Ankan kxpulakni

Ankan kliputsan

CAPÍTULO 9

Tuku kitaxtulh xlakata talichuwinama Dios: «Nkapukuxtun, sampi lhmukukuta, na lixkganatta»

Tuku kitaxtulh xlakata talichuwinama Dios: «Nkapukuxtun, sampi lhmukukuta, na lixkganatta»

TUKU NALICHUWINAN UMA CAPÍTULO

Jehová mastakanit xaxlikana talhtsi xla Tamapakgsin

1, 2. 1) ¿Tuku xlakata kstalaninanin Jesús nila akgatekgskgolh tuku kawanilh? 2) ¿Tuku xkilhchanima Jesús akxni lichuwinalh natamaki tuku tamakgalanit?

 JESÚS kawani kstalaninanin: «Kalakapitit, na kaʼuxilhtit nkapukuxtun, sampi lhmukukuta, na lixkganatta». Lakankgolh niku xkamasiyanima Jesús, pero putum katakuxtu nina klhmukukuma, wata kaxtakni xwi, aku kstakma cebada. Max nila akgatekgskgo tuku kawanilh xMakgalhtawakganakan xlakata tsankga makgapitsi papaʼ namakikan tachanan (Juan 4:35).

2 Pero Jesús ni xlichuwinama pi namakikan cebada. Pulaktiy tuku lu xlakaskinka xkamasiyaniputun kstalaninanin xlakata namakikan tuku xaʼespiritual, latamanin. Xlakata nakatsiyaw tlakg liwana kalakputsananiw tuku kawanilh.

Kawanilh tuku xtlawakgolh chu pi xʼamakgolh paxuwakgo

3. 1) ¿Tuku max xkilhchanima Jesús akxni wa: «Nkapukuxtun, sampi lhmukukuta, na lixkganatta»? 2) ¿Tuku wa Jesús nema tlakg liwana taʼakgatekgsli tuku xlichuwinanit?

3 Akxni Jesús xkatachuwinama ksputmaja kata 30, kʼakgtum kachikin xwanikan Sicar lakatsu kSamaria. Akxni kstalaninanin xʼankgonit kkachikin, Jesús tamakgxtakgli niku xwi pozo chu litachuwinalh Dios puskat tiku lakapala katsilh pi lu xlakaskinka tuku xmasiyanimaka. Akxni kstalaninanin taspitkgolh, puskat lakapala alh kSicar chu kalitachuwinalh xtalakatsu tuku lu xlakaskinka xkatsininit. Lhuwa lakgatikgolh tuku kawanilh chu lakapala ankgolh kpozo xlakata xlakgapaskgolh Jesús. Max ama kilhtamaku Jesús akxilhli katakuxtu chu akxilhli pi lhuwa samaritanos xtalakatsuwimakgolh chu wa: «Na kaʼuxilhtit nkapukuxtun, sampi lhmukukuta, na lixkganatta». Alistalh wa tuku xwamputun, ni xlichuwinama akxni makikan tuku makgalakan wata tuku xaʼespiritual, akxni wa: «Nti xkganan, makglhtinamaja [...] latamat wa ntu xaliankgalhin ntu mamakgstokgma» (Juan 4:5-30, 36).

4. 1) ¿Tuku pulaktiy xlakata makikan tuku tamakgalanit masiyalh Jesús? 2) ¿Tukuya takgalhskinin naʼakxilhaw?

4 ¿Tuku pulaktiy nema lu xlakaskinka xlakata tuku xʼama tamakgala xaʼespiritual masiyalh Jesús? Pulana, lu xlakaskinka natatlawa taskujut. Akxni wa pi «nkapukuxtun, sampi lhmukukuta, na lixkganatta», xkawanima pi wi tuku xlitlawatkan. Xlakata nakamasiyani la xlilakaskinka xwanit uma taskujut na kawanilh: «Nti xkganan, makglhtinamaja xtaskgaw». Xlikana, xtsukunita taxkgan; chu nila tlakg xtamakgapalikgolh. Xlipulaktiy, skujnin lu xpaxuwakgolh. Jesús wa pi tiku xchananankgo chu tiku xmakikgo tachanan makxtum xpaxuwakgolh (Juan 4:35b, 36). Jesús lu lipaxuwalh akxni akxilhli pi «lhuwa lisamaritanos [...] kanajlanikgolh», kstalaninanin na lu xpaxuwakgolh xlakata lhuwa kskujkgolh (Juan 4:39-42). Uma tuku lichuwinanka kxapulana siglo lu xlakaskinka akxilhaw xlakata masiya tuku lama la uku xlakata tlakg makimaka tuku tamakgalanit xaʼespiritual. Pero ¿tukuya kilhtamaku tsukuka makikan tuku tamakgalanit? ¿Tiku na makgtayanankgo? ¿Tuku kitaxtunit?

