhin kinkamasiyaniyan xlakata nalitamakgtayayaw (Is. 48:17, 18; 64:8). Nikxni katlankajwanaw chu xafuerza nawanaw pi katlawaka tuku akinin lakpuwanaw chu ni lixkajni kalichuwinaw xkachikin Jehová akxni natalakgpali chuna la akgatekgsaw makgapitsi tuku lichuwinan Biblia (Ecl. 7:8). Akstu kakinkalakputsananikan chu komo naʼakxilhaw pi kgalhiyaw uma tayat maski kaj tsinu, katlawaw oración chu kalilakpuwaw tastakyaw nema tatekgsa kʼHechos capítulo 15. d

13. ¿La tlan na nalimasiyayaw pi kgalhkgalhinanaw chuna la Jehová akxni anaw lichuwinanaw?

13 Nachuna, talakaskin pi nalimasiyayaw pi kgalhkgalhinanaw akxni chatum kintamakgalhtawakgenkan tuwa namakgkatsi namakgxtakga talismanin chu tamasiy nema ni min kBiblia. Max natalakaskin pi namastayaw kilhtamaku pi espíritu santo tsinu tsinu nalakgpalini xtapuwan (1 Cor. 3:6, 7). Na lu tlan komo naskiniyaw xtamakgtay Dios tiku liwana nakinkamasiyaniyan la tlakg tlan namakgtayayaw (1 Juan 5:14).

«Liwana xlichuwinantilhakgo» tuku lu tlan xkakitaxtuninit (Hechos 15:3-5)

14, 15. 1) ¿Tuku tlawalh congregación xalak Antioquía xlakata xkalimasiyanilh tapaxkit Pablo, Bernabé chu amakgapitsi natalan? 2) ¿La kamakgpuwantinikgolh Pablo chu tiku xkataʼan natalan xalak Fenicia chu Samaria?

14 Lucas chuntiya lichuwinalh: «Akxni congregación kaj ni makgat xkatatlawankgonit ktiji, Pablo chu Bernabé tipuntaxtutilhakgolh Fenicia chu Samaria, liwana xlichuwinantilhakgo chuna la latamanin xalak atanu kachikinin xkakninanimakgolh Dios chu akxni natalan xkgaxmatkgo uma lu xlipaxuwakgo» (Hech. 15:3). Xlakata makgat katatlawankgolh Pablo, Bernabé chu amakgapitsin, congregación kalimasiyanikgolh pi lu xkapaxkikgo chu lu xkamaxkikgo kakni, chu xlakaskinkgo pi chuntiya xkasikulunatlawalh Dios. ¡Lu tlan liʼakxilhtit kinkawilinikgon natalan xalak Antioquía! Wa xlakata kalilakpuwaw: «¿Kkamaxki kakni natalan, liwaka lakgkgolotsin “tiku lhuwa skujkgo akxni lichuwinankgo chu masiyakgo xtachuwin Dios”?» (1 Tim. 5:17).

15 Akxni xʼamakgolh kJerusalén, Pablo chu tiku xtaʼankgo kawanikgolh natalan xalak Fenicia chu Samaria la xkakitaxtuninit akxni kalitachuwinankgolh xlakata Dios latamanin tiku ni judíos xwankgonit chu uma lu kamakgpuwantinilh natalan. Makgapitsi natalan tiku kgaxmatkgolh uma max judíos xwankgonit tiku xtsalataxtukgonit kʼumakgolh kachikinin akxni makgnika Esteban. La uku nachuna la, akxni titaxtumaw akgtum taʼakglhuwit lu kinkamakgpuwantiniyan akxni kgaxmataw chuna la Jehová sikulunatlawama la lichuwinanaw xtachuwin. ¿La makgamakglhtinanaw umakgolh tamakatsinin? Makgamakglhtinanaw akxni anaw ktamakxtumit, klaklanka tamakxtumit chu kbiografías nema limin kilikgalhtawakgakan chu ksitio jw.org. ¿Liwana kalimaklakaskimaw?

16. ¿Tuku limasiya pi akgtum lanka taʼakglhuwit xwani tuku xlakpuwankgo xlakata naʼakstilichukunikan kxuwa xlichixku chatum lataman?

16 Akxni ankgolh ksur chu xtlawankgonita 550 kilómetros, umakgolh natalan xalak Antioquía chankgolh kJerusalén. Lucas lichuwinan la kamakgamakglhtinanka: «Lu xatapaxuwan kamakgamakglhtinankgolh congregación, apóstoles chu lakgkgolotsin, chu kalitachuwinankgolh chuna la kamaklakaskilh Dios xlakata lhuwa tuku natlawa» (Hech. 15:4). Pero akxni kgaxmatkgolh uma, «makgapitsi tiku xapulana fariseos xwankgonit chu xkanajlakgonit, tayakgolh niku xwilakgolh chu wankgolh: “Lu xlakaskinka nakaʼakstilichukunikan kxuwa xlichixkukan chu nakalimapakgsikan pi namakgantaxtikgo xLimapakgsin Moisés”» (Hech. 15:5). Liwana tasiya pi xwi akgtum lu lanka taʼakglhuwit chu xtalakaskin pi xlakkaxtlawaka.

