Ankan kxpulakni

Ankan kliputsan

Biblia wan tuku xaxlikana

Biblia wan tuku xaxlikana

Chuna la titaxtunit kilhtamaku, lhuwa latamanin tiku tanu tanu xkilhtsukutkan katsikgonit pi Biblia wan tuku xaxlikana. Chu la uku, lhuwa millón latamanin lilatamakgo xtamasiy Biblia. Pero amakgapitsi wankgo pi maktum xamakgan libro nema kaj cuentos lichuwinan. ¿Tuku lakpuwana wix? ¿Tlan natekgsaw tuku xaxlikana kBiblia?

¿TUKU XLAKATA TLAN NALIPAWANA BIBLIA?

¿La nakatsiya pi tlan nalipawana Biblia? Kalakpuwanti pi akglhuwata kata chatum miʼamigo ankgalhin waninitan tuku xaxlikana, ¿xwanti pi tlan lipawankan? Chu Biblia, ¿xtachuna chatum amigo tiku tlan lipawankan? ¿Ankgalhin lichuwinanit tuku xaxlikana? Kalichuwinaw makgapitsi liʼakxilhtit.

Ni akgsaninankgolh tiku tsokgkgolh

Tiku tsokgkgolh Biblia wankgolh tuku xaxlikana, asta wankgolh tuku xlakan nitlan xtlawakgonit. Akgtum liʼakxilhtit, akxni palakachuwina Jonás tsokgli xlibro, lichuwinalh pi ni kgalhakgaxmatli Dios (Jonás 1:1-3). Akxni tsokgkgolh xlibro, Jonás lichuwinalh pi Dios stakyawalh, pero ni lichuwinalh pi xla lakgpalilh xtapuwan xlakata xlimasiyalh pi ni xlin kuenta (Jonás 4:1, 4, 10, 11). Akxni tiku tsokgkgolh Biblia wankgolh tuku xaxlikana, limasiyakgolh pi xpaxkikgo tuku xaxlikana.

Xatlan tastakyaw

¿Ankgalhin makgtayanan tastakyaw nema masta Biblia xlakata la nalatamayaw chali chali? Chuna. Akgtum liʼakxilhtit, kaʼakxilhti tuku wan Biblia pi kilitlawatkan xlakata tlan nakatalalinaw amakgapitsin. «Xlipaks nkatuwa wa ntu xlakaskintit nakatlawanikgoyan nchixkuwin, na chuna wixin natlawanikgoyatit» (Mateo 7:12). «Akxni lakatitum kgalhtinanaw tlawa pi nialh naʼanan tasitsi» (Proverbios 15:1). ¿Ni xlikana pi xtastakyaw Biblia chuntiya makgtayanan uku?

Wan tuku xaxlikana akxni lichuwinan tuku lanit

Chuna la titaxtunit kata, lhuwa tuku tekgskgonit arqueológos masiya pi latamanin chu kachikinin nema lichuwinan Biblia, xlikana xwilakgo. Akgtum liʼakxilhtit, Biblia lichuwinan pi kxkilhtamaku Nehemías, tirios (fenicios nema xminkgoyacha kTiro) tiku xlamakgo kJerusalén xliminkgo «skiti chu kaxatukawa listat» (Nehemías 13:16).

¿Anan tuku limasiya pi xlikana uma? Chuna. Tuku arqueólogos tekgskgonit kʼIsrael nema xmaklakaskinkgo fenicios, masiya pi makgasata, umakgolh akgtiy kachikin wi tuku xlastamaxki. Chu ni kajwatiya uma, na tekgskgonit kJerusalén makgapitsi xlukut skiti o tamakgnin xalak pupunu Mediterráneo nema makgat xliminkgoyacha stananin. Akxni chatum tiku lu kgalhtawakganit akxilhli uma, xla wa: «Uma masiya pi max chuna la wan Nehemías 13:16, tiku xalak Tiro kstakgo skiti kJerusalén».

Wan tuku xaxlikana akxni lichuwinan tuku wankgo científicos

Maski Biblia maktum libro nema tlakg lichuwinan tuku xla takanajla chu tuku lanit, na wan tuku xaxlikana akxni lichuwinan tuku wankgo científicos. Kalichuwinaw akgtum liʼakxilhtit.

Titaxtunita max akgtutu mil akgkitsis ciento kata, Biblia xlichuwinanita pi Katiyatni «ni niku chipaxnanit» (Job 26:7). Uma ni xtachuna tuku xkanajlakgokan makgasata, pi Katiyatni xlawaka xkgalhni chuchut o xwi kstipun tantum lanka tortuga. Akxni xtitaxtunita max akgtum mil akgtum ciento kata lata xtsokgkanit xlibro Job, latamanin chuntiya xkanajlakgo pi wi tuku xchipawilinit Katiyatni. Kajku max akgtutu ciento kata titaxtunit, kkata 1687, akxni Isaac Newton lichuwinalh tuku xkatsininit xlakata gravedad chu lichuwinalh pi akgtum litliwakga nema ni tasiya tlawa pi Katiyatni lakatumta niku natakgalhspittawaka. Uma tuku xlakaskinka katsikgolh científicos masiya pi tuku Biblia lichuwinalh liwakaya max akgtutu mil kata, xaxlikana.

Kgantaxtu tuku wan pi nala

¿Tlan lipawankan tuku Biblia wan pi nala? Kalichuwinaw akgtum liʼakxilhtit: tuku lichuwinalh palakachuwina Isaías xlakata la xʼamaka masputukan Babilonia.

Tuku xwankanit. Lakatsu kkata 732 akxni nina xmin Jesús, akxni Babilonia nina xlitaxtu akgtum lanka tamapakgsin, palakachuwina Isaías lichuwinalh pi xʼamaka akgchipakan chu pi alistalh nialhti xʼama latama anta (Isaías 13:17-20). Isaías asta lichuwinalh tuku xwanikan tiku xʼama akgchipa: Ciro. Na lichuwinalh la xʼama akgchipa uma kachikin: xʼama maskaka xkgalhtuchokgo kachikin. Chu na lichuwinalh pi xmalakcha kachikin ni xʼama talakchuwatayakgo (Isaías 44:27–45:1).

La kgantaxtulh. Xtitaxtunita akgtiy ciento kata lata Isaías tsokgli uma, akxni chatum mapakgsina xalak Persia akgchipalh Babilonia. ¿Tuku xwanikan? Ciro. Kachikin xlitastilinit laklanka patsaps, wa xlakata Ciro lakpuwa la napatakuta kgalhtuchokgo Éufrates nema xtitaxtu kkachikin. Xsoldados uma mapakgsina pawaxlinkgolh chuchut nema xminacha tipakxtu chu makankgolh chuchut niku kamunchuluwa xwanit. Akxni chuchut xkachani xchaxpankan, soldados patakutkgolh chuchut asta akxni chankgolh xmalakcha kachikin. Chu maski nila takanajla, babilonios ni xmalakchuwakgonit malakcha. Xsoldados Ciro tanukgolh kBabilonia chu akgchipakgolh.

Pero xwijku apulaktum tuku nina xkgantaxtu: ¿xlikana nialhti xʼama latama anta? Akglhuwa ciento kata, makgapitsi latamanin xlamakgo anta. Pero la uku, tuku akgataxtulh xla uma kachikin Babilonia, nema lakatsu wi kkachikin Bagdad (Irak), masiya pi kgantaxtulh putum tuku xwankanit. Wa xlakata, tlan nalipawanaw pi Biblia ni akgsaninan akxni lichuwinan tuku aku nala.