Ankan kxpulakni

Ankan kliputsan

CAPÍTULO 5

Tlakg takatsi xlakata Tamapakgsin

Tlakg takatsi xlakata Tamapakgsin

TUKU NALICHUWINAN UMA CAPÍTULO

Xkachikin Dios katsilh tuku lu xlakaskinka xlakata Tamapakgsin, xmapakgsinanin chu tiku xʼamakgolh tapakgsinikgo, chu pi xtalakaskin ni namakgxtakgkan Dios.

1, 2. ¿Tuku xlakata tlan wanaw pi Jesús tlakg xatlan malakgapasnina wa?

 KALILAKPUWANTI pi chatum tiku lu lakgapasnan malakgapasniman akgtum lu stlan kachikin. Wix chu tiku taʼankgoyan ni lakgapasatit uma kachikin, wa xlakata kgaxpatniyatit putum tuku wan tiku malakgapasniman. Min kilhtamaku wixin katsiputunatit tuku tlakg anan kkachikin. Pero, akxni wi tuku kgalhskinatit tiku kamalakgapasniman, nitu kawaniyan asta akxni chan kilhtamaku, chu min kilhtamaku akxni lakatsuwa wi tuku katsiputunatit. Wa xlakata wixin tlakg kaks lilakawanatit xlakata xliskgalala, chu la masiya tiku kamalakgapasniman, xlakata kawaniyan tuku wixin xkatsiputunatit akxni talakaskin nakatsiyatit.

2 Xaxlikana kstalaninanin Cristo nachuna titaxtumakgolh la tiku malakgapasnimaka akgtum kachikin. Tlakg lhuwa katsiputunaw xlakata uma lu lilakgatit kachikin, «wantu niukxni katilaklalh», xTamapakgsin Dios (Heb. 11:10). Akxni Jesús xlama kKatiyatni, kamasiyanilh kstalaninanin tuku tuwa xlakata uma Tamapakgsin. Pero ni kakgalhtilh putum xtakgalhskininkan chu ni kawanilh putum xlakata Tamapakgsin. Wata kawanilh: «Lhuwaku kkgalhiy nkatuwa ntu nakkawaniyan, kaj wampi ni la nchu akgatakgsatit» (Juan 16:12). Jesús tlakg xaskgalala tiku malakgapasninan, nikxni kawanilh kstalaninanin tuku nila xtiʼakgatekgskgolh.

3, 4. 1) ¿La chuntiya kamasiyanima Jesús kstalaninanin xlakata Tamapakgsin? 2) ¿Tuku naʼakxilhaw kʼuma capítulo?

3 Jesús lichuwinalh tuku wi kJuan 16:12, xaʼawatiya kilhtamaku nema latamalh kkatiyatni. Akxni xninita, ¿la chuntiya xkamasiyanilh kstalaninanin xlakata xTamapakgsin Dios? Kawanilh xʼapóstoles: «Xʼespíritu xaxlikana, nakapulalinan kputum kxaxlikana» (Juan 16:13TNM). a Tlan nawanaw pi espíritu santo xakgalhkgalhina pulalina. Jesús limaklakaskin espíritu xlakata nakamasiyani kstalaninanin tuku xlikatsitkan xlakata xTamapakgsin Dios, akxni lakgchan kilhtamaku nakatsikgo.

4 Naʼakxilhaw la xʼespíritu santo Jehová kapulalilh kstalaninanin Jesús tlakg nakatsikgo xlakata uma Tamapakgsin. Pulana naʼakxilhaw la tsukuw akgatekgsaw akxni xʼama tsuku mapakgsinan xTamapakgsin Dios. Alistalh, naʼakxilhaw tiku chu tukuya takgalhkgalhin xkgalhikgo tiku namapakgsinankgo kTamapakgsin chu tiku natapakgsinikgo. Xaʼawatiya, naʼakxilhaw la kstalaninanin Cristo tlakg liwana akgatekgskgolh tuku wamputun ni makgxtakgkan Tamapakgsin.

