Ankan kxpulakni

Ankan kliputsan

CAPÍTULO 15

Makgtayalh xkachikin Dios

Makgtayalh xkachikin Dios

1-3. 1) ¿Tuku xlakata max lu pekualh Ester akxni lakgalh xchixku? 2) ¿Tukuya takgalhskinin nakatsiyaw xtakgalhtin?

ESTER chuntiya talakatsuwima kpumapakgsin xalak Susa maski pekuan. Lu tuwa makgkatsi xlakata lu kaks malakawaninan la tlawakanit chiki. Tlakg tasiya patsaps nema litatlawanit ladrillo chu tsokgkanit, tlawakanit xadibujo toros nema kgalhikgo xpakgakan, leones chu soldados tiku maskujukgo flechas, chu xcolumnas chiki lu stlan xtasiyakgo chu anankgo lu xalaklanka estatuas. Xpumapakgsin mapakgsina lu stlan xtasiya, chu talhman xyawakanit lakatsu ksipi wanikan Zagros niku takta nieve, anta xtitaxtu lu xastalanka chuchut nema xminacha kkgalhtuchokgo Coaspes. Akxni xpulaktsalama uma chiki, nema liwana tlawakanit xlakata nalimasiyakan la xlilhuwa litliwakga kgalhi mapakgsina, Ester lakgama mapakgsina, tiku lilakgapaskan «lanka mapakgsina», ¡chu uma wa xchixku!

2 Uma tsumat judía wanikan Ester tiku tliwakga xwi xtakanajla, nipara tsinu xlakpuwan pi xʼama tatamakgaxtokga tiku nitlan likatsi la uma mapakgsina. * Xla niti masiyaninit tayat la xla Abrahán, tiku tataktujulh chu kgalhakgaxmatli xlimapakgsin Dios akxni wanilh pi xtlawalh tuku xwanima xpuskat, Sara (Gén. 21:12). Max nipara tsinu lakgapasa Jehová, xDios Ester, chu Limapakgsin nema kamaxkilh judíos. Pero liwana lakgapasa xlimapakgsinkan persas, chu xpuskat aku nalakatsala akgtum limapakgsin nema ni xlitatlawat: pi niti nalakgan mapakgsina komo ni tasanikanit. ¡Chu xmakgnikan tiku xlakatsala uma limapakgsin! Maski chuna, Ester talakatsuwi kxkilhtin pumapakgsin chu taya niku tlan naʼakxilha mapakgsina chu liwana xkatsi pi xʼamaka makgnikan (kalikgalhtawakga Ester 4:11 chu 5:1).

3 ¿Tuku xlakata kalipekua xwilima xlatamat uma puskat tiku lu tlan xwi xtakanajla? ¿Tuku kinkamasiyaniyan tuku tlawalh? Xlakata tlan nakatsiyaw, pulana kaʼakxilhwi la xpuskat mapakgsina xalak Persia litaxtulh.

La xwanit xlatamat Ester pulana

4. ¿Tuku katsiyaw xlakata Ester akxni aktsinajku xwanit, chu tuku xlakata stakli kxchik xtapuxnimat Mardoqueo?

4 Ester nialh xkgalhi xnatlatni. Ni lhuwa tuku katsiyaw xlakata xnatlatni, kaj katsiyaw pi limapakuwika Hadassá, tukuwani xahebreo nema wamputun mirto, xastlan xalakgsnapapa xanat. Akxni nikgolh xnatlatni, xtapuxnimat wanikan Mardoqueo tiku xlina kata, lakgalhamalh chu lilh kxchik. Chu la xtsumat tsukulh makgastaka (Est. 2:5-7, 15).

Mardoqueo lu xlipaxuwa xlakata xtapuxnimat

5, 6. 1) ¿La makgastakli Mardoqueo Ester? 2) ¿Tuku xtlawakgo Mardoqueo chu Ester kxlatamatkan?