Kimapakgsinakan pulalima namakikan tuku lhuwa tamakgalanit

5. ¿Tiku pulalima natamaki tuku tamakgalanit chu la tuku maʼakxilhnika Juan limasiya pi uma taskujut lu xlakaskinka?

5 Jehová maʼakxilhnilh apóstol Juan, pi lakgayawanit Jesús napulalin nakamastokgkan latamanin xlikalanka katiyatni (kalikgalhtawakga Apocalipsis 14:14-16). Juan akxilhli pi Jesús xkgalhi akgtum corona chu machete. «Xcorona xla oro kxakgxakga» limasiya pi Jesús wa Mapakgsina. Xlakata «kxmakan xchipanit xmachiti» limasiya pi wa tiku maki tuku makgalakanit. Akxni limaklakaskin chatum ángel xlakata xwa «kachukuki lananat; sampi wa xkilhtamaku lananat, ya akchanit, wa lananat xakatlata», Jehová limasiya pi taskujut lakapala xlitatlawat. Xlikana, «xkilhtamaku lananat, ya akchanit, wa lananat xakatlata» chu tunkun xlitamakit. Jehová limapakgsilh Jesús: «Kamaxtu machiti». Xla kgalhakgaxmatnan, tiya machete chu maki tuku tamakgalanit kkatiyatni, uma kilhchanima putum latamanin kkatiyatni. Tuku maʼakxilhnika Juan kinkamalakapastakayan amakgtum «nkapukuxtun, sampi lhmukukuta, na lixkganatta». ¿Kinkamakgtayayan nakatsiyaw tukuya kilhtamaku tsukuka makikan tuku tamakgalanit xlikalanka katiyatni? Chuna, kaʼakxilhwi.

6. 1) ¿Tukuya kata tsukuka «[...]makikan lananat» o tuku tamakgalanit? 2) ¿Tukuya kata tsukuka makikan «lananat xakatlata» kkatiyatni? Kawanti tuku xlakata.

6 Lata akxni Juan maʼakxilhnika tuku tatsokgtawilanit kcapítulo 14 xla Apocalipsis limasiya pi Jesús tiku maki tuku tamakgalanit, wilinit xcorona (versículo 14), chu mapakgsina tlawaka lata kata 1914 (Dan. 7:13, 14). Akxni xtitaxtunita tsinu kilhtamaku, limapakgsika Jesús pi xtsukulh maki tuku xtamakgalanit (versículo 15). Watiya tuku akxilhaw kxparábola Jesús xlakata akxni makikan trigo wan: «Akxni namakikan lananat, wa xla akxni xlikgatsputni katuxawat» o kakilhtamaku. Chuna, akxni makikan tuku tamakgalanit chu xlisputni uma kakilhtamaku watiya kilhtamaku tsukulh: kkata 1914. Alistalh tsukulh «akxni namakikan lananat» (Mat. 13:30, 39). Akxni akxilhaw tuku lalh kilhtamaku nema titaxtulh, akxilhaw pi tsukuka makikan tuku xtamakgalanit makgapitsi kata alistalh akxni Jesús xtsukunita mapakgsinan. Pulana, lata kata 1914 asta akxni xtsukuma kata 1919, Jesús kamaskulunkilh xatalaksakni tiku naʼankgo kʼakgapun (Mal. 3:1-3; 1 Ped. 4:17). Alistalh kkata 1919, tsukuka makikan «lananat xakatlata» kkatiyatni. Jesús tunkun limaklakaskilh skujni xalipaw chu xaskgalala nema aku xlaksaknit xlakata xkawanikgolh natalan pi xtalakaskin lu xlichuwinankgolh Dios. Kaʼakxilhwi tuku lalh.

7. 1) ¿Tuku kamakgtayalh kinatalankan nakatsikgo pi lu xlakaskinka nalichuwinankgo Dios? 2) ¿Tuku kawanika pi xtlawakgolh?