Akgtum kata nema lu xlakaskinka

5, 6. 1) ¿Tuku nitlan xlakpuwankgo xLikgalhtawakgananin Biblia xlakata kata akxni tawi Tamapakgsin chu akxni makikan tuku tamakgalanit? 2) Xlakata nitlan tuku xʼakgatekgskgo ¿xlimasiya uma pi Jesús ni xkapulalima kstalaninanin? ¿Tuku xlakata?

5 Chuna la akxilhwi kcapítulo 2, xLikgalhtawakgananin Biblia lhuwa kata wankgolh pi kata 1914 xʼama kgantaxtu tuku Biblia xlichuwinanit pi nala. Pero ama kilhtamaku, kstalaninanin Cristo xlakpuwankgo pi kkata 1874 tsukulh kilhtamaku akxni Cristo xkinkatawilan, chu xtsukunit mapakgsinan kʼakgapun kkata 1878, chu uma Tamapakgsin liwana xʼama tawila kkata 1914. Xlakpuwankgo pi xʼamaka tsukukan makikan tuku tamakgalanit lata kata 1874 asta 1914, chu xʼamaka limasputukan uma akxni xkalinka kʼakgapun putum tiku kalaksakkanit. Xlakata ni liwana xkatsikgo kstalaninanin Jesús tiku nikxni makgxtakgkgolh, ¿xwamputun pi ni xkalipulalima espíritu santo?

6 ¡Nichuna! Kalakapastakwi liʼakxilhtit nema litsuku uma capítulo. Komo tiku paxialhnamakgo nitlan tuku nalakpuwankgo, ¿xwaw pi ni katsi tiku kamalakgapasnima? Nichuna. Nachuna, xkachikin Dios lhuwa tuku tlawakgonit xlakata naʼakgatekgskgo tuku lakpuwanit Jehová natlawa akxni nina chan kilhtamaku xlakata xʼespíritu santo Dios nakapulalin nakatsikgo tuku xaxlikana. Pero uma ni wamputun pi nitu kapulalima Jesús. Komo ni makgxtakgkgo Dios chu taktujukgo mastakgo talakaskin nakastakyawakan chu lakgpalikgo tuku xlakpuwankgo (Sant. 4:6).

7. ¿Tuku xkgakganat xla takanajla makglhtinalh xkachikin Dios?

7 Akxni xtitaxtunita kata 1919, Jehová tlakg kalisikulunatlawalh xkgakganat xaʼespiritual xkachikin (kalikgalhtawakga Salmo 97:11). Kkata 1925, krevista Watch Tower taxtulh akgtum lu xlakaskinka artículo nema xwanikan «Nacimiento de la nación» (Tawilalh kachikin). Limaklakaskilh textos nema xlimasiya pi xTamapakgsin Mesías tawilalh kkata 1914, makgantaxtilh tuku xwankanit xlakata tiku litaxtu xpuskat Dios xalak akgapun, nema xʼama kgalhi kskgata, nema talichuwinan kʼApocalipsis capítulo 12. b Uma artículo limasiyalh pi taputsastalanit chu taʼakglhuwit nema kgalhikgolh xkachikin Jehová kata akxni analh guerra, liwana xlimasiya pi xtamakxtukanit Satanás kʼakgapun chu «tlanka tasitsin nkgalhiy, xpalakata mpi katsiy mpi kaj tsinu kilhtamaku nkgalhiy» (Apoc. 12:12).

8, 9. 1) ¿La tlakg xlakaskinka tsukulh litaxtu xTamapakgsin Dios? 2) ¿Tuku takgalhskinin naʼakxilhaw?