«Apóstoles chu lakgkgolotsin tamakxtumikgolh» (Hechos 15:6-12)

17. ¿Tiku xlitaxtukgo lakgkgolotsin tiku xpulalinankgo chu tuku xlakata na anta xmakgtapakgsikgo lakgkgolotsin xalak Jerusalén?

17 Proverbios 13:10 wan: «tiku kgalhikgo liskgalala putsakgo tastakyaw». Wa xlakata «apóstoles chu lakgkgolotsin tamakxtumikgolh xlakata nalakputsananikgo» komo naʼakstilichukunikan kxuwa xlichixku chatum lataman (Hech. 15:6). «Apóstoles chu lakgkgolotsin» xkapulalinkgo chu xkapalakachuwinankgo congregaciones xla kstalaninanin Cristo, chuna la tlawakgo la uku Lakgkgolotsin tiku Pulalinankgo. ¿Tuku xlakata «lakgkgolotsin» akxtum xkataskujmakgolh apóstoles? Kalakapastakwi pi apóstol Santiago xmakgnikanita chu milh kilhtamaku, Pedro xtamaknukanit kpulachin. Komo chuna xkaʼakgspulalh amakgapitsi apóstoles, taskujut chuntiya xʼamaka tlawakan xlakata xkamasiyanikanit amakgapitsin lakchixkuwin la napulalinkgo uma taskujut.

18, 19. ¿Tuku liwana kalitachuwinalh Pedro, chu tuku xtalakaskin xlilakpuwankgolh tiku xkgaxmatnimakgolh?

18 Lucas chuntiya lichuwinalh: «Akxni lhuwa xlitaʼakglhuwikgonita, Pedro tayalh chu kawanilh: “Lakchixkuwin, natalan, liwana katsiyatit pi lata xapulana kilhtamaku Dios kilaksakli kmilakgstipankan xlakata latamanin xalak atanu kachikinin xkgaxmatkgolh tachuwin chu xkanajlakgolh. Chu Dios, tiku lakgapasa naku, limasiyalh pi kamakgamakglhtinalh akxni kamaxkilh espíritu santo, nachuna la kinkamaxkin akinin. Chu limasiyalh pi lakxtum kinkaʼakxilhan akinin chu xlakan, akxni kamaskulunkinilh xnakujkan xlakata xtakanajlakan”» (Hech. 15:7-9). Chuna la lichuwinan maktum diccionario, tachuwin xagriego nema matitaxtikan «xlitaʼakglhuwikgonita» kversículo 7, na kilhchanima pi «lu lakputsanankgolh» o «lu lalitachuwinankgolh». Chuna la tasiya, natalan tanu tanu xlakpuwankgo xlakata uma, chu liwana xwankgo tuku xlakpuwankgo.

19 Pedro kamalakapastakalh pi xla anta xwi akxni xapulana tiku ni judíos xwankgonit, Cornelio chu putum xchik, kalilaksakka espíritu santo kkata 36. Wa xlakata komo Jehová akxtum xkaʼakxilha tiku judíos chu tiku ni judíos, ¿tuku xlakata chatum lataman xʼama laksakpaxkinan? Nachuna lichuwinalh pi tuku maskulunki xnakujkan latamanin wa takanajla nema kgalhinikgo Cristo, chu ni wa komo xlilatamakgolh xLimapakgsin Moisés (Gál. 2:16).

20. ¿Tuku xlakata Pedro wa pi tiku xwankgo pi xʼakstilichukunika kxuwa xlichixku chatum lataman kaj xliʼakxilhmakgo Dios?

20 Xlakata tuku makatsininalh xtachuwin Dios chu espíritu santo, Pedro limasputulh umakgolh tachuwin: «¿Tuku xlakata uku liʼakxilhpatit Dios, chu kawilinipakgotit tamakgalhtawakgen tsinka takuka nema nipara xalakgmakgan kinatlatnikan chu asta akinin nila kukaw? Pero uku, kanajlayaw pi nalilakgtaxtuyaw xpalakata xtalakgalhaman Malana Jesús nema ni anan xtachuna, xtachuna la xlakan» (Hech. 15:10, 11). Tiku xlakaskinkgo pi xkaʼakstilichukunika kxuwa xlichixkukan xafuerza xkamatlawiputunkgo tiku ni judíos pi xmakgantaxtikgolh akgtum limapakgsin nema nipara xlakan tlan xkgalhakgaxmatkgonit chu wa xlakata xkalakgchan xkaʼakgspulalh tuku nitlan (Gál. 3:10). Wa xlakata ni xlitatayatkan xwanit uma Limapakgsin, wata xlimasiyatkan xwanit pi xpaxtikatsinikgo xtalakgalhaman Jehová nema limasiyalh xpalakata Jesús. Wa xlakata Pedro kawanilh pi xliʼakxilhmakgolh Dios.