7 Kjulio kata 1920, revista Watch Tower wa: «Akxni lakputsananikan Biblia liwana tasiya pi akgtum lanka talakgalhaman xlakata pusikulan [o congregación] nalichuwinan tamapakgsin». Akgtum liʼakxilhtit, tuku xlichuwinanit Isaías kamakgtayalh natalan xʼakxilhkgolh pi uma tamakatsin xlitamastat xwanit xlikalanka Katiyatni (Is. 49:6; 52:7; 61:1-3). Ni xkatsikgo la xʼamakgo makgantaxtikgo uma taskujut, pero lipawankgolh pi Jehová xʼama malakki tiji (kalikgalhtawakga Isaías 59:1). Akxni tlakg liwana katsikgolh pi xtalakaskin natlawakgo uma taskujut, kinatalankan kawanika tlakg nalichuwinankgo Dios. ¿Tuku tlawakgolh?

8. Kkata 1921, ¿tuku pulaktiy xlakata natalichuwinan Dios akgatekgskgolh natalan?

8 Diciembre kkata 1921 revista Watch Tower wa: «Uma wa tlakg xatlan kata nema kgalhiw; kkata 1921 tlakg lhuwa latamanin kgaxmatkgolh tamakatsin xlakata xaxlikana nixawa atanu kata». Revista na wa: «Lhuwaku tsankga tuku natatlawa [...], xatapaxuwan katlawaw». Liwana tasiya pi natalan akgatekgskgolh taskujut nema Jesús xkaliyawanit xʼapóstoles xlakata natalichuwinan Dios: taskujut lakapala xlitatlawat chu skujnin paxuwakgo.

9. 1) ¿Tuku wa La Atalaya kkata 1955 xlakata natamaki tuku tamakgalanit, chu tuku xlakata? 2) La xlilhuwa taliwakalh tiku lichuwinankgo Dios tipuxamakaw kata nema titaxtulha? (Kaʼakxilhti gráfica « Talhuwilh xlikalanka katiyatni».)

9 Lata década 1930, akxni natalan xʼakgatekgskgonita pi lhuwa latamanin xla atanu borregos na xʼamakgolh makgamakglhtinankgo tamakatsin xlakata Tamapakgsin, tlakg talichuwinalh Dios (Is. 55:5; Juan 10:16; Apoc. 7:9). ¿Tuku kitaxtulh? Tiku xlichuwinankgo Tamapakgsin talhuwilh, kkata 1934, xwilakgolh 41,000 tiku xlichuwinankgo Dios pero kkata 1953 kichalh 500,000. Revista La Atalaya 15 xla mayo kata 1955, wa: «Xlakata xʼespíritu Jehová chu xlitliwakga xTachuwin tamakima tachanan» (Zac. 4:6). a

 

TALHUWILH XLIKALANKA KATIYATNI

País

1962

1987

2013

Australia

15,927

46,170

66,023

Brasil

26,390

216,216

756,455

Francia

18,452

96,954

124,029

Italia

6,929

149,870

247,251

Japón

2,491

120,722

217,154

México

27,054

222,168

772,628

Nigeria

33,956

133,899

344,342

Filipinas

36,829

101,735

181,236

Estados Unidos

289,135

780,676

1,203,642

Zambia

30,129

67,144

162,370

 

TALHUWINIT TIKU KAMAKGALHTAWAKGEKAN

1950

234,952

1960

646,108

1970

1,146,378

1980

1,371,584

1990

3,624,091

2000

4,766,631

2010

8,058,359

Parábolas nema lichuwinankgolh la xʼama tamaki tuku tamakgalanit

10, 11. Kparábola talhtsi xla mostaza, ¿tuku tlakg xlakaskinka lichuwinankan xlakata la staka?

10 Kxparábolas xla Tamapakgsin, Jesús lichuwinalh la xʼama kitaxtu akxni xmakika tachanan. Kaʼakxilhwi parábola xla xtalhtsi mostaza chu limaxkutin. Tlakg naʼakxilhaw la kgantaxtunit kʼuma xaʼawatiya kilhtamaku.