8 ¿La xlilakaskinka Tamapakgsin? Kata 1928, revista Watch Tower tsukulh lichuwinan pi Tamapakgsin tlakg xlakaskinka nixawa nalilakgtaxtuyaw talakgmaxtut. Jehová nalimaklakaskin xTamapakgsin Mesías xlakata nalisantujtlawa xtukuwani, nalimasiya pi wa lakgchan namapakgsinan, chu nalimakgantaxti putum tuku lakapastaknit natlawa xpalakata latamanin.

9 ¿Tiku xʼamakgolh tamapakgsinankgo Cristo? ¿Tiku xʼamakgolh tapakgsinikgo kKatiyatni? ¿Chu tukuya taskujut xlitlawatkan kstalaninanin Cristo?

Pulana tsukuka kaputsakan tiku kalaksakkanit

10. ¿Tuku xʼakgatekgskgo makgasa xkachikin Dios xlakata 144,000?

10 Akglhuwaku kata akxni nina xchan 1914, xLikgalhtawakgananin Biblia xʼakgatekgskgoya pi 144,000 kstalaninanin Cristo xʼamakgolh tamapakgsinankgo kʼakgapun. c Na xkatsikgo pi uma número literal xwanit chu pi xtsukukanit kamakgstokgkan kxapulana siglo.

11. ¿Tuku akgatekgskgolh tiku xʼamakgolh litaxtukgo xlitatawilat Cristo xlakata tukuya taskujut xkalakgayawakanit?

11 Pero ¿tuku xlitlawatkan tiku xʼamakgolh makgtapakgsikgo tiku xlitatawilat Cristo akxni xwilakgolhku kKatiyatni? Akxilhkgolh pi Jesús masiyalh pi lu xlakaskinka natalichuwinan Dios, chu xtamalakxtuminit kilhtamaku akxni makgalanankan (Mat. 9:37; Juan 4:35). Chuna la akxilhwi kcapítulo 2, akglhuwa kata xlakpuwankgo pi kilhtamaku akxni makikan tuku tamakgalanit xʼama makgapala tipuxum kata, chu xʼama kgalhsputa akxni xʼankgolh kʼakgapun tiku kalaksakkanit. Pero xlakata uma taskujut chuntiya tatlawalh akxni xtitaxtunita tipuxum kata, wi tuku tlakg liwana xliʼakgatekgsatkan. La uku katsiyaw pi kilhtamaku akxni makikan tuku tamakgalanit tsukulh kkata 1914 (kilhtamaku akxni kamapitsikan trigo chu nixatlan tuwan, wamputun, xaxlikana kstalaninanin Cristo chu tiku ni xaxlikana). Wa xlakata, ama kilhtamaku tlakg xlakaskinka akxilhkgolh nakamamakgstokgkan tiku naʼankgo kʼakgapun.

Kata 1914 tsukuka makikan tuku xtamakgalanit (Kaʼakxilhti párrafo 11)

12, 13. ¿La kgantaxtuma uma xaʼawatiya kilhtamaku xparábolas Jesús xlakata kgalhakaw laktsuman chu talentos?

12 Lata kata 1919, Cristo chuntiya pulalilh kskujni xalipaw chu xaskgalala xlakata chuntiya xlichuwinalh Dios. Kxapulana siglo, wi tiku xlakgayawanita pi xtatlawalh uma taskujut (Mat. 28:19, 20). Na lichuwinalh tuku xlikgalhitkan kstalaninanin tiku xatalaksakni xlakata xmakgantaxtikgolh uma taskujut. Akgtum liʼakxilhtit, kxparábola xla kgalhakaw laktsuman, Jesús limasiyalh pi komo xmakgtapakgsiputunkgolh ktamakgaxtokgat kʼakgapun, xtalakaskin pi xatalaksakni skgalalh xtawilakgolh. Umakgolh 144,000 tiku ni makgxtakgkgo Dios kamasiyakan kʼakgapun: la xlitatawilat Cristo (Apoc. 21:2). Alistalh, liʼakxilhtit xla talentos, Jesús limasiyalh pi xtalakaskin pi xlakskujnin liwana xlichuwinankgolh Dios chuna la xkalakgayawakanit (Mat. 25:1-30).

