Ankan kxpulakni

Ankan kliputsan

CAPÍTULO 19

Chatum tiku lu tlan pulalilh familia

Chatum tiku lu tlan pulalilh familia

1, 2. 1) ¿Tuku taʼakglhuwit xʼamakgolh kgalhikgo José chu xfamilia? 2) ¿Tuku nitlan tamakatsin wanilh José María?

JOSÉ wili kstipun burro xaʼawatiya kuxtalh. Katsisni anta kBelén. Anu anu lakan chu makspalha xburro. Max lakpuwama la xlimakgat niku naʼankgo: xʼamakgolh kʼEgipto. Anta nitu lakgapasa: ni kalakgapasa latamanin, xtachuwinkan chu xtalismaninkan... ¿Nasmanikgo kʼEgipto uma familia?

2 Max tuwa makgkatsilh José nawani María, puskat tiku lu xpaxki, tuku makatsinilh ángel kʼakgtum tamanixnat. Pero maski lu tuwa makgkatsilh wanilh uma nitlan tamakatsin: ¡mapakgsina Herodes makgniputun aktsu xkgawasa! Wa xlakata ni kgalhikgo lhuwa kilhtamaku, talakaskin lakapala nataxtukgo kBelén (kalikgalhtawakga Mateo 2:13, 14). María lu lilakgaputsanit. María chu José nila kanajlakgo pi wi tiku makgniputun aktsu xkgawasa nema nitu tlawanit. Maski chuna, lipawankgo Jehová chu takaxkgo xlakata natsalakgo.

3. Kawanti la xwi Belén akxni José chu María tsalakgolh. (Na kaʼakxilhti dibujo.)

3 Akxni latamanin xalak Belén lu lhtatamakgolh, xlakata ni katsikgo pi wi tuku nitlan nakaʼakgspula, José, María chu Jesús katsisni taxtukgo kkachikin chu ankgo ksur. Akxni tsuku taxtu chichini chu maxkgakge kʼakgapun anta kʼeste, max José lakpuwan: «¿La naktlawa akit tiku kaj xwakna xlakata nakkuentajtlawa kifamilia xlakata nitu nakatlawanikgo tiku ni kaʼakxilhputunkgo chu kgalhikgo lhuwa limapakgsin? ¿Tlan nakkamaxki tuku namaklakaskinkgo? Maski tuwa tuku naktitaxtu, ¿tlan nakmakgantaxti tuku Jehová kilakgayawanit pi nakkuentajtlawa chu nakmakgastaka uma kgawasa nema ni xtachuna amakgapitsin?». José titaxtulh lu laktuwa taʼakglhuwit. Akxni naʼakxilhaw la lakkaxtlawalh, naʼakxilhaw tuku xlakata talakaskin nachuna nakgalhiyaw kintakanajlakan chuna la José pero tlakg nakamakgtaya natlatni.

Kuentajtlawa xfamilia

4, 5. 1) ¿La lu talakgpalilh xlatamat José xliputum kilhtamaku? 2) ¿La matliwakglhli ángel José xlakata xmakgamakglhtinalh uma lu xlakaskinka taskujut?

4 Liwakaya akgtum kata akxni xliputum kilhtamaku talakgpalilh xlatamat José, akxni nina xtsalataxtukgo kBelén, akxni xlamajku kNazaret. Anta José kskinit María xtsumat Helí, tsumat tiku lu tlan xlin xlatamat chu lu tliwakga xwi xtakanajla. Pero akgtum kilhtamaku katsilh pi xʼama kgalhi skgata. Xlakata José ni xmamaxanilh María, lakkaxwililh tsekg nalakxtlawa xtamakgaxtokgat. * Ama kilhtamaku, chatum ángel wanilh pi Jehová xlimaklakaskinit xʼespíritu santo xlakata xkgalhilh kskgata. Chuna lichuwinalh skgata: «Wa nti namalakgtaxtiy xchixkuwin xpalakata xtalakgalhin». Na wa uma lu lakwan tachuwin: «Ni kapikuanti, natatawilaya María mimpuskat natlawaya» (Mat. 1:18-21).

5 Xlakata José xaʼakgstitum xlakskujni Dios xwanit chu xkgalhakgaxmatnan, tlawalh chuna la xwanikanit. Makgamakglhtinalh tlakg xlakaskinka taskujut: xmakgastakli chu xkuentajtlawalh chatum tiku ni xkgawasa xwanit, wata xKgawasa Jehová Dios tiku tlakg xpaxki. Alistalh xlakata mapakgsina xalak Roma mastalh akgtum limapakgsin, José taʼalh xpuskat xlakata xtatsokgtawilalh kBelén maski atsinu xtsankga nalakachin kskgata. Chu anta lakachilh aktsu kgawasa.