5 Mardoqueo chu Ester xafuerza xkalinkanit kkachikin niku xtapakgsi Persia, niku max xkalakgmakgankan xlakata xtakanajlakan chu Limapakgsin nema kstalanikgo. Xlikana max Ester tlakg kstaka xtapaxkit nema xkgalhini xtapuxnimat akxni xlitachuwinan Jehová, Dios xalakgalhamana tiku makglhuwa xkalakgmaxtunit xkachikin chu nialh makgas xʼamapa kalakgmaxtu (Lev. 26:44, 45). Chu wa xlakata lu xlapaxki chu ni xlamakgxtakga.

6 Taʼakgatekgsa pi mardoqueo kskuja kpumapakgsin anta kSusa, chu xkatatawila kmalakcha amakgapitsi kskujnin mapakgsina (Est. 2:19, 21; 3:3). Ni lhuwa tuku talichuwinan tuku xtlawa Ester akxni stakli, pero max xkuentajtlawa xtapuxnimat chu kskuja kxchik nema max xwi kʼakgtum aktsu kachikin xalak Susa, kxaʼakilhtutu kgalhtuchokgo. Max lu xlakgati xʼan kxmercado Susa, niku kstakan tuku xlitatlawanit oro, plata chu atanu. ¡Nipara tsinu xkatsi pi alistalh xʼama kgalhi putum tuku kstakan anta! Ama kilhtamaku nipara tsinu xlakpuwan la xʼama wan xlatamat alistalh.

«Lu [...] stlan tasiya»

7. ¿Tuku xlakata Vasti mapakgsina litaxtulh chu tuku lalh alistalh?

7 Akgtum kilhtamaku, wi tuku lakapala tsukulh talakgatumi kxlikalanka kachikin: ¡nitlan tsukulh talichuwinan xfamilia mapakgsina! Kʼakgtum fiesta, akxni napuxkun xwamakgo vino chu xalakwan liwat, Asuero matasaninalh xastlan xpuskat, Vasti, tiku xkatatlawama atanu fiesta lakpuskatin, pero ni amputulh. Xlakata mapakgsina lisitsilh xlakata tamamaxanilh, kakgalhskilh tiku kstakyawakgo tuku xlimalakgaxokgeka Vasti. Lakkaxwilika nialh mapakgsina nawan chu putsaka atanu. Xlakskujnin ankgolh kaputsakgo laktsuman tiku tlakg xalakstlan xlikalanka Persia, chu mapakgsina xʼama laksaka tiku xpuskat xʼama wan (Est. 1:1–2:4).

8. 1) ¿Tuku xlakata Mardoqueo xlilipuwan la xkitaxtunilh xtapuxnimat? 2) Chuna la wan Biblia, ¿la xlilakpuwanat tiku stlan tasiya? (Na kaʼakxilhti Proverbios 31:30.)

8 Akxni xʼakxilha la kstaktilhama xtapuxnimat, Mardoqueo lu tlan xlimakgkatsi chu tlakg xpaxki akxni xʼakxilha pi Ester lu lakapala kstakma chu lu stlan xtasiya. Biblia wan pi tsumat «lu stlan xtasiya chu lu lilakgatit xwanit» (Est. 2:7). Pero max Mardoqueo tsinu xlilakgaputsa. Chuna la wa Biblia, ni kaj talakaskin stlan natasiyakan. Komo tiku stlan tasiya ni kgalhi lakwan tayat la liskgalala chu ni tataktuju, lakapala tlakg lanka nalimakgkatsikan (kalikgalhtawakga Proverbios 11:22). ¿La xʼama likatsi Ester? Xlakata lu stlan xwanit, ¿xʼama tlanka makgkatsikan? Alistalh xʼama tasiya.

9. 1) ¿Tuku lalh akxni xlakskujnin mapakgsina akxilhkgolh Ester, chu tuku xlakata analh talipuwan xlakata tuku lalh? 2) ¿Tuku xlakata Mardoqueo mastalh talakaskin natatamakgaxtokga Ester tiku ni xkakninani Dios? (Kaʼakxilhti recuadro.)

