Ankan kxpulakni

Ankan kliputsan

CAPÍTULO 16

«Katitaxtu kMacedonia chu kakilamakgtayaw»

«Katitaxtu kMacedonia chu kakilamakgtayaw»

Lu tlan kitaxtu akxni makglhtinankan akgtum taskujut chu xatapaxuwan tayanikan taputsastalanit

Takilhtinit kʼHechos 16:6-40

1-3. 1) ¿La kapulalilh espíritu santo Pablo chu tiku akxtum xtaʼankgo? 2) ¿Tuku nakatsiniyaw kʼuma capítulo?

 MAKGAPITSI lakpuskatin taxtukgo kkachikin Filipos, anta kMacedonia, chu ankgo kxkilhtun xatitsu kgalhtuchokgo Gangites. Chuna la lismanikanit, tawilakgo xlakata natlawanikgo oración Jehová, Dios xalak Israel, tiku ankgalhin kakgaxmatni (2 Crón. 16:9; Sal. 65:2).

2 Nachuna, ama kilhtamaku makgapitsi tiku lichuwinantapulikgo Dios taxtukgo kkachikin Listra, ksur Galacia, nema liwaka 800 kilómetros xlimakgat wi. Makgapitsi kilhtamaku alistalh, Pablo, Silas chu Timoteo chankgo kxtijikan romanos nema nakalin kʼoeste, kkachikin niku tlakg wilaka xalak kxkachikinin Asia. Xkgalhtutukan lu amputunkgo kʼuma tiji xlakata nalakgapaxialhnankgo Éfeso chu amakgapitsi kachikinin niku wilakgolh lhuwa miles latamanin tiku xlikgaxmatatkan xtamakatsin Cristo. Pero akxni nina taxtukgo, Jesús limaklakaskin espíritu santo xlakata nakamachokgo chu ni kamaxki talakaskin nalichuwinankgo Dios kxkachikinin Asia. ¿Tuku xlakata? Xlakata kamakatsiniputun pi katitaxtukgolh kʼAsia Menor, kapatakutkgolh pupunu Egeo chu kalaksakkgolh naʼankgo kxkilhtun kgalhtuchokgo Gangites.

3 Chuna la Jesús pulalilh Pablo chu tiku akxtum xtalichuwinankgo Dios kʼuma kilhtamaku akxni ankgolh kMacedonia lhuwa tuku kinkamasiyaniyan. Wa xlakata, kalakputsananiw tuku lalh uma xlimakgtiy chuna la Pablo xlichuwinantapulima Dios, nema max matsukilh kkata 49.

«Dios xkinkamatasaninanitan» (Hechos 16:6-15)

4, 5. 1) ¿Tuku kaʼakgspulalh Pablo chu tiku xtaʼankgo akxni talakatsuwikgolh kBitinia? 2) ¿Tuku lakkaxwilikgolh natlawakgo, chu la kakitaxtunilh?

4 Xlakata ni kamaxkika talakaskin nalichuwinankgo Dios kxkachikinin Asia, Pablo chu tiku xtaʼankgo lakkaxwilikgolh naʼankgo knorte xlakata xlichuwinankgolh Dios kBitinia. Max akglhuwa kilhtamaku tlawankgolh ktiji nema ni xkaxtlawakanit anta kxkachikinin niku ni xʼanankgo lhuwa latamanin xalak Frigia chu Galacia. Akxni xtalakatsuwimakgo kBitinia, Jesús limaklakaskimpa espíritu santo xlakata ni xkamaxkilh talakaskin natitaxtukgo (Hech. 16:6, 7). ¡Max ni xkatsikgo tuku natlawakgo! Maski xkatsikgo tuku tamakatsin xʼamakgo lichuwinankgo chu xkatsikgo la xtlawakgolh, ni xkatsikgo niku tlan chuna xtlawakgolh. Tlan nawanaw pi xchankgonit anta kxmalakcha Asia, pero nila tanukgolh. Alistalh litsakgsakgolh naʼankgo kBitinia, chu na ni kamaxkika talakaskin. Pero ni taxlajwanikgolh, wata chuntiya litsakgsakgolh. Chu asta lakkaxwilikgolh tuku max kaks nakinkamalakawaniyan: ankgolh kʼoeste chu tlawankgolh max 550 kilómetros, xtitaxtutilhakgo kʼakgatunu kachikin, asta akxni chankgolh kTroas, niku tlan tiyakgolh barco nema kalinkgolh kMacedonia (Hech. 16:8). Uma xlimakgtutu akxni litsakgsakgolh natanukgo kʼakgtum kachikin, kamaxkika talakaskin nalichuwinankgo Dios.