6-8. 1) ¿Tuku tlawalh pi xtalakgpalipa xlatamat José chu xfamilia? 2) ¿La likatsiyaw pi Satanás wa tiku tlawalh pi xtasiyalh uma staku? (Na kaʼakxilhti nota.)

6 Ni taspitkgolh kNazaret, José tatamakgaxtakgli xfamilia kBelén, kachikin nema lakatsu xwi kJerusalén. Maski ni lhuwa tuku xkgalhikgo, tlawalh putum tuku makaʼakchalh xlakata María chu aktsu kgawasa nitu xkatsankganilh. Akxni aku xlakachinit Jesús, tawilakgolh kʼakgtum aktsu chiki. Pero akxni xtitaxtunit kilhtamaku, akxni Jesús tsinu kstaknita, max xkgalhi liwaka akgtum kata, xlatamatkan amakgtum lu talakgpalipa.

7 Makgapitsi tiku xlakputsananikgo staku chankgolh kxchik José chu María, xlakata stalanikgolh tuku xtasiya la akgtum staku. Umakgolh lakchixkuwin xminkgonitancha kʼOriente, max xalak Babilonia, chu xʼankgonit kʼuma aktsu chiki xlakata xmaxkikgolh kakni aktsu skgata nema xmapakgsinakan judíos xʼama wan.

8 Max xkatsikgo o ni, umakgolh tiku xlakputsananikgo staku kalipekua wilikgolh xlatamat aktsu Jesús. Uma tuku xtasiya la akgtum staku ni pulana kalilh kBelén, wata kalilh kJerusalén, niku wanikgolh mapakgsina Herodes tiku lixkajni xlikatsi tuku xlakgankgonit: xputsamakgolh aktsu kgawasa tiku xmapakgsina judíos xʼama wan. * Tuku wanikgolh mapakgsina tlawalh pi tlakg ksitsilh.

9-11. 1) ¿Tuku likatsiyaw pi makgtayanalh chatum tiku tlakg tliwakga nixawa Herodes o Satanás? 2) ¿La wankgo makgapitsi cuentos xlakata akxni José alh kʼEgipto, pero tuku xlikana lalh?

9 Lu tlan pi makgtayanalh tiku tlakg xkgalhi litliwakga nixawa Herodes o Satanás. Kaʼakxilhwi tuku tilatilhalh. Akxni tiku xlakputsananikgo staku chankgolh kchiki chu akxilhkgolh aktsu Jesús xtawi María, maskiwikgolh lhuwa tuku laktapalaxla la «oro, limajinin, chu mirra». ¡Max lu kaks lilakawankgolh José chu María xlakata lhuwa tuku kamaskiwika! Pero xlakata tiku xlakputsananikgo staku xʼamakgolh taspitparakgo kJerusalén xlakata xwanikgolh mapakgsina Herodes niku xwi aktsu kgawasa, Jehová wi tuku tlawalh. Kʼakgtum tamanixnat kalimapakgsilh pi atanu tiji xtiyakgolh xlakata xtaspitkgolh kxkachikinkan (kalikgalhtawakga Mateo 2:1-12).

10 Ama kilhtamaku, akxni aku xʼankgonit tiku xlakputsananikgo staku, xʼángel Jehová makatsinilh José: «Na katiya aktsu kgawasa, chu xtsi, katsala kʼEgipto nkapit, na anta natamakgaxtakga asta ni liwaya nakwaniyan; sampi chuna nalay mpi wa Herodes, naputsay aktsu kgawasa namakgniy» (Mat. 2:13). Chuna la akxilhwi niku tsuku capítulo, José tunkun tlawa tuku wanikan. José tlakg xlakaskinka akxilha nitu naʼakgspula aktsu skgata, wa xlakata kalin xfamilia kʼEgipto. Xlakata tiku xlakputsananikgo staku lhuwa tuku kamaskiwikgolh, xkgalhikgoya tumin xlakata tlan xlixokgokgolh tuku namaklakaskinkgo akxni naʼankgo kʼEgipto chu akxni anta natawilakgo.