13 Xatalaksakni limasiyakgonit pi skgalalh wilakgolh chu lhuwa skujkgonit uma siglo nema titaxtunit. Xlikana, xlakata skgalalh wilakgo, nakamaxkikan tuku kalakgchan. Pero, kilhtamaku akxni makikan tuku makgalakanit, ¿kaj kilhchanima nakamamakxtumikan 144,000?

Tamapakgsin kamamakxtumi tiku natapakgsinikgo kKatiyatni

14, 15. ¿Tuku pulaktati grupos xtalakpuwan pi xwilakgolh?

14 Lata makgasa, lakchixkuwin chu lakpuskatin tiku ni makgxtakgkgo Dios lu xkatsiputunkgo xlakata «lhuwa tachixkuwitat» o latamanin nema talichuwinan kʼApocalipsis 7:9-14. Pero komo nina xchan kilhtamaku xlakata Cristo xwa tiku xʼamakgolh makgtapakgsikgo kʼuma lhuwa latamanin, lhuwa tuku xtawan xlakata uma latamanin nema la uku katsiyaw chu lanka xtapalh akxilhaw.

15 Kkata 1917, libro, The Finished Mystery (Takatsilh tuku ni xtakatsi) lichuwinalh pi xʼanan «pulaktiy lakgtaxtut kʼakgapun, chu na xʼanan pulaktiy lakgtaxtut kkatiyatni». ¿Tiku xtapakgsikgo kʼuma pulaktati grupos? Akgtiy grupo xʼamakgo tawilakgo kʼakgapun. Xapulana grupo wa 144,000 tiku xtamapakgsinankgolh Cristo. Xlipulaktiy, wa lhuwa latamanin. Uma kilhtamaku xlakpuwankgo pi xlitaxtukgo tiku xwankgo pi kstalaninanin Cristo pero chuntiyaku xʼankgo kxpusikulan. Xlakan xkgalhikgo lhuwa takanajla pero ni xkamakgtaya xlakata ni xmakgxtakgkgolh Dios chu wa xlakata xʼamakgolh kgalhikgo tuku tlakg xataktuju kʼakgapun. Chu xlakpuwankgo pi kKatiyatni, xʼamakgolh tawilakgo xlipulaktutu grupo, tiku xkawanikan «tiku xlakaskinka nema latamakgolh makgasa» (tiku ni makgxtakgkgolh Dios la Abrahán, Moisés chu amakgapitsin). Xlakan xʼamakgolh kamapakgsikgo xlipulaktati grupo: putum latamanin xalak kakilhtamaku.

16. ¿Tukuya xkgakganat xla takanajla kgalhika kkata 1923 chu 1932?

16 ¿La kapulalilh espíritu santo kstalaninanin Cristo xlakata xʼakgatekgskgolh tuku la uku katsiyaw xlakata lhuwa latamanin? Tsinu tsinu kamaxkilh taxkgakget xaʼespiritual. Kkata 1923, revista Watch Tower, lichuwinalh grupo tiku ni xʼamakgolh kʼakgapun wata xʼamakgolh latamakgo kKatiyatni chu xtapakgsinikgolh Cristo. Kkata 1932, revista La Torre del Vigía lichuwinalh xlakata Jonadab (Jehonadab), tiku tatayalh mapakgsina Jehú nema Dios xlaksaknit xlakata xtalachipalh nixaxlikana takanajla (2 Rey. 10:15-17). Artículo xwan pi xwilakgolh kʼama kilhtamaku tiku xlitaxtukgo la Jonadab. Uma grupo nema Jehová xʼama kalakgmaxtu «kʼArmagedón» xlakata nalatamakgo kKatiyatni.