5 Lucas, tiku akxtum kataʼalh Pablo chu xʼamigos anta kTroas, lichuwinan tuku lalh: «Katsisni Pablo akxilhli kʼakgtum tamalakawanin pi xya chatum chixku xalak Macedonia tiku xtasaskinima chu xwan: “Katitaxtu kMacedonia chu kakilamakgtayaw”. Akxni xʼakxilhnita tamalakawanin, kkaw kMacedonia, xlakata klakpuwaw pi Dios xkinkamatasaninanitan xlakata xakkalitachuwinaw xatlan tamakatsinin» (Hech. 16:9, 10). a Apóstol katsilh niku xʼama lichuwinan Dios. ¡Xlikana pi lu paxuwalh xlakata ni taxlajwanilh chu chuntiya litsakgsalh! Umakgolh kgalhtati lakchixkuwin tawakakgolh kbarco xlakata xʼankgolh kMacedonia.

«Ktipuntaxtuw pupunu lata kTroas» (Hechos 16:11).

6, 7. 1) Akxni lakputsananiyaw tuku akgspulalh Pablo akxni alh lichuwinantapuli Dios, ¿tuku katsiniyaw? 2) ¿La kinkamakgpuwantiniyan tuku titaxtulh Pablo?

6 ¿Tuku kinkamasiyaniyan uma tuku lichuwinan Biblia? Kalilakpuwaw uma: Pablo xtsukunita an kʼAsia akxni espíritu santo makatsinilh pi nila xlichuwinalh Dios anta. Chu Jesús makatsinipa pi nila xʼalh kBitinia akxni xtsukuparanit tlawan xlakata xʼalh anta. Xaʼawatiya, akxni xchankgonita kTroas, Jesús makatsinilh pi xʼalh kMacedonia. La uku, Jesús, tiku xʼAkgxakga congregación, nachuna tlawa (Col. 1:18). Akgtum liʼakxilhtit, max lina kilhtamaku lakpuwamaw precursores nalitaxtuyaw o naʼanaw makgtayananaw anta niku tlakg talakaskin tiku nalichuwinankgo Dios. Pero max Cristo nila nakinkapulalinan asta akxni wi tuku tsukunitawa tlawayaw. ¿Tuku xlakata? Xlakata akinin xtachuna la akgtum putlaw: komo ni tatsuwimaw, nila nakinkapulalinkanan kpakgxwiki o kpakgastakat. Nachuna, Jesús nakinkapulalinan xlakata tlakg nalichuwinanaw Dios, pero kajwatiya chuna natlawa komo lu liskujmawa.

7 Pero ¿tuku kilitlawatkan komo ni tunkun lakgchanaw tuku xlakgchamputunaw maski lu liskujmaw? ¿Tlan nalakpuwanaw pi espíritu santo ni kinkapulaliman chu kilitaxlajwanitkan? Ni. Pablo na tekgsli makgapitsi malakcha nema xtalakchuwanit, pero lu liskujli asta akxni tekgsli akgtum malakcha nema xlakki. Liwana kakatsiw pi Jehová nakinkasikulunatlawayan komo lu naliskujaw natekgsaw “akgtum lanka malakcha xlakata natlawayaw xtaskujut Malana” (1 Cor. 16:9).

8. 1) ¿La xwanit kachikin Filipos? 2) ¿Tuku lu tlan kitaxtulh akxni Pablo lichuwinalh Dios anta “niku xtlawakan oración”?