José ni makgtiy lakapastakli tuku tlawalh chu wi tuku limakgxtakgli xlakata nitu xakgspulalh xkgawasa

11 Makgapitsi cuento wankgo pi lhuwa tuku nila tamakanajla tatlawalh akxni ankgolh kʼEgipto. Uma cuentos wankgo pi aktsu Jesús maʼaktsuwilh tiji, chu tlawalh pi nitu xkatlawanikgolh kgalhananin asta tlawalh pi xtaxmutkgolh mokgot xlakata María tlan xpuxli dátiles. * Pero tanu tuku xlikana lalh: makgat tlawankgolh chu tuwa makgkatsikgolh xlakata ni xlakgapasnankgo.

José lhuwa tuku tlawalh xlakata nitu xlanilh xfamilia

12. ¿Tuku kamasiyani José putum natlatni xala uku?

12 Natlatni lhuwa tuku tlan katsinikgo xlakata xliʼakxilhtit José, tiku lakapala makgxtakgli xtaskujut chu tuku tlan xkgalhi xlakata xkuentajtlawalh xfamilia. ¡Lu xlakaskinka xʼakxilha tuku Jehová xlakgayawanit! La uku, tiku kgalhikgo kamanan wilakgolh kkakilhtamaku niku lu kalipekua, anan lhuwa tuku nitlan nema kalakgpalini xtalakpastaknikan kamanan chu kalakxtlawani xlatamatkan. Xlikana, lu lipaxuwayaw akxni kaʼakxilhaw putum natlatni chu natsitni, liwana lakkaxwilikgonit nakakuentajtlawakgo xkamanankan chuna la tlawalh José.

Liwana kakuentajtlawa xfamilia

13, 14. ¿Tuku tlawalh pi José chu María xtawilakgolh kNazaret?

13 Max José chu xfamilia ni lhuwa kilhtamaku tamakgxtakgkgo kʼEgipto, xlakata ni makgas titaxtulh, ángel wanilh José pi Herodes xninita. Nachuna, makgasa xlichuwinankanit pi Jehová xʼama tasani xkgawasa xlakata xtaxtucha kʼEgipto (Mat. 2:15). José makgantaxtilh uma tuku xwankanit akxni alh kʼEgipto chu tataspitli María chu Jesús kxkachikinkan. Pero ¿niku kalilh?

14 José liwana lakapastaka tuku tlawa, wi tuku xlakata pekuani tiku tawi xlakgxokgo Herodes, Arquelao, tiku na xamakgnina. Xlakata Dios kapulalilh, José kataʼan xfamilia knorte, lakgamakgat niku wi Jerusalén chu xtaʼakglhuwit. Xlikana, José chu María taspitkgo kNazaret, anta kʼGalilea niku tamakgxtakgkgo chu kamakgastakkgo xkamanankan (kalikgalhtawakga Mateo 2:19-23).

15, 16. ¿La xwanit xtaskujut José chu tuku xlimaklakaskin?

15 Maski ni lhuwa tuku xkgalhikgo kNazaret, lu tuwa xwanit xlatamatkan. Biblia lichuwinan pi José chatum xwakna xwanit, chu uma taskujut lu tuwa. Tiku kxwaknankgo xʼankgo katankamikgo kiwi, xkukalinkgo chu xmaskakakgo. Kiwi nema xmaxtukgo xlitlawakgo chiki, barcos, laktsu puentes o xlitlawakgo carretas, yugos chu putum tuku xmaklakaskinkgo akxni kskujkgo kkakiwin (Mat. 13:55). Uma taskujut lu xtalakaskin litliwakga. Xwaknanin kskujkgo kxtankilhtin kxchikkan o kxpaxtun.

16 José xkgalhi lhuwa tuku xliskuja, max makgapitsi tuku xkgalhi wa xla xtlat xwanit. Max xkgalhi escuadra, plomada, hilo nema xlilhkanan, hacha, serrucho, tuku xlipuxwaknan, martillo chu mazo, chu nachuna xkgalhi lhuwa formones chu tuku xlislamanan. Max xmaklakaskin akgtum taladro xla arco nema xmatsuwikan. Chu max xkgalhi makgapitsi clavos, maski lu laktapalaxla xwankgonit.

17, 18. 1) ¿Tuku masiyanilh xtlat Jesús? 2) ¿Tuku xlakata tlakg xliskujat xwanit José?