17. 1) ¿Tukuya xkgakganat xla takanajla taʼakxilhli kkata 1935? 2) ¿Tuku tlawakgolh kstalaninanin Cristo tiku ni xmakgxtakgkgo Dios akxni akgatekgskgolh xlakata lhuwa latamanin? (Kaʼakxilhti recuadro « Lu tlan limakgkatsikgolh».)

17 Kata 1935, tlakg lhuwa analh xkgakganat xaʼespiritual. Lanka tamakxtumit nema analh kʼWashington (Estados Unidos) wanka tiku xkilhchanima lhuwa latamanin nema nalatamakgo kKatiyatni. Watiya borregos nema Jesús lichuwinalh kxparábola xla borregos chu cabras (Mat. 25:33-40). Lhuwa latamanin na anta xkatatapakgsikgolh “amakgapitsin kalhniluj” o borregos nema Jesús kalichuwinalh: «Na kimininiy naklimin» (Juan 10:16). Akxni tala Rutherford xʼakgchuwinama, kgalhskininalh: «¿Tlan xtayakgolh putum tiku kgalhikgo takgalhkgalhin pi putum kilhtamaku nalatamakgo kKatiyatni?», liwaka itat tiku anta xwilakgolh tayakgolh. Xla wa: «¡Kakaʼakxilhtit lhuwa latamanin!». Lhuwa lu lipaxuwakgolh akxni akgatekgskgolh tuku takgalhkgalhin xkgalhikgo.

18. ¿Tuku tlakg xlakaskinka tlawamakgolh kstalaninanin Cristo chu tuku kitaxtuma?

18 Lata ama kilhtamaku, Cristo kapulalinit xkachikin xlakata nakamamakgstokgkgo uma lhuwa latamanin, xlakata nalatamakgo chu nalakgtaxtukgo klanka takatsanajwat. Pulana xtasiya pi ni lu lhuwa xwankgonit, chu tala Rutherford makgtum asta wa: «Uma liʼakxilhaw pi “lhuwa latamanin” ni lu lhuwa nawankgo». La uku akinin katsiyaw la xlilhuwa Jehová sikulunatlawanit uma tamakgalanat nema tsukulh ama kilhtamaku. Xlakata Jesús chu espíritu santo kapulalilh, tiku kalaksakkanit naʼankgo kʼakgapun chu xcompañeros “amakgapitsin kalhniluj” xʼamakgolh litaxtukgo chuna la Jesús xlichuwinanit: «nkgamputum» tiku akxtum xʼamakgolh skujnikgo «nchatum xmapuchwanina».

Tala Rutherford nipara tsinu xkatsi la xlilhuwa xʼamakgo wankgo lhuwa latamanin (Pakgxwiki asta pakgastakat o pakgkana: Nathan Knorr, Joseph Rutherford chu Hayden Covington)

19. ¿La tlan namakgtayananaw natalhuwi lhuwa latamanin?

19 Tlakg lhuwa latamanin tiku ni makgxtakgkgo Dios nalatamakgo xliputum kilhtamaku kʼakgtum Paraíso unu kKatiyatni, Cristo chu 144,000 nakamapakgsikgo. Xlikana pi lipaxuwayaw akxni akxilhaw la Cristo pulalin xkachikin Dios xlakata tlakg liwana nakatsiyaw uma tuku xlikana masiya Biblia. Akgtum lanka talakgalhaman pi tlan nakalitachuwinanaw uma takgalhkgalhin amakgapitsi latamanin. Kalichuwinaw Dios chuna la matlaniyaw chu uma natlawa pi lhuwa latamanin tlakg natalhuwi, chu chuna natamalanki xtukuwani Jehová (kalikgalhtawakga Lucas 10:2).

Lhuwa latamanin tlakg talhuwimakgolh

Tuku wamputun ni makgxtakgaw Tamapakgsin

20. ¿La talakkaxwilinit xkachikin Satanás, chu la limasiyayaw pi ni makgxtakgaw Dios?