8 Akxni chankgolh kxtiyat Macedonia, Pablo chu tiku akxtum xtaʼankgo, ankgolh kFilipos, tiku xlamakgolh kʼuma kachikin lanka xkamakgkatsikan xlakata romanos xwankgonit. Anta xlamakgolh tiku makgasa soldados xlitaxtukgonit. Uma kachikin xtasiya xtachuna la xaʼaktsu Italia anta kMacedonia. Kxkilhtin xpatsaps kachikin, lakatsu kkgalhtuchokgo Gangites, umakgolh tiku xlichuwinantapulikgo Dios akxilhkgolh “niku xtlawakan oración”. b Akxni chalh sábado, ankgolh anta chu katekgskgolh makgapitsi lakpuskatin tiku xtamakxtumikgonit xlakata xkakninanikgolh Dios. Wa xlakata tawilakgolh xlakata xkatachuwinankgolh. Chatum puskat, tiku xwanikan Lidia, «xkgaxmatma, chu Jehová makgtayalh nakgaxmata chu liwana nakuentajtlawani tuku Pablo xkilhwama». Lu lakgchalh xnaku tuku katsinilh, wa xlakata akxtum katatamunulh putum tiku xalak xchik, chu alistalh tlawalh pi Pablo chu tiku akxtum xtaʼankgo xtamakgxtakgkgolh kxchik (Hech. 16:13-15). c

9. ¿La stalanikgo xliʼakxilhtit Pablo lhuwa natalan, chu tuku tasikulunalin makgamakglhtinankgo?

9 ¡Lu lipaxuwakgolh xlakata Lidia tamunulh! Pablo max lu tlan limakgkatsilh xlakata xla chu tiku akxtum xkataʼan kgalhakgaxmatninankgolh akxni kawanika «katitaxtu kMacedonia chu kakilamakgtayaw». Xlikana, xʼakxilhnit pi Jehová xkalimaklakaskima xlakata xkakgalhakgaxmatnilh xʼoracioneskan umakgolh lakpuskatin tiku xkakninanikgo Dios. La uku, chuna la makgasa, lhuwa natalan lakpuskatin chu lakchixkuwin, lakgkgawasan, tiku linkgoya kata, tiku makgaxtokgkgo chu tiku nina tamakgaxtokgkgonit na ankgo alakatanu kachikinin niku tlakg talakaskin tiku nalichuwinankgo Dios. Xlikana pi akxni chuna tlawakgo titaxtukgo tuku tuwa, pero uma nitu litaxtu akxni tamalakxtumikan tapaxuwan nema kgalhikgo akxni katekgskgo latamanin chuna la Lidia, tiku lu makgamakglhtinamputunkgo xaxlikana xlakata Biblia. Kalilakpuwaw: «¿Na tlan xaklakkaxwililh tuku kilitlawat xlakata tlan xaklichuwinalh Dios kʼatanu kachikin?». Komo chuna natlawayaw, lhuwa tasikulunalin namakgamakglhtinanaw. Kalichuwinaw tuku wa Aarón, chatum tala kgawasa tiku alh kʼakgtum país xalak Centroamérica: «Xlakata kanit lichuwinan Dios kʼatanu kachikin kimakgtayanit tlakg nastaka kintakanajla chu tlawanit pi tlakg naktalakatsuwini Jehová. Lu klipaxuwa chuna la klichuwinan Dios: ¡la uku kgalhtsayan latamanin tiku kkalimakgalhtawakgema Biblia!». Lhuwa natalan tiku nachuna tlawakgonit, nachuna makgkatsikgo.

¿La nakgalhakgaxmatnanaw akxni nakinkawanikanan: «Katitaxtu kMacedonia chu kakilamakgtayaw»?

«Lhuwa latamanin xatasitsi xkatachuwinankgo» (Hechos 16:16-24)

10. ¿Tuku tlawakgolh demonios xlakata xkamachokgoputunkgo Pablo chu tiku akxtum xtaʼankgo?

10 Xlikana pi max Satanás lu sitsilh akxni akxilhli pi xlichuwinamaka xalaktlan tamakatsinin anta niku xla chu xdemonios xʼakgchipanankgonit. Ni kaks kinkamalakawaniyan pi demonios wi tuku xtlawakgolh xlakata latamanin xkalakatakikgolh Pablo chu tiku akxtum xkataʼan. Makgtum, akxni ankgolh niku xtlawakan oración, kastalanilh chatum tiku xmakgskiti tiku xlaktanuma akgtum ni xatlan espíritu. Uma tsumat xtlawa pi xmalananin xtlajakgolh lhuwa tumin xlakata xwan tuku aku xʼama la. Xla tsukulh kastalani chu pixlanka xkilhwama: «Umakgolh lakchixkuwin xlakskujnin Dios Tiku xala talhman chu kalitachuwinaman tiji tuku nalilakgtaxtuyatit». ¿Tuku xlakata chatum demonio xtlawama pi pixlanka xwa uma? Max xlakata xkamalakpuwaniputun latamanin pi tuku xla xwan pi aku xʼama la chu tuku Pablo xmasiyama watiya niku xkilhtsukunitancha. Komo chuna xwanit, latamanin nialh xkakgaxmatnikgolh xaxlikana kstalaninanin Cristo. Pero Pablo tamakxtunilh demonio chu chuna makilhkaksalh (Hech. 16:16-18).