11 Parábola xla xtalhtsi mostaza. Chatum chixku chan xtalhtsi mostaza. Alistalh stakli chu laktsu tsiktsi ankgo skgekgkgo (kalikgalhtawakga Mateo 13:31, 32). ¿Tuku tlakg lichuwinankan kʼuma parábola xlakata la stakli uma talhtsi? 1) Pi lu lanka stakli. «Wa ntlakg xaʼaktsu lantla xlipaks amakgapitsin ntalhtsi» litaxtulh kgantum kiwi «na lhman wan xpakgnin» (Mar. 4:31, 32). 2) Xʼama staka. «Akxni ntachan [talhtsi] ktiyat, staka». Jesús ni wa, «max nastaka»; wata wa pi «staka». Niti la machokgo. 3) Xlakata staka tlan liskgakgnankan. «Chuna mpi wa laktsu [tsiktsi], tlan anta ntlawakgoy xmasakgakan kxtampin kskgakgna». ¿La kgantaxtuma la uku uma pulaktutu xlakata makikan tuku makgalakan?

12. ¿La kgantaxtuma asta kkinkilhtamakujkan parábola xla talhtsi xla mostaza? (Na kaʼakxilhti gráfica « Talhuwinit tiku kamakgalhtawakgekan».)

12 1) La xlilanka staka: Parábola limasiya la xlilhuwa xʼamaka lichuwinankan Tamapakgsin chu la xʼama staka congregación xla kstalaninanin Cristo. Lata 1919, tlakg lhuwa tanukgolh tiku xlichuwinankgo Dios kcongregación nema maskulunkika. Ama kilhtamaku, ni lhuwa xwankgonit pero lakapala talhuwikgolh. Akxni tsukulh kata 1900 asta la uku lu lakapala stakli (Is. 60:22). 2) Xʼama staka: Congregación xla kstalaninanin Cristo nila machokgoka la stakli. Maski lhuwa tuku xlimachokgoputunkgo xtalamakgasitsin xkachikin Dios, uma aktsu talhtsi, chuntiya stakli, maski wi tuku ni xmasta talakaskin nastaka (Is. 54:17). 3) Liskgakgnankan: «Laktsu [tsiktsi]» anta skgakgkgo kʼuma kiwi, kilhchani lhuwa millón latamanin tiku xaʼakgstitum kgalhikgo xnakujkan xalak max 240 países chu kachikinin nema makgamakglhtinankgonit tamakatsin xla Tamapakgsin chu tapakgsikgo kcongregación (Ezeq. 17:23). Anta tekgskgo liwat xaʼespiritual, tlan makgkatsikgo chu kakuentajtlawanikan xtakanajlakan (Is. 32:1, 2; 54:13).

Parábola xla xtalhtsi mostaza limasiya pi tiku wilakgolh kcongregación tlan makgskgakgkgo chu kakuentajtlawakan (Kaʼakxilhti párrafos 11 chu 12)

13. Parábola xla limaxkutin, ¿tuku tlakg talichuwinan xlakata la staka?

13 Parábola xla limaxkutin. Akxni puskat wilini aktsu limaxkutin skitit, putum maxkuti (kalikgalhtawakga Mateo 13:33). ¿Tuku lichuwinankan xlakata stakli kʼuma parábola? Kaʼakxilhwi pulaktiy. 1) Talakgpali akxni staka. Limaxkutin talakgatumilh «asta ni liwaya paks titatlanilh [o xkutalh] skitit». 2) Xkutalh putum skitit. Limaxkutin maxkutilh putum «skitit ntu ntipulhkalh mpatutu». ¿La kgantaxtuma la uku uma pulaktiy xlakata tamakima tuku tamakgalanit?

14. Parábola xla limaxkutin, ¿la na kilhchanima la makimaka lananat xaʼespiritual asta la uku?

14 1) Natalakgpali: Limaxkutin kilhchanima tamakatsin xla Tamapakgsin, chu skitit kilhchanima putum latamanin. Chuna la limaxkutin lakgpali skitit akxni talakgwilhakan, tamakatsin xla Tamapakgsin kalakgpalini xnakujkan latamanin tiku makglhtinankgo uma tamakatsin (Rom. 12:2). 2) Putum xkutalh: Tsukulh talakgatumi limaxkutin akxni tsukuka malakgatumikan tamakatsin xla Tamapakgsin. Chuna la limaxkutin maxkuti putum skitit, tamakatsin xla Tamapakgsin talakgatuminit «asta awatiya kxtankgana tiyat» (Hech. 1:8). Uma tuku talichuwinan xlakata parábola kinkamasiyaniyan pi xʼama talichuwinan klhuwa países asta niku ni mastakan talakaskin chu kuenta xlitatlawat.

15. ¿La tlakg kgantaxtuma la uku tuku wan Isaías 60:5, 22? (Kaʼakxilhti recuadros « Jehová makgantaxtilh» chu « Tiku xaʼaktsina akgtum tliwakga kachikin nawan».)