20 Chuna la xkachikin Dios tlakg xkatsinitilhama xlakata Tamapakgsin, na xtalakaskin pi liwana xʼakgatekgskgolh tuku xkilhchanima ni namakgxtakgkan uma Tamapakgsin. Xlakata uma, kkata 1922, revista Watch Tower lichuwinalh pi anan pulaktiy kachikin, xla Jehová chu xla Satanás. Tuku xla Satanás wa putum negocios, takanajla chu política. Tiku xtatayakgo xTamapakgsin Dios nema pulalin Cristo ni xlilat xmakgtanukgolh tuku xla xkakilhtamaku Satanás xlakata ni namakgxtakgkgo Dios (2 Cor. 6:17). ¿Tuku kilhchanima uma?

21. 1) ¿La kastakyawa skujni xalipaw xkachikin Dios xlakata laklanka negocios? 2) Kdécada 1960, ¿tuku lichuwinalh revista La Atalaya xlakata «xaLanka Babilonia»?

21 Likgalhtawakga nema masta skujni xalipaw liwana lichuwinanit lhuwa tuku nitlan tatlawa klaklanka negocios chu kawanikan xkachikin Dios pi ni lhuwa tuku xtapalh nakgalhiputunkgo (Mat. 6:24). Nachuna, makglhuwa lichuwinan tuku nitlan tlawa takanajla nema tapakgsini Satanás. Kkata 1963, revista The Watchtower liwana limasiyalh pi «xaLanka Babilonia» ni kaj kilhchanima tiku kaj wankgo pi kstalaninanin Cristo, wata na kilhchanima putum nixaxlikana takanajla (uma talichuwinalh krevista La Atalaya kata 1964). Kcapítulo 10 naʼakxilhaw la kamakgtayakanit xkachikin Dios kʼakgatunu laklanka kachikinin chu ktanu tanu klakatsukut xlakata nalakgtaxtunikgo chu namakgxtakgkgo putum xtalismanin nixaxlikana takanajla (Apoc. 18:2, 4)

22. ¿Akxni xlama xaPulana Guerra xLikalanka Katiyatni, la xʼakgatekgskgo lhuwa kstalaninanin Cristo xtastakyaw Romanos 13:1?

22 ¿Tuku tlan nawanaw xlakata política nema na makgtanu kxkakilhtamaku Satanás? ¿Tlan xmakgtanukgolh xaxlikana kstalaninanin Cristo kʼguerras nema tlawakgo kachikinin? Akxni tatlawalh xaPulana Guerra xLikalanka Katiyatni, xLikgalhtawakgananin Biblia xʼakgatekgskgo pi nitlan namakgninankgo (Mat. 26:52). Pero lhuwa xlakpuwankgo pi tastakyaw nema wi kRomanos 13:1 niku xwan pi xtalakaskin nakgalhakgaxmatnikan «mapakgsinanin», xwamputun pi tlan soldados xlitaxtukgolh, xlhakganankgolh la soldados, chu asta xtiyakgolh likan; pero akxni xkaskinikan nakamakgnikgo xtalamakgasitsin, kkaunin xtalatnankgo.

23, 24. ¿La xtaʼakgatekgsa Romanos 13:1 akxni lalh xliʼAkgtiy Guerra xLikalanka Katiyatni, chu la tlakg tlan akgatekgskgolh kstalaninanin Cristo?

23 Kkata 1939, akxni xtsukuma xLiʼakgtiy Guerra xLikalanka Katiyatni, revista The Watchtower liwana lichuwinalh xlakata ni namakgtanuyaw tuku xalak kakilhtamaku (uma artículo taxtulh krevista La Atalaya kata 1940). Artículo liwana limasiyalh pi kstalaninanin Cristo ni xlimakgtanutkan kʼguerra. Lu xkilhtamaku mastaka uma tastakyaw, xlakata ni makgninankgolh kʼuma lanka guerra. Pero, xtalakaskin tlakg liwana xʼakgatekgskgolh uma. Lata kata 1929, kilikgalhtawakgakan na lichuwinankgolh pi mapakgsinanin nema talichuwinan kRomanos 13:1 ni wa xkakilhchanima mapakgsinanin xalak kakilhtamaku wata wa Jehová chu Jesús.