11. Akxni xtamakxtunikanita demonio uma tsumat, ¿tuku kaʼakgspulalh Pablo chu Silas?

11 Akxni xmalananin uma skujni katsikgolh pi nialh xʼamakgo litlajakgo tumin, lu sitsikgolh. Kaxwatalinkgolh Pablo chu Silas asta niku kstanankan, niku mapakgsinanin tiku xkalaksaknit Roma xtawilakgo xlakata xlakkaxtlawakgolh taʼakglhuwit. Xmalananin uma skujni xkatsikgo pi umakgolh jueces ni xkaʼakxilhputunkgo judíos chu xlitlankajwanankgo pi romanos xwankgonit. Wankgolh pi Pablo chu Silas xmalakgatumimakgolh tamasiy nema nila xmakgamakglhtinankgo romanos. Xlakata uma tuku wankgolh, wi tuku lu lakapala lalh: “Lhuwa latamanin xatasitsi xkatachuwinankgo, chu mapakgsinanin limapakgsinankgolh  nakalimakgsnokgkan kiwi”. Alistalh kamakamaxkika xkuentajlina pulachin, tiku katamaknulh kpulachin nema tankgenu xwilacha chu «kalilakgxkgatnikgolh xtantunkan kgantiy laktsinka kiwi» (Hech. 16:19-24). Ama pulachin lu kapukswa xwanit, chu max Pablo chu Silas takgalan xlalakaʼakxilhkgo. Pero Jehová putum xʼakxilhma (Sal. 139:12).

12. 1) ¿La xʼakxilhkgo taputsastalanit umakgolh kstalaninanin Cristo, chu tuku xlakata? 2) ¿Tuku limaklakaskinkgo Satanás chu tiku tatayakgo xlakata nakinkatlawanikgoyan tuku nitlan?

12 Xtitaxtunita akglhuwa kata, Jesús xkawaninit kstalaninanin pi na xʼamaka kaputsastalanikan (Juan 15:20). Wa xlakata, akxni Pablo chu tiku akxtum xtaʼankgo chankgolh kMacedonia, xkatsikgoya pi latamanin xʼamakgo kaputsastalanikgo. Ni lakpuwankgolh pi xlakata nitlan xkalikatsinimaka uma xlimasiya pi Jehová nitlan xkaʼakxilha, wata xkalimasiyani pi Akgskgawini lu xkasitsinima. La uku, tiku tatayakgo Akgskgawini nachuna tlawakgo la tiku lakatakikgolh Pablo kFilipos, wankgo taʼakgsanin kimpalakatakan xlakata nakinkaputsastalanikanan kʼescuela chu niku skujaw. Nachuna, kmakgapitsi países, kintalamakgasitsinkan xalak atanu takanajla kinkaliyawakgoyan kxlakatinkan jueces pi wiliyaw taʼakglhuwit akxni masiyayaw tuku latamanin «tiku kgalhikgoya xtakanajlakan» ni lakgatikgo. Chu wilakgolh kachikinin niku nitlan kinkalikatsinikanan chu kinkatamaknukanan kpulachin. Pero, chuna la makgasa, Jehová na akxilhma tuku kinkaʼakgspulaman (1 Ped. 3:12).

«Tunkun kamunuka» (Hechos 16:25-34)

13. ¿Tuku lalh nema tlawalh pi xkuentajlina pulachin xkgalhskininalh tuku xlitlawat xwanit xlakata xlakgtaxtulh?

