Ankan kxpulakni

Ankan kliputsan

¿Tlan natlawa pi tlakg lhuwa kilhtamaku nalatamayaw tuku tlawakgo científicos?

Lakputsakan la makgas nalatamakan

Lakputsakan la makgas nalatamakan

«Kakxilhnit taskujut nema Dios kamaxkinit xkamanan latamanin xlakata wi tuku natlawakgo. Putum stlan tlawanit kxkilhtamaku. Chu kxnakujkan kawilininit pi nalatamaputunkgo putum kilhtamaku» (Eclesiastés 3:10, 11).

UMAKGOLH xtachuwin mapakgsina Salomón liwana masiya tuku putum akinin makgkatsiyaw. Latamat ni makgapala... Max wa xlakata, latamanin putsakgo la tlan tlakg lhuwa kilhtamaku nalatamakgo. Tuku lanit liwana masiya pi latamanin chuntiya putsamakgo la namalhmanikgo xlatamatkan.

Akgtum liʼakxilhtit, kalilakpuwanti mapakgsina Gilgamés. Pulaktum tuku lichuwinankan xla uma mapakgsina anta klibro Epopeya de Gilgamés, wan pi kalipekua wililh xlatamat xlakata alh putsa tuku xmakgtayalh nikxni nani, pero nitu tekgsli.

Chatum alquimista xala makgasa wi kxlaboratorio

Ksiglo akgtati akxni nina xmin Jesús, alquimistas xalak China xlakputsamakgo la natlawakgo tuku xmalhmanilh latamat. Lakkaxwilikgolh pulaktum likgotni nema xkgalhi tsinu mercurio chu arsénico. Wankan pi makgapitsi mapakgsinanin xalak China nikgolh akxni likgotnankgolh uma. Anta kʼEuropa, lakatsu kkata 500 asta kkata 1,500 a.x.J., makgapitsi alquimistas xlakkaxtlawaputunkgo oro xlakata tlan xwaka, xlakata xlakpuwankgo pi komo uma likan ni tsulutla o skgolutla, tlan xmalhmanilh latamat.

Chuna la makgasa xputsakan tuku xmalhmanilh latamat, la uku, biólogos chu genetistas chuntiya katsiputunkgo tuku tlawa pi nakgolonkan. Tuku lakputsananikgonit, masiya pi latamanin chuntiya lakpuwankgo pi namin kilhtamaku natlawakgo pi nialh nakgolonkan chu nialh nanikan. Pero ¿tuku tekgskgonit?

DIOS WILINIT KKINAKUJKAN PI NALATAMAPUTUNAW «PUTUM KILHTAMAKU» (ECLESIASTÉS 3:10, 11).

¿TUKU XLAKATA KGOLONAW?

Científicos nema lakputsananikgo xcélulaskan latamanin wankgo pi anan max liwaka akgtutu ciento tuku xlakata kgolonkan chu nikan. Xaʼawatiya kata, biólogos moleculares liskujkgonit genes chu proteínas xlakata natlawakgo pi ni lakapala nakgolonkgo animales xalak laboratorio chu makgapitsi xcélulaskan latamanin. Uma taskujut tlawanit pi makgapitsi tiku kgalhikgo lhuwa tumin nakamakgtayakgo umakgolh científicos xlakata natekgskgo tuku «tlawa pi ni nanikan». ¿La kitaxtunit uma tuku putsananikgonit?

Tlawakan pi ni lakapala nakgolonkan. Makgapitsi biólogos wankgo pi anta ktelómeros wi tuku tlawa pi nakgolonkan, uma wamputun, xkinkanin cromosomas. Telómeros kuentajtlawakgo pi ni natalakgpali la xliwanat chatum lataman akxni células tapitsikgo, pero akxni makgatunu células tapitsikgo, telómeros tsinu tsinu sputtilhakgo. Chuna la titaxtu kilhtamaku, células nialh tapitsikgo chu tsukuyaw kgolonaw.

Elizabeth Blackburn, tiku tlajalh premio Nobel kkata 2009, chu tiku taskujkgo tekgskgolh tuku tlawa pi telómeros ni nasputtilhakgo, uma wamputun pi células ni nakgolonkgo. Maski chuna, Elizabeth na wan pi telómeros «ni malhmani kilatamatkan: ni katitlawalh pi tlakg makgas nalatamayaw».

Lakgpalikan la skujmakgo células. Akxni kicélulaskan kgolonkgo chu nialh lhuwankgo, nialh liwana makatsinikgo atanu células nema kinkamakgtayayan ni natatatlayaw, chu uma tlawa pi nakun kimaknikan chu putum kilhtamaku nakatsanajwa. Nina makgas, makgapitsi científicos xalak Francia lakgpalikgolh la skujkgo xcélulaskan latamanin tiku linkgoya kata, makgapitsi liwakaya 100 kata kgalhikgo. Tiku pulalin uma taskujut, makgalhtawakgena Jean-Marc Lemaître, wa pi xtaskujut limasiya pi tlan «natlawakan pi células ni nakgolonkgo».

¿TLAN NAMALHMANI LATAMAT CIENCIA?

Ni putum científicos kanajlakgo pi tuku tlawakanit xlakata namachokgokan la kgolonkan tlan natlawa pi tlakg nalatamayaw. Xlikana pi la uku tlakg tlan latamakan nixawa la ksiglo akgkunajatsa, pero uma chuna la xlakata tlakg kuentajtlawakan ni xataxkajwani nalatamakan, ni nalamapasikan tajatat chu xlakata anan likuchun chu vacunas. Makgapitsi científicos lakpuwankgo pi nila tlakg lhuwa kilhtamaku latamayaw.

Titaxtunita akgtutu mil akgkitsis ciento kata, Moisés, chatum tiku tsokgli Biblia, wa: «Kilhtamaku nema makgapala kilatamatkan kaj tutumpuxamakaw kata; chu komo tlakg kgalhiyaw litliwakga asta tatipuxam kata latamayaw, pero litatsamanit talipuwan chu takatsan; xlakata kaj lakapala titaxtuyaw» (Salmo 90:10). Maski latamanin lhuwa tuku tlawakgonit xlakata namalhmanikgo latamat, chuntiya latamayaw la wa Moisés.

Pero wilakgo makgapitsi animales chuna la tortuga, nema tlan latama 150 kata. Chu wilakgo makgapitsi kiwi la puksnankiwi, nema lhuwa mil kata latama. Akxni tamalakxtumiyaw kilatamatkan amakgapitsi tuku anan, xlilat pi nakinkakgalhskinkanan: «¿Tuku xlakata kaj tutumpuxamakaw o tatipuxam kata latamayaw?».