17 Kalilakapastakti akxni Jesús aktsinajku xwanit, akxilhma la kskujma xtlat. Kaks lakaʼanit chu kuenta tlawama putum tuku tlawama xtlat. Akxni akxilha la skuluj makawan, lakchalanka xmakxpan, akgchatilanka chu kuenta tlawa tuku liskujma, akxilha pi xtlat lu katsini tuku tlawa, tliwakga chu lu skgalala. Max akxni Jesús aktsinajku xwanit José masiyani makgapitsi ni lu laktuwa taskujut, nalilijarli kiwi xaskakni xmakxuwa skiti, na masiyani makgapitsi tanu tanu kiwi nema anan la sicómoro, roble chu olivo.

José masiyanilh xkgawasa xlakata xwakna xwa

18 Jesús akxilha pi uma xalaklanka makan nema litankami kiwi, litlawa vigas chu limalakgnu muebles na lu stlan kalimamakgkatsini xtse chu laktsu xnatalan akxni kaliswita. Kalakapastakwi pi xfamilia tlakg talhuwilh, xlakata Biblia wan pi Jesús kgalhilh kgalhchaxan natalan (Mat. 13:55, 56). Xlakata José lanka familia xkgalhi, tlakg xliskujat xwanit.

José putum kilhtamaku tlakg xlakaskinka akxilhli tuku xmaklakaskin xfamilia xlakata xtakanajla

19. ¿La xkuentajtlawa José xtakanajlakan xfamilia?

19 Pero José tlakg xlakaskinka akxilha namasiyani xfamilia tuku xla Dios. Wa xlakata limaxtulh kilhtamaku nakalitachuwinan xkamanan xlakata Jehová chu xlimapakgsin. José chu María xkalinkgo ksinagoga nema wi kkachikin, niku tlan xkgaxmatkgolh akxni xlikgalhtawakgakan Limapakgsin chu akxni xwankan tuku kilhchani. Chu max akxni xkitaspitkgo, Jesús lhuwa tuku xkgalhskininan xlakata tuku xkgaxmatnit. ¿Tlan nalakpuwanaw la José lakputsa la nakgalhti putum xtakgalhskinin? Nachuna, uma chixku tiku ni makgxtakga Dios xkalin xfamilia akgatunu kata kpaskua xla takanajla nema tatlawa kJerusalén. Akgtum liʼakxilhtit, xlakata tlan xʼankgolh akgatunu kata kPascua xlitlawanatkan xwanit liwaka 120 kilómetros, akxni xʼankgo chu akxni xtaspitkgo. Akxni xʼankgo kpaskua, max akgtiy semana ni xtawilakgo kxchikkan.

José xkalin xfamilia kxtemplo Jerusalén xlakata xkakninanikgolh Jehová

20. ¿La tlan natlawakgo chuna la José tiku pulalinkgo familia?

20 La uku kstalaninanin Cristo tiku pulalinkgo familias nachuna tlawakgo. Maski lhuwa skujkgo xlakata nakamaxkikgo tuku maklakaskinkgo xfamiliajkan, limaxtukgo kilhtamaku xlakata nakatatawilakgo xkamanan chu tlakg xlakaskinka akxilhkgo nakamasiyanikgo xlakata Dios. Lhuwa liskujkgo xlakata nakalinkgo ktamakxtumit chu klaklanka tamakxtumit chu nakakninanikgo Dios kfamilia. Chuna la José, katsikgo pi tuku tlakg tlan nakamakgxtakgnikgo xkamanankan wa xtakanajlakan.

«Pala tu lanilh kpuwamaw kin»

21. ¿Tuku xtlawakgo José chu xfamilia akxni xchan Pascua chu la xlilhuwa xtlawankgonit akxni katsikgolh pi nitu xkatamima Jesús?

21 Biblia lichuwinan tuku lalh akxni Jesús xkgalhi akgkutiy kata. Chuna la xlismanikgonit, José kalin kPascua xfamilia kJerusalén. Lhuwa laklanka familias makxtum ankgo, lu lipaxuw akxilhtilhakgo la lu stlan tasiya. Akxni takxtutilhamakgolh xlakata nachankgo kJerusalén, lhuwa kilhtlikgo salmos nema kalilakgapaskan Takilhtlin xla Taʼakxtunat (Sal. 120-134). Max lhuwa miles latamanin kilakgolh kʼuma kachikin. Akxni sputa paskua, putum familias taspitparakgo kxchikkan. José chu María xlakata lhuwa tuku lakapastakmakgolh, lakpuwankgo pi na anta xmima Jesús, max lakpuwankgo pi katamima makgapitsi xparientes. Pero akxni tantakuta xtlawankgonit, wi tuku lu kamakgapekualh: ¡Jesús ni anta wi! (Luc. 2:41-44.)