9 Xlakskujnin Asuero akxilhkgolh pi Ester lu stlan xwanit, chu linkgolh xpumapakgsin, xakilhtutu kgalhtuchokgo (Est. 2:8). ¡Max lu nitlan limakgkatsikgolh akxni lamakgxtakgli! Xlakata la xtsumat xliʼakxilha Mardoqueo... Chu ni xlakaskin natatamakgaxtokga tiku ni xkakninani Dios, maski mapakgsina xwa, pero nila tuku tlawalh. * Max Mardoqueo limaklakaskilh xaʼawatiya kilhtamaku akxni nina xlinkan xlakata xmaxkilh lakwan tastakyaw nema putum kilhtamaku xʼama lakapastaka. Akxni xʼama kcastillo xla Susa, lakapastakma tuku naʼakgspula chu la nawan xlatamat anta.

«Xpaxkikgo putum tiku xʼakxilhkgo»

10, 11. 1) ¿Tuku max limakgkatsilh Ester anta niku linka? 2) ¿La likatsiyaw pi Mardoqueo xkatsiputun la xwi xtapuxnimat?

10 Kaj lakapala talakgpalilh xlatamat Ester, chu xwi niku ni xlakgapasnan, xkatawi makgapitsin laktsuman nema xkaliminkanit xlikalanka Persia. Tanu tanu la xlikatsikgo umakgolh laktsuman, tanu talismanin xkgalhikgo chu tanu tachuwin. Xkakuentajtlawa chatum tiku kskuja kpumapakgsin xwanikan Hegai, tiku xliyawakanit pi akgtuminika kata wi tuku xkatlawanikan xlakata tlakg stlan xwankgolh na xkalixapakan xalakmuksun aceites (Est. 2:8, 12). ¿La tsukukgolh likatsikgo xlakata putum xkamaxkikan? Makgapitsi lankajwa wankgolh chu tlakg stlan xwamputunkgo. ¿Pero nachuna likatsilh Ester?

11 Tiku tlakg xkatsiputun xlakata la xkitaxtunima Ester wa Mardoqueo. Biblia wan pi chali chali xtalakatsuwi kchiki niku xwilakgolh laktsuman xlakata xkatsilh la xwi Ester (Est. 2:11). Chu max tuku xmakatsini chatum lakskujni, lu tlan xlimakgkatsi chu xlipaxuwa. ¿Tuku xlakata?

12, 13. 1) ¿La akxilhkgolh Ester tiku xtawilakgolh? 2) ¿Tuku xlakata max Mardoqueo lipaxuwalh akxni katsilh pi Ester ni wa pi judía xwanit?

12 Hegai lu kaks xlilakawan xlakata la xlikatsi Ester wa xlakata lu tlan xlikatsini. Maxkilh kgalhtujun tiku xkuentajtlawakgolh chu maxkilh niku tlakg tlan anta kchiki niku xwilakgolh lakpuskatin. Chu asta kBiblia lichuwinan pi «chali chali tlakg xpaxkikgo putum tiku xʼakxilhkgo» (Est. 2:9, 15). ¿Tuku xlakata lu xpaxkikgo? ¿Xlakata lu stlan xwanit? Ni. Xla xkgalhi lu lakwan tayat nema xtlawa pi tlakg stlan xtasiyalh.

Ester xkatsi pi ni tlankajwa wankan chu liskgalala tlakg xlakaskinka nixawa stlan tasiyakan

13 Kaʼakxilhwi tuku wan Biblia: «Ester ni xlichuwinanit xkachikin, nipara xparientes; xlakata Mardoqueo xwaninit pi ni xlichuwinalh» (Est. 2:10). Chuna la akxilhaw xtapuxnimat xwaninit pi ni xwa pi judía xwanit, xlakata xkatsi pi mapakgsinanin xalak Persia lu xlaksakpaxkinankgo. Xla liwana katsi pi maski ni xtawi xtapuxnimat, Ester liwana xʼama lakapastaka tuku xtlawalh chu chuntiya xkgalhakgaxmatli. ¡Mardoqueo max lu lipaxuwalh!

14. ¿La kamanan tlan tlawakgo chuna la Ester?