13 Pablo chu Silas max maklakaskinkgolh tsinu kilhtamaku xlakata xlilakpuwankgolh tuku xtitaxtukgonit ama kilhtamaku. Max itat tsisni, tlan xmakgkatsikgoya xlakata «xtlawamakgolh oración chu xlimalankimakgolh Dios takilhtlin». Kaj xalan, tliwakga tachikilh pulachin. Xkuentajlina pulachin kaj lakapala tayalh, akxilhli pi malakcha xtalakkikgonit chu lakpuwa pi xtsalakgonit tachin. Xlakata xkatsi pi xʼamaka malakgaxokgekan xlakata uma, «maxtulh xʼespada chu xʼakstu xʼamaka makgnikan». Pero Pablo pixlanka wanilh: «¡Ni katlawanikanti tuku nitlan, kimputumkan unu kwilaw!». Uma xkuentajlina pulachin tiku lu xlakgaputsama, kgalhskininalh: «Lakchixkuwin, ¿tuku kilitlawat xlakata naklakgtaxtu?». Pablo chu Silas xkatsikgo pi kajwatiya Jesús tlan xlakgmaxtulh uma chixku, wa xlakata wanikgolh: «Kakanajlani Malana Jesús chu nalakgtaxtuya wix chu tiku xalak minchik» (Hech. 16:25-31).

14. 1) ¿La makgtayakgolh Pablo chu Silas xkuentajlina pulachin? 2) ¿Tuku tasikulunalin makgamakglhtinankgolh Pablo chu Silas xlakata xatapaxuwan tayanikgolh taputsastalanit?

14 ¿Xlikana xkatsiputun tuku xkgalhskininama? Tasiya pi chuna, xlakata apóstol nitu wa komo uma chixku kaj xʼakgsaninama. Pero xlakata uma chixku ni judío, pulana xlikatsinit xwanit tuku ni xatuwa xmasiya xaSanto Tatsokgni, chu xliputum xnaku xlimakgamakglhtinat xwanit xlakata kstalanina Cristo xlitaxtulh. Wa xlakata, Pablo chu Silas «litachuwinankgolh xtachuwin Jehová». Xlakata lu kuenta xtlawanimakgolh chuna la xmasiyamakgolh xlakata Biblia, max nialh lakapastakkgolh chuna la xkakatsanima niku xkakgesnokgkanit. Pero xkuentajlina pulachin akxilhli la xtakilhkinit anta niku xkakgesnokgkanit, chu tsukulh kakuchi. Alistalh, «xla chu putum tiku xalak xchik tunkun kamunuka». ¡Lu lanka tasikulunalin xmakgamakglhtinankgonit Pablo chu Silas xlakata xatapaxuwan xtayanikgonit taputsastalanit! (Hech. 16:32-34).

15. 1) ¿La stalanikgonit xliʼakxilhtit Pablo chu Silas lhuwa xtatayananin Jehová? 2) ¿Tuku xlakata chuntiya nakalakgapaxialhnanaw latamanin anta niku lichuwinanaw Dios?

15 Chuna la Pablo chu Silas, lhuwa natalan xala uku lichuwinankgonit xalaktlan tamakatsinin akxni xkatamaknukanit kpulachin kaj xlakata xtakanajlakan, chu Jehová kasikulunatlawanit. Akgtum liʼakxilhtit, kʼakgtum kachikin niku ni xmastakan talakaskin natlawayaw kintaskujutkan, milh kilhtamaku, 40% natalan xalak ama kachikin, xlakgapaskgonit xaxlikana akxni xtanumakgolh kpulachin (Is. 54:17). Chu chuna la xkuentajlina pulachin makgamakglhtinalh xalaktlan tamakatsinin akxni xtachikinita tiyat, makgapitsi latamanin na makgamakglhtinankgo xalaktlan tamakatsinin akxni wi tuku lu tuwa kaʼakgspula kxlatamatkan. Wa xlakata, chuntiya kakalakgapaxialhnaw xlakata tlan nakamakgtayayaw akxni natalakaskin.

«¿Chu uku kaj xatsekg kinkamaxtumakan?» (Hechos 16:35-40)

16. ¿Tuku lu talakgpalilh lichali lata xkakgesnokgkanit Pablo chu Silas?

16 Lichali chuna la xkakgesnokgkanit Pablo chu Silas, xmapakgsinanin uma kachikin limapakgsinankgolh pi xkatamakxtuka kpulachin. Pero Pablo wa: «Kinkamakgsnokgkan kxlakatinkan latamanin, chu nitu kinkalakputsananimakan, maski akinin ktapakgsiniyaw Roma, chu kinkatamaknukan kpulachin. ¿Chu uku kaj xatsekg kinkamaxtumakan? ¡Ni, ni chuna! Xlakan kaminkgolh chu kakinkalinkgon kkilhtin». Akxni katsikgolh pi xkakgesnokgkanit chatiy romanos, umakgolh mapakgsinanin «pekuankgolh», xlakata xkatlawanikgonit tuku nitlan. d La uku xtalakgpalinit tuku xtitaxtumakgo. Kxlakatinkan latamanin xkakgesnokgkgonit chu kxlakatinkan amakgapitsin xliwanatkan xwanit pi nitlan tuku xtlawakgonit. Wa xlakata ankgolh katasaskinikgo pi xtaxtukgolh kFilipos. Xlakan wankgolh pi xʼamakgo taxtukgo, pero pulana makgpuwantinikgolh uma grupo xla kstalaninanin Cristo nema kstakma. Chu alistalh ankgolh.