21. ¿Tuku wankgolh Bernabé chu Pablo nema kamakgtayalh natalan liwana nalaksakkgo tuku natlawakgo?

21 Liwana tasiya pi tachuwin nema kawanilh Pedro lu kalakgchanilh xnakujkan, xlakata «xputumkan nialh chuwinankgolh». Alistalh Bernabé chu Pablo tsukukgolh kalitachuwinankgo «lhuwa milagros chu tuku kaks malakawaninan nema Dios xtlawanit akxni kalimaklakaskilh kxlakgstipankan atanu kachikinin» (Hech. 15:12). Uma kilhtamaku apóstoles chu lakgkgolotsin tlan xlilakpuwankgolh tuku xlichuwinankanit xlakata tlan xlaksakkgolh tuku xlimasiyalh tuku lakpuwan Dios xlakata naʼakstilichukunikan kxuwa xlichixku chatum lataman.

22-24. 1) ¿La stalanikgo Lakgkgolotsin tiku Pulalinankgo xliʼakxilhtitkan apóstoles chu lakgkgolotsin xalak pulana siglo? 2) ¿La tlan nalimasiyakgo lakgkgolotsin xalak congregación pi maxkikgo kakni tuku Jehová lakkaxwilinit?

22 La uku, Lakgkgolotsin tiku Pulalinankgo nachuna putsakgo xtapulalit xtachuwin Dios, chu lu skinikgo Jehová pi kakamaxkilh xʼespíritu santo xlakata nalaksakkgo tuku xla lakgati (Sal. 119:105; Mat. 7:7-11). Akxni amakgolh tamakxtumikgo, chatunu xlakan pulana kamaxkikan tuku nataʼakxilha xlakata tlan nalilakpuwankgo chu natlawakgo oración xpalakata tuku nataʼakxilha (Prov. 15:28). Akxni wi tuku amakgo laksakkgo, umakgolh natalan xatalaksakni lakputsanankgo kBiblia chu limasiyakgo kakni akxni liwana wankgo tuku lakpuwankgo.

23 Lakgkgolotsin xalak congregaciones tlan nastalanikgo xliʼakxilhtitkan. Pero ¿tuku tlan natlawakgo komo akxni nasputa kxtamakxtumitkan nila nalakkaxtlawakgo pulaktum tuku lu xlakaskinka? Komo chuna nala, tlan nachuwinankgo ksucursal xalak xkachikinkan o chatum tiku sucursal limaklakaskin chuna la superintendentes de circuito. Chu komo natalakaskin, sucursal tlan nakatsokgnani Lakgkgolotsin tiku Pulalinankgo.

24 Xlikana pi Jehová lu kasikulunatlawa tiku kgalhakgaxmatkgo tuku xla lakkaxwilinit chu pi limasiyakgo tataktujut, kgalhkgalhinankgo chu ni makgxtakgnankgo. Chuna la naʼakxilhaw kʼatanu capítulo, kalisikulunatlawa xaxlikana takaksni, espíritu santo chu kamakgtaya makxtum natawilakgo.

a Kaʼakxilhti recuadro « Xtamasiykan ni xaxlikana natalan».

b Talakkaxlan xlakata tiku xkaʼakstilichukunikan kxuwa xlichixkukan ni xmakgtanuma ktalakkaxlan nema xtatlawakanit Abrahán, nema asta la uku chuntiya kgalhakgaxmatkan. Talakkaxlan nema tatlawaka Abrahán, tsukuka kgalhakgaxmatkan kkata 1943 akxni nina xmin Jesús, akxni Abrahán patakutli kgalhtuchokgo Éufrates xlakata xʼalh kCanaán. Xkgalhi 75 kata. Talakkaxlan xlakata tiku kaʼakstilichukunikan kxuwa xlichixkukan tsukuka tlawakan kkata 1919 akxni nina xmin Jesús, akxni Abrahán xkgalhi 99 kata (Gén. 12:1-8; 17:1, 9-14; Gál. 3:17).

c Chatum tiku na xmalakgachakanit wa Tito, chatum kstalanina Cristo tiku xchuwinan griego tiku alistalh lu tlan xcompañero chu xmakgtayana xʼama litaxtuni Pablo (Gál. 2:1; Tito 1:4). Xlikana, uma tala tiku ni judío xwanit chu lu tlan xlikatsi xmakglhtinanit espíritu santo chu ni xʼakstilichukunikanit kxuwa xlichixku (Gál. 2:3).