14 La uku, akxni lakgkgawasan putum kilhtamaku kgalhakgaxmatnankgo, na lu kamakgapaxuwakgo xnatlatnikan chu tiku kakuentajtlawakgo. Max min kilhtamaku katawilakgo tiku kaj limasiyakgo pi tlan likatsikgo, tlawakgo talakgxtumit nema ni xlitatlawat o tiku lu lixkajni likatsikgo, chu niti kakuentajtlawama, ni kamatlawikan tuku nitlan. Wata chuntiya akgstitum linkgo xlatamatkan. Umakgolh lakgkgawasan chuna la Ester, lu makgapaxuwakgo xTlatkan xalak akgapun (kalikgalhtawakga Proverbios 27:11).

15, 16. 1) ¿Tuku tlawalh Ester xlakata tlan xakxilhli mapakgsina? 2) ¿Tuku xlakata max tuwa makgkatsilh Ester xlakata talakgpalilh xlatamat?

15 Kalichuwinamparaw Ester. Akxni chalh kilhtamaku nalakgan mapakgsina, tlan katuwa tuku xlitakaxtayalh xlakata tlakg stlan stasiyalh. Xlakata ni lanka xmakgkatsikan, kaj litakaxtayalh tuku maxkilh Hegai (Est. 2:15). Max lakpuwa pi xlakata tlan xakxilhli mapakgsina ni kaj xtalakaskilh lu stlan xwa, wata tlakg tlan xkgalhilh lakwan tayat, la ni lanka xmakgkatsika, nema ni xʼanan kpumapakgsin. ¿Xlikana tuku xlakpuwan?

16 Biblia kinkakgalhtiyan: «Mapakgsina tlakg paxkilh Ester nixawa atanu lakpuskatin, wa xlakata xla tlakg tlan akxilhli chu limasiyanilh tapaxkit nema ni makgxtakgnan nixawa atanu laktsuman. Chu mapakgsina akwililh likaxtlawan tuku xwilikgo mapakgsinanin chu mapakgsina tlawaka xlakgxokgo Vasti» (Est. 2:17). Chuna, uma tsumat judía tiku ni lanka xmakgkatsikan xasasti mapakgsina wa, xpuskat mapakgsina tiku tlakg tliwakga xwanit ama kilhtamaku. ¡Lu lhuwa la talakgpalilh xlatamat! ¿La lismanilh atanu latamat? ¿Lanka xʼamaka limakgkatsikan? Ni.

17. 1) ¿La chuntiyaku kgalhakgaxmatli Ester xtapuxnimat? 2) ¿Tuku xlakata la uku talakaskin nalikatsiyaw la Ester?

17 Ester chuntiyaku xakgalhakgaxmatna xwanit chuna la pulana. Akgtum liʼakxilhtit, kgalhakgaxmatli xtapuxnimat chu ni wa pi judía xwanit. Nachuna, akxni Mardoqueo katsilh pi wi tiku xmakgniputunkgo mapakgsina, Ester tlawalh tuku wanilh Mardoqueo chu makatsinilh Asuero xlakata nitu xtlawanika (Est. 2:20-23). Putum kilhtamaku limasiyalh pi ni tlankajwa xlikatsi chu xkgalhakgaxmatnan, chu uma tayat limasiya pi lu tliwakga xwi xtakanajla. La uku nachuna kilitlawatkan, xlakata lamaw niku latamanin ni kgalhakgaxmatnankgo chu lakatsalakgo limapakgsin. Pero komo kgalhiyaw xaxlikana takanajla la Ester, lu xlakaskinka naʼakxilhaw uma tayat.

Taliʼakxilha xtakanajla

18. 1) ¿Tuku xlakata max Mardoqueo ni xtakilhputaniputun Hamán? (Na kaʼakxilhti nota.) 2) ¿La nachuna limasiyakgonit xtakanajlakan la Mardoqueo lhuwa xlakskujnin Dios xala uku?