24 Xlakata espíritu santo kapulalilh kstalaninanin Cristo tlakg liwana akgatekgskgolh xlakata akxni taxtukgolh lhuwa artículos xlakata Romanos 13:1-7. Uma talichuwinalh krevista The Watchtower 15 xla noviembre chu 1 xla diciembre kkata 1962 (kxaʼespañol, taxtulh 1 chu 15 xla mayo kata 1963). Akxniku liwana akgatekgskgolh tuku lichuwinalh Jesús xlakata wi tuku tlan kgalhakgaxmatkan mapakgsinanin akxni wa uma tachuwin nema lu lakgapaskan: «Wa Cesar nkamaxkitit wa ntu xla Cesar; chi nchu wa ntu xla Dios, wa Dios nkamaxkitit» (Luc. 20:25). Xaxlikana kstalaninanin Cristo akgatekgskgolh pi «mapakgsinanin» xkilhchanima mapakgsinanin xalak kakilhtamaku chu pi xtalakaskin nakakgalhakgaxmatkgo. Pero kaj wi tuku tlan xkgalhakgaxmatkgolh. Akxni mapakgsinanin kinkaskinikgoyan nialh nakgalhakgaxmataw Jehová Dios, kgalhtinanaw la apóstoles: «Xlakaskinka mpi pulh wa nakkgalhakgaxmataw Dios, ni xawa nchixkuwin» (Hech. 5:29). Kcapítulos 13 chu 14 xla uma libro, tlakg nakatsiniyaw la xkachikin Dios makgantaxtilh uma tastakyaw.

Lanka talakgalhaman nalichuwinanaw takgalhkgalhin xlakata latamat nema ni kgalhi xlisputni

25. ¿Tuku makgkatsiya pi espíritu santo makgtayayan tlakg liwana naʼakgatekgsa xTamapakgsin Dios?

25 Kalilakpuwaw putum tuku kstalaninanin Cristo katsininitaw xlakata Tamapakgsin uma akgtum ciento kata nema titaxtunita. Katsiniw akxni tawi kʼakgapun chu la xlilakaskinka. Liwana katsiyaw xlakata pulaktiy takgalhkgalhin nema kgalhikgo tiku ni makgxtakgkgo Jehová: tiku naʼankgo kʼakgapun chu tiku nalatamakgo kkatiyatni. Chu na katsiyaw pi nakakgalhakgaxmataw mapakgsinanin pero chuntiya natapakgsiniyaw xTamapakgsin Dios. Wa xlakata, akstu kakinkakgalhskinkan: «¿Tlan xakkatsi uma tuku xaxlikana komo Jesús ni xkapulalilh kskujni xalipaw xlakata liwana xʼakgatekgskgolh chu xkinkamasiyanikgon?». ¡Akgtum lanka tasikulunalin xlakata kinkapulalinan Jesús chu espíritu santo!

a Chuna la wan maktum likgalhtawakga, tachuwin xagriego nema talimaklakaskin xlakata «pulalinankan» kʼuma versículo na kilhchanima «masiyakan tiji».

b Xapulana xlakpuwankgo pi uma tuku xmaʼakxilhnikanit xkilhchanima pi xʼama latatlawa guerra Roma chu católicos.

c Junio xla kata 1880 revista Watch Tower wa pi 144,000, xʼamakgolh wankgo judíos tiku kstalaninanin Cristo xwankgonit asta kkata 1914. Pero, akxni ksputmaja kata 1880, tsokgwilika tuku asta la uku akgatekgsnitaw.