17. Xlakata tuku tlawakgolh Pablo chu Silas, ¿tuku katsinikgolh xalaksasti kstalaninanin Cristo?

17 Max Pablo chu Silas ni xkakgesnokgka komo tunkun xwankgolh pi romanos xwankgonit (Hech. 22:25, 26). Pero xalaksasti kstalaninanin Cristo max xtilakpuwankgolh pi limaklakaskinkgolh uma xlakata ni xlipatinankgolh Cristo. Pero ¿la xʼamakgo makgkatsikgo tiku ni romanos xwankgonit? Xlakata limapakgsin ni xwan pi ni xkakgesnokgka. Wa xlakata akxni tayanikgolh, Pablo chu Silas limasiyakgolh pi putum xlakskujnin Dios tlan natayanikgo taputsastalanit. Nachuna, akxni alistalh wankgolh pi xlakan xmakgtapakgsikgo kRoma, kamafuerzajnikgolh mapakgsinanin natsokgwilikgo pi xlakan xlakatsalakgonit limapakgsin. Uma max makgtayanalh pi nialh xkatlawaniputunkgolh tuku nitlan kstalaninanin Cristo xalak Filipos. Uma limapakgsin xʼama kamakgtaya natalan xlakata ni xkatlawanika tuku nitlan.

18. 1) ¿La stalanikgo xliʼakxilhtit Pablo lakgkgolotsin xala uku? 2) ¿La tlan nalimaklakaskinaw limapakgsin xlakata «nakgalhmakgtayayaw xatlan tamakatsinin»?

18 Lakgkgolotsin xalak congregación na wilikgo tlan liʼakxilhtit. Xlakan na tlawakgo tuku kaskinikgo natalan pi katlawakgolh. Nachuna, putum kstalaninanin Cristo, chuna la Pablo, liwana kiliʼakxilhatkan tuku kilhtamaku nalimaklakaskinaw tuku wan limapakgsin xlakata nalitamakgtayayaw. Akxni chuna xlilat, kalakganaw jueces xalak kinkachikinkan o xalak atanu países xlakata limapakgsin chuntiya nakinkamaxkiyan talakaskin nakakninaniyaw Jehová. Pero chuna ktlawayaw ni kaj xlakata klakgpaliputunaw limapakgsin, wata kmaklakaskinaw limapakgsin xlakata «nakkgalhmakgtayayaw xatlan tamakatsinin», chuna la apóstol Pablo kawanilh natalan xalak Filipos max 10 kata alistalh lata xtamaknukanit kpulachin kʼama kachikin (Filip. 1:7). Komo tlan nakitaxtu akxni nakatachuwinanaw mapakgsinanin o ni, liwana lakkaxwilinitaw chuna la Pablo chu tiku akxtum xtaʼankgo, nakalitachuwinanaw «xatlan tamakatsinin» putum latamanin kaxanikawa niku espíritu santo nakinkapulalinan (Hech. 16:10).

a Kaʼakxilhti recuadro « Lucas, tiku tsokgwililh Hechos».

b Max ni xlakkaxwilikanit akgtum sinagoga anta xlakata kʼuma kachikin xwilakgolh lhuwa soldados o xlakata ni xwilakgolh 10 lakchixkuwin judíos chuna la xtalakaskin.

c Kaʼakxilhti recuadro « Lidia, tiku ksta xatsutsokgo lhakgat».

d Xlimapakgsinkan romanos xwan pi putum tiku xmakgtapakgsi kʼuma kachikin xlakgchan ankgalhin liwana xlakputsananika chu pi nikxni xʼamaka malakgaxokgekan kxlakatinkan amakgapitsin komo ni pulana liwana xlakkaxwilikanit pi chuna xlakgchan.