15 Akxni xtsankga max akgtsayan ciento kata akxni Jesús lichuwinalh uma parábolas, Jehová limaklakaskilh Isaías xlakata xlichuwinalh tuku xʼama la kkinkilhtamakujkan, xlakata la xʼamaka makikan tuku makgalakan xaʼespiritual chu tapaxuwan nema xʼama limin. b Jehová wa pi lhuwa latamanin xala «lakgamakgat» xtalakatsuwimakgolh kxkachikin. Lichuwinalh chatum «puskat» nema la uku kilhchanima tiku kalaksakkanit naʼankgo kʼakgapun pero lamakgolhku kKatiyatni, xla wa: «Nalakawanana, chu xlikana lu napaxuwaya, chu lhpipakg nala minaku chu lanka nawan, xlakata wix namaxkikana tuku lhuwa xtapalh xalak pupunu; tuku lhuwa xtapalh kgalhikgo kachikinin wix nalakgchanan» (Is. 60:1, 4, 5, 9). ¡Kgantaxtuma uma tachuwin! La uku, tiku makgasa skujnimakgolh Dios lu lipaxuwakgo akxni akxilhkgo pi tiku lichuwinankgo Tamapakgsin xpaís lhuwa miles wilakgolh la uku.

Tuku xlakata xlipaxuwatkan putum xlakskujnin Jehová

16, 17. ¿Tuku xlakata «wa nti chananan, chu wa nti xkganan, makxtum napaxuwakgoy»? (Na kaʼakxilhti recuadro « Maktiy tratados lakgchalh akgtiy naku kʼAmazonas».)

16 Max lakapastaka tuku Jesús kawanilh xʼapóstoles: «Wa nti xkganan, [...] sampi wa xla latamat wa ntu xaliʼankgalhin ntu mamakgstokgma; lakimpi wa nti nchananan, chu wa nti xkganan, makxtum napaxuwakgoy» (Juan 4:36). ¿La chanananin chu tiku makiyaw tuku tamakgala xlikalanka Katiyatni makxtum paxuwayaw? Pulaklhuwa la paxuwayaw. Kalichuwinaw pulaktutu.

17 Xapulana, lipaxuwayaw akxni akxilhaw la Jehová makgtayanama kʼuma taskujut. Akxni lichuwinanaw Tamapakgsin, chamaw talhtsi (Mat. 13:18, 19). Akxni wi tiku makgtayayaw kstalanina Cristo nawan, makimaw tuku tamakgalanit. Chu putum akinin lu paxuwayaw akxni akxilhaw la Jehová tlawa pi xtalhtsi Tamapakgsin «puntakxtuy, na staka» (Mar. 4:27, 28). Makgapitsi talhtsi nema chanaw alistalh staka chu atanu natalan makikgo tuku tamakgala. Max wix na titaxtunita tuku tala puskat Joan xalak Gran Bretaña tiku 60 kata lata tamunulh, wan: «Kkatekgsnit tiku kiwanikgonit pi kchalh talhtsi xla xaxlikana akxni kkalitachuwinalh xlakata Dios kmakgapitsi kata. Ni kkatsilh pi alistalh makgapitsi xtatayananin Jehová katalikgalhtawakgakgolh Biblia chu kamakgtayakgolh naskujnanikgo Jehová. Lu klipaxuwa xlakata talhtsi nema kchalh stakli chu makgalanalh» (kalikgalhtawakga 1 Corintios 3:6, 7).

18. ¿Tuku tlawa pi napaxuwayaw nema lichuwinan 1 Corintios 3:8?

18 Xlipulaktiy, napaxuwayaw komo nalilakpuwanaw tuku wa Pablo: «Chatunu xlakan namakgamakglhtinan xtaskgaw wa lantla mininiy xpalakata xtaskujut» (1 Cor. 3:8). Nakinkamaxkikanan kintaskgawkan chuna la naskujaw. Ni kaj xlakata la xlilhuwa natasiya kintaskujutkan, wamputun la kgalhlit nakamakgtayayaw. ¡Uma lu tlan limakgkatsikgo tiku kalakgchan nalichuwinankgo Dios niku ni lu kgaxmatkan! Kxlakatin Jehová, xtatayana tiku xatapaxuwan chananan “masta lhuwa xatawakat”, wa xlakata xlipaxuwat (Juan 15:8; Mat. 13:23).