18 Titaxtulh kilhtamaku, chatum tiku xwanikan Hamán lu xlakaskinka tsukulh litaxtu kpumapakgsin. Asuero xlichatiy mapakgsina tlawalh, tlakg xlakaskinka xmakgtayana litaxtulh, kstakyawana wa chu mapakgsinalh pi putum natakilhputanikgo (Est. 3:1-4). Maski Mardoqueo ni xmakgxtakga mapakgsina, xlakpuwan pi komo xkgalhakgaxmatli uma limapakgsin ni wa xmaxkilh kakni Dios. Xkatsi pi Hamán agaguita xwanit, chu max kxfamilia mapakgsina Agag xminitancha, mapakgsina xalak Amaleq nema palakachuwina Samuel makgnilh (1 Sam. 15:33). Amalequitas lu nitlan tuku xtlawakgonit wa xlakata xtalamakgasitsin Jehová chu na xtalamakgasitsin xkachikin xwankgonit, wa xlakata Dios wa pi xkamalakgsputuka (Deut. 25:19). * ¿Pi xʼama tatsokgostani chatum judío tiku ni xmakgxtakga Dios chatum amalequita? ¡Mardoqueo nikxni xʼama tatsokgosta! Tuku tlawalh kinkamalakapastakan la limasiyakgonit xtakanajlakan lhuwa lakchixkuwin chu lakpuskatin chuna la titaxtokgonit kata chu nachuna la uku. Chu maski kalipekua wilikgolh xlatamatkan xlakan wankgolh: «Pulh wa nakkgalhakgaxmataw Dios, ni xawa nchixkuwin» (Hech. 5:29).

19. ¿Tuku xtlawaputun Hamán chu la tlawalh xlakata mapakgsina xmaxkilh talakaskin?

19 Xlakata Mardoqueo ni xmalanki, Hamán lu sitsilh wa xlakata lakkaxwililh la xʼama malakgsputu chu putum judíos. Pulana lakgalh mapakgsina Asuero chu tsukulh nitlan kalichuwinalh akgtum kachikin, pero ni wa pi wa judíos. Lichuwinalh pi nitu xlitaxtukgo, «kaj kaniwa kachikinin kamakankanit», pero ni xkgalhakgaxmatninankgo chu nitlan xlikatsikgo xlakata ni xkgalhakgaxmatkgo xlimapakgsin mapakgsina. Alistalh wa pi xʼama masta lhuwa tumin xlakata tlan xkamalakgsputuka kPersia. * ¿Tuku wa Asuero? Maxkilh xʼanillo xlakata kxtukuwani xlimastalh uma limapakgsin o atanu nema xtalakaskilh (Est. 3:5-10).

20, 21. 1) ¿Tuku makgkatsilh Mardoqueo chu amakgapitsi judíos tiku xwilakgolh kPersia akxni Hamán wi tuku limapakgsinalh? 2) ¿Tuku skinilh Mardoqueo pi xtlawalh Ester?

20 Akxni limapakgsinanka, makatsininanin akawayo ankgolh xlikalanka tamapakgsin, lakgatum lichuwinanka tuku tamapakgsin xmastanit, pi xʼamaka kamasputukan judíos. Max lu kaks lilakawankgolh akxni kgaxmatkgolh uma tamakatsin kJerusalén, tiku xtaspitkgonitta kBabilonia chu xkaxtlawamaparakgolh kachikin. ¡Nipara xkgalhikgoy patsaps nema xlitamakgtayakgolh! Max akxni Mardoqueo kgaxmatli uma tamakatsin, tunkun kalilakapastakli, xfamilia chu xʼamigos tiku xwilakgolh kSusa. Xlakata xlimasiyalh pi lu xlipuwan, xtitli xlhakgat, lilhakganalh xatulanka lhakgat, liʼakmawakaka lhkakaʼ chu pixlanka tasatilhalh xlikalanka kachikin. Pero Hamán tsukulh takgota mapakgsina, chu nipara tsinu xlakapastaka tuku nitlan xkatlawaninit judíos chu xʼamigos xalak Susa (kalikgalhtawakga Ester 3:12–4:1).