22, 23. ¿Tuku tlawakgolh José chu María akxni katsikgolh pi Jesús nitu xkatamima chu tuku wanilh María akxni tekgskgolh?

22 Lu pekuankgonit, José chu María taspitparakgolh kJerusalén. Putsatapulikgo kcalles, nema la uku nialhti lama, putsamakgolh xkgawasakan chu wankgo: «¡Jesús, Jesús!». ¿Niku lama? Titaxtu akgtutu kilhtamaku chu ni tekgskgo. Max José lakpuwan pi xlakata makgatsankgalh Jesús, lu makgatsankganinit Jehová. Alistalh, ankgo putsakgo ktemplo, chu tanukgo ni tamakxtumikgonit makgalhtawakgananin tiku lu lakgapaskgo Limapakgsin. Anta katawi Jesús. ¡Lu skaya limakgkatsikgo! (Luc. 2:45, 46.)

23 Jesús kakgaxmatnima chu katlawanima takgalhskinin makgalhtawakgananin tiku kaks lilakawankgo xliskgalala chu xlakata la kgalhtinan. María chu José na lu kaks lilakawankgo. Biblia ni wan komo José wi tuku wa. Pero akxni chuwinalh María limasiyalh tuku xmakgkatsikgo xchatiykan: «¿Tu[...] xlakata chuna nama kinkatlawanita? Wa mintlat, chu kit kkaputsatlawanan sampi [...] pala tu lanilh kpuwamaw kin» (Luc. 2:47, 48, Hua Xasasti Talaccaxlan, TXS, 1999).

24. ¿La lichuwinan Biblia xlakata tuku taʼakglhuwit titaxtukgo natlatni?

24 Kaj tsinu tuku lichuwinan Biblia xlakata tukuya talakgaputsit titaxtukgo tiku kgalhikgo kamanan. Maski xkgawasakan José chu María ni xkgalhi talakgalhin pero na titaxtukgolh talakgaputsit. Xlakata la uku lu kalipekua wi kakilhtamaku tlawa pi lhuwa natlatni lhuwa tuku nalilipuwankgo. ¡Lu tlan limakgkatsiyaw akxni katsiyaw pi xTachuwin Dios lichuwinan tuku taʼakglhuwit titaxtukgo natlatni!

25, 26. ¿La kakgalhtilh Jesús xnatlatni chu tuku max makgkatsilh José?

25 Ni kaks lilakawanaw xlakata Jesús wi ktemplo, anta niku makgkatsi pi tlakg talakatsuwini xTlat xalak akgapun. Anta lu paxuwa xlakata lhuwa tuku masiyanimaka. Wa xlakata kakgalhskin xnatlatni pero ni kaj xlakata nitlan xtayat: «Wampi ¿tu[...] [xlakata] xkiliputsapatit? ¿Lantla pi ni katsiyatit pi kit anta unu kxtemplo kintlat kimininiy naktawilay?» (Luc. 2:49TXS, 1999).

26 Max José tsuku lilakpuwan tuku kawanilh Jesús. ¿Lipaxuwalh akxni kgaxmatli? Max, xlakata lu liwana xmasiyaninit xkgawasa napaxki Jehová chu xTlat naliʼakxilha. Chu maski Jesús kajku aktsu kgawasa, liwana katsi la tamakgkatsi kgalhikan chatum tlat xapaxkina. José liskujli xlakata chuna xmakgkatsilh.

27. ¿Tuku tasikulunalin kgalhikgo natlatni, chu tuku tlawalh José nema na tlan natlawakgo?

27 Komo wix kgalhiya kamanan, ¿katsiya la xlilhuwa kamakgtaya tuku tlawaya xlakata nakatsikgo tuku kilhchanima chatum xatlan tlat? ¡Uma lu lanka tasikulunalin! Chu komo kgalhiya tukamanan o atanu tiku kuentajtlawapat, kalakapastakti tuku tlawalh José chu lu xlakaskinka kakaʼakxilhti chatunu chatunu. Chu tuku tlakg xlakaskinka, kakamakgtaya tlakg natalakatsuwinikgo xTlatkan xalak akgapun, Jehová (kalikgalhtawakga Efesios 6:4).