19. 1) ¿La kinkamakgapaxuwayan tuku lichuwinalh Jesús kMateo 24:14? 2) ¿Tuku kililakapastakatkan komo nila wi tiku makgtayayaw kstalanina Cristo nawan?

19 Xlipulaktutu, lu lipaxuwayaw pi kintaskujutkan makgantaxtima tuku xwankanit pi nala. Kalilakpuwaw tuku Jesús kakgalhtilh kstalaninanin akxni kgalhskinkgolh: «[¿]Tuku xaliʼukxilhtit naʼanan akxni kinkatawila nawan chu akxni talakatsuwinita xlisputni kakilhtamaku?». Kawanilh pi xʼama litasiya xlakata xtalichuwinalh Dios xlikalanka katiyatni. ¿Xkilhchanima akxni wi tiku makgalhtawakgakan? Ni. Xla wa: «Umakgolh xalakwan xalaksasti tamakatsin xla xtamapakgsin Dios natalichuwinan kputum katiyatni xlakata natamakatsininan» (Mat. 24:3, 14TNM). Pulaktum tuku litasiya wa pi talichuwinama Tamapakgsin: chamaka talhtsi. Akxni lichuwinanaw xalakwan xalaksasti, kililakapastakatkan pi maski niti namakgalhtawakgayaw xlakata kstalanina Cristo nawan, makatsininamaw. c Chuna, maski latamanin ni lakgatikgo, makgantaxtimaw tuku Jesús lichuwinalh pi xʼama la chu kgalhiyaw lanka talakgalhaman pi «nkin x[lak]skujnin Dios» (1 Cor. 3:9). ¡Uma lu lipaxuwayaw!

«Lata akxni taxtu chichini chu asta akxni tsankga»

20, 21. 1) ¿La kgantaxtuma tuku wan Malaquías 1:11? 2) ¿La lakpuwanita namakgtayanana xlakata namakikan lananat chu tuku xlakata?

20 Kxapulana siglo, Jesús kamakgtayalh xʼapóstoles lu xlakaskinka naʼakxilhkgo namakikan tuku tamakgalanit. Lata kata 1919, kamakgtayama kstalaninanin na naʼakgatekgskgo uma, wa xlakata xkachikin Dios tlakg maliwakakgonit xtaskujutkan. Tlan nawanaw pi niti la machokgo la tamakima tuku tamakgalanit. Chuna la lichuwinalh palakachuwina Malaquías, la uku talichuwinan Dios «lata akxni taxtu chichini chu asta akxni tsankga» (Mal. 1:11). Chuna, lata niku taxtu chichini asta niku tsankga. Maski lakgamakgatna wilakgolh, chanananin chu tiku makikgo tuku tamakgalanit akxtum paxuwakgo. Tuku wa Malaquías na wamputun pi lu xlakaskinka akxilhaw uma taskujut lata akxni xkgakga asta akxni tsiswan, wamputun tantaku.

21 Akxni akxilhaw pi ni lhuwa xlakskujnin Dios nema xwilakgolh kliwakaya akgtum ciento stakkgonit chu «akgtum tliwakga kachikin» wankgonit, lhpipakg la kinakujkan chu lipaxuwayaw (Is. 60:5, 22). Uma tapaxuwan chu xlakata paxkiyaw Jehová, «xMalana tachananat» kakinkamakgtayan kinchatunukan xlakata chuntiyaku namakgtayananaw ktlakg xalanka taskujut, namakikan tuku tamakgalanit (Luc. 10:2).

a Xlakata tlakg nakatsiya xlakata uma kata chu kata nema stalanikgolh, tlan xlikgalhtawakga páginas 425 asta 443, 444 asta 453, 462 asta 489 chu 508 asta 520 xla libro Los testigos de Jehová, proclamadores del Reino de Dios, niku lichuwinan la tamakilh tuku tamakgalanit lata kata 1919 asta 1992.

b Xlakata tlan nakatsiya uma tuku xlichuwinankanit, kaʼakxilhti libro Las profecías de Isaías, una luz para toda la humanidad II, páginas 303 asta 320.

c Tuku tlakg xlakaskinka masiya Biblia xʼakgatekgskgonita xapulana xLikgalhtawakgananin. Revista Watch Tower 15 xla noviembre kata 1895, wa: «Maski ni lhuwa trigo natamaʼakgstokga, pero tlan lhuwa natalichuwinan xlakata xaxlikana. [...] Putum tlan nalichuwinanaw evangelio».