21 Mardoqueo xkatsi pi wi tuku xlitlawat. Pero ¿tuku tlan xtlawalh? Ester malakgachanilh makgapitsi lhakgat xlakata tlan xmakgkatsilh, pero ni makgamakglhtinalh. Alistalh akgatekgsli tuku makgasa ni xʼakgatekgsa: tuku xlakata Jehová xmastanit talakaskin pi xlinka kpumapakgsin xtapuxnimat nema lu xpaxki chu xtatamakgaxtokgli tiku ni xkakninani Dios. Lakapala malakgachanilh lu xlakaskinka tamakatsin: xlakgalh mapakgsina Asuero chu kskinilh «xpalakata xkachikin Ester» (Est. 4:4-8).

22. ¿Tuku xlakata Ester xpekuan nalakgan xchixku tiku mapakgsina xwanit? (Na kaʼakxilhti nota.)

22 Akxni makatsinika mapakgsina Ester, lu nitlan limakgkatsilh. Tlakg xʼama taliʼakxilha xtakanajla, chu wanilh Mardoqueo pi lu xpekuama. ¿Tuku xlakata xpekuan? Chuna la malakapastakapa xtapuxnimat, limapakgsin xalak Persia xwan pi xmakgnika tiku xlakgalh mapakgsina akxni nitu xtasanikanit. Akxni wi tiku ni xkgalhakgaxmata uma limapakgsin, tuku tlan xlakgmaxtulh wa komo mapakgsina xchaxli xlixtokgo nema xlitatlawanit oro chu xtapatilh. Pero ¿tlan xlakpuwa Ester pi xʼama lakgalhaman Asuero? Xlakata nipara tsinu xlakgalhamanit Vasti akxni tasanilh chu ni lakgalh. Chu tuku tlakg nitlan, xtitaxtunita puxumakaw kilhtamaku nema nitu xwanima Ester pi xlakgalh, chu xlimasiya pi nialh lu xlakgati uma xasitsin mapakgsina (Est. 4:9-11). *

23. 1) ¿Tuku wanilh Mardoqueo Ester xlakata xlimatliwakglhnilh xtakanajla? 2) ¿Tuku xlakata Mardoqueo kinkamaxkiyan akgtum lu tlan liʼakxilhtit?

23 Mardoqueo tliwakga tuku wanilh, xlakata xmatliwakglhputun xtakanajla Ester. Wanilh pi Jehová xʼama kalakgmaxtu judíos, chu tlan xlimaklakaskilh Ester o atanu. Chu wanilh pi komo nitu xtlawalh, nila xʼama lakgtaxtu akxni tlakg xkaputsastalanika. Chuna, Mardoqueo limasiyalh pi lu xlipawan Jehová, chatum Dios tiku putum kilhtamaku makgantaxti tuku wan chu nikxni xʼama masta talakaskin pi namasputukan xkachikin (Jos. 23:14). Chu xaʼawatiya, kgalhskilh Ester: «¿Max mapakgsina tlawaka xlakata uma tuku titaxtumaw?» (Est. 4:12-14). ¡Mardoqueo lu limasiyalh pi lu xlipawan Dios! ¿Nachuna lipawanaw Dios? (Prov. 3:5, 6.)

Xlakata xtakanajla Ester nialh pekualh namakgnikan

24. ¿La limasiyalh Ester pi xkgalhi takanajla chu ni xpekuan?

24 Ester katsilh pi xchanita kilhtamaku wi tuku natlawa. Skinilh Mardoqueo pi xkawanilh putum judíos na ni xwayankgolh akgtutu kilhtamaku. Chu limasiyalh la tliwakga xwi xtakanajla chu ni xpekuan akxni wa uma tachuwin nema asta la uku talakapastaka: «Chu komo nakni, kaknilh» (Est. 4:15-17). Umakgolh akgtutu kilhtamaku, tlakg lhuwa oración tlawalh. Akxni chalh hora, lilhakganalh tuku tlakg stlan xkgalhi, xlakata xmakgapaxuwalh mapakgsina, chu lakgalh mapakgsina.