Liwana makgantaxti tuku xlakgayawakanit

28, 29. 1) ¿Tuku limasiya tuku wan Lucas 2:51, 52 xlakata José? 2) ¿La makgtayalh José xlakata lhuwa tuku xkatsinilh chu liwana kstakli Jesús?

28 Biblia ni lhuwa lichuwinan xlatamat José, pero kilikatsitkan. Biblia lichuwinan pi Jesús «ankgalhin xlakgachixkuwikgoy» xnatlatni chu «lantla kstakma, na chuna xtaliwakama [«xliskgala», TNM], chu na xkgalhiy lipaxkatsinit kxlakatin Dios, chu nchixkuwin» (kalikgalhtawakga Lucas 2:51, 52). ¿Tuku kinkamasiyaniyan uma tachuwin? Pi José lu tlan xpulalin xfamilia, xlakata xkgawasa tiku ni xkgalhi talakgalhin xmaxki kakni, xtapakgsini chu xkgalhakgaxmata.

29 Na kinkawaniyan pi Jesús «xtaliwakama [«xliskgalala», TNM]». Tlan nalakpuwanaw pi José makgtayalh Jesús xlakata liwana kstakli. Ama kilhtamaku judíos lu xlakgapaskgo akgtum proverbio xala makgasa, chu asta la uku wijku xatatsokgni, nema limasiya pi kajwatiya tiku kgalhi kilhtamaku skgalala nawan. Uma proverbio wan pi lakskujnin, tiku wi tuku tlawakgo, la xwaknanin, tiku skujkgo kkakiwin o herreros, «ni akgatekgskgo tuku xaʼakgstitum chu limapakgsin [...], chu na ni lakkaxwilikgo parábolas». Akxni stakli Jesús, tiku kaj chatum xwakna makgastakli, limasiyalh pi uma tuku xlakpuwankgo ni xlikana xwanit. ¡Max makglhuwa kgaxmatli pi xtlat lu tlan xlichuwinan «tuku xaʼakgstitum chu limapakgsin» nema tlawa Jehová!

30. ¿Tuku lu tlan liʼakxilhtit kamakgxtakgnilh José tiku pulalinkgo familia?

30 Xaʼawatiya, xlakata Jesús tliwakga wa akxni stakli, litasiya pi José kuentajtlawalh xlakata tliwakga kstakli. Na masiyanilh liwana xtlawalh akgtum taskujut nema lu tuwa xwanit. Chu Jesús ni kaj lilakgapaska xkgawasa xwakna na lilakgapaska «xwakna» (Mar. 6:3). Liwana litasiya pi José makgantaxtilh tuku xlakgayawakanit. Tiku pulalinkgo familias tlan natlawakgo chuna la José, akxni kamaxkikgo tuku maklakaskinkgo xkamanan chu kamasiyanikgo akgtum taskujut nema tlan nalitamakgtakgalhkgo.

31. 1) Chuna la katsiyaw, ¿tukuya kilhtamaku nilh José? (Kaʼakxilhti  recuadro.) 2) ¿Tuku tlan liʼakxilhtit kinkamakgxtakgnin José?

31 Biblia lichuwinan pi akxni tamunulh Jesús, xkgalhi max 30 kata, nialh talichuwinan José. Uma limasiya pi María nialh xkgalhi xchixku akxni Jesús tsukulh lichuwinan Dios (kaʼakxilhti recuadro « ¿Tukuya kilhtamaku nilh José?»). Maski xninita, lhuwa tuku makgaxtakgli José: akgtum lu tlan liʼakxilhtit xlakata xkgalhi lhuwa takanajla chu putum kilhtamaku makgantaxtilh tuku xlakgayawakanit, kuentajtlawalh xfamilia chu kamaxkilh tuku xmaklakaskinkgo. Putum kstalaninanin Cristo, tiku kgalhikgo xkamanan o ni kgalhikgo xlikgalhitkan xtakanajlakan chuna la José.

^ párr. 4 Ama kilhtamaku, akxni wi tiku kskininan xlitaxtu xtachuna pi xtamakgaxtokgkgonita.

^ párr. 8 Uma staku ni xtachuna la amakgapitsi xwanit, na ni wa Jehová tiku xmasiyama. Liwana litasiya pi Satanás limaklakaskilh uma staku nema kaj xalan tasiyalh xlakata tlan xmalakgsputulh Jesús.

^ párr. 11 Biblia liwana masiya pi Jesús tlawalh xapulana milagro, o «xapulana xlimasiy» akxni xtamununita (Juan 2:1-11TNM).