Ester kalipekua wililh xlatamat xlakata xkalakgmaxtulh xkachikin Dios

25. Kawanti tuku lalh akxni Ester lakgalh mapakgsina.

25 La akxilhwi niku tsuku uma capítulo, Ester lakgan mapakgsina. Akxni aku ama lu pekuantilha, lhuwa tuku lakapastakma, chu makglhuwa tlawani oración Dios. Tanu xkilhtin xchik mapakgsina. Anta tlan akxilha mapakgsina wi xpumapakgsin, liwana talakgaswiknit chuna la tlawakgo persas, akxpulaka chu xkgalhchixit statijwa chu liwana kaxwilinit. Katsiputun la makgkatsi chu akxilha la lakawan. ¿La xlilhuwa makgapalalh xlakata xchixku xkatsilh pi anta xya? Ni katsiyaw, ¡pero max Ester lu makgas makgkatsilh! Akxni akxilha, tsinu kaks lilakawan pero tunkun lakapaxuwalh chu limakaʼalh xcetro xla oro (Est. 5:1, 2).

26. ¿Tuku xlakata kstalaninanin Cristo talakaskin ni napekuanaw chuna la Ester?

26 Ester tlawalh pi mapakgsina xmaxkilh talakaskin natachuwinan. Uma puskat tiku ni xmakgxtakga Dios kalipekua wililh xlatamat xlakata natataya Jehová chu nakamakgtaya xkachikin. ¡Akgtum lu tlan liʼakxilhtit kawilini putum xlakskujnin Dios! Kstalaninanin Cristo xala uku lu xlakaskinka akxilhaw tuku tatsokgnit la uma. Jesús wa pi tapaxkit xʼama kalilakgapaskan xaxlikana kstalaninanin (kalikgalhtawakga Juan 13:34, 35). Xlakata nalimasiyayaw uma tapaxkit talakaskin ni napekuanaw chuna la Ester. Pero uma kajku litsuku xlakata tuku titaxtulh. ¿La xʼama tlawa Ester xlakata Asuero xkanajlanilh pi kstakyawana Hamán tiku tlakg xpaxki kaj wi tuku nitlan xtlawaputun? ¿Tlan xʼama kalakgmaxtu judíos? Nakatsiyaw kʼatanu capítulo.

^ párr. 2 Talakpuwan pi Asuero wa mapakgsina Jerjes I, xmapakgsina Persia xwanit akxni xtsukuma siglo V akxni nina xmin Jesús.

^ párr. 9 Kaʼakxilhti recuadro «Takgalhskinin nema tlawakan xlakata Ester», xla capítulo 16.

^ párr. 18 Max Hamán xaʼawatiya amalequita xwanit, xlakata «tiku xʼakgataxtukgonit xalak Amaleq» kamalakgsputuka kxkilhtamaku Ezequías (1 Crón. 4:43).

^ párr. 19 Hamán wa pi xʼama masta 10,000 talentos xla plata, nema la uku akglhuwa ciento millones xla dólares. Komo Asuero wa Jerjes I xwanit, tuku wanika lu lakgatilh, xlakata lhuwa tumin xmakgatsankganit akxni xkatatlawama guerra griegos chu nitu xkatlajama.

^ párr. 22 Jerjes I lu xasitsin xwanit chu lu lixkajni xlikatsi. Historiador griego Heródoto kinkamaxkiyan makgapitsi liʼakxilhtit nema limasiya pi lu xasitsin xwanit akxni lichuwinan akxni xtatlawama guerra Grecia. Makgtum matlawinalh akgtum puente nema xlilakyawakanit barcos chu xlinan kʼestrecho del Helesponto. Akxni lanka un lakxtlawalh uma puente lu lisitsilh chu mapakgsinalh xkamakgnika ingenieros, chu wa pi lixkajni xwanika chuchut chu xkalakgsnokgwilika chu chuna «xmalakgaxokgekga». Nachuna akxni chatum chixku tiku xkgalhi lhuwa tumin skinilh pi chatum xkgawasa ni xmalakgachalh kguerra, mapakgsina wa pi pulaktiy xtlawaka uma kgawasa xlakata amakgapitsin ni chuna xtlawakgolh.