Tachuwin amén kxatotonaco kilhchanima «chuna kalalh» o «xlikana». Uma tachuwin kilhtsukunit ktachuwin hebreo nema kilhchanima «ni makgxtakgnankan», «tlan nalipawankana». Lakgachunin xmaklakaskinkan akxni xlakkaxtlawakan taʼakglhuwit kxlakatin mapakgsinanin. Akgtum liʼakxilhtit, latamanin xwankgo «chuna kalalh» akxni wi tuku xlitayakgo xlakata nalimasiyakgo pi xaxlikana tuku xwankgonit chu xʼakstukan xlinkgo kuenta komo tlan o nitlan xkakitaxtunilh (Núm. 5:22). Komo tuku xlitayakgonit namakgantaxtikgo akxni xwankgo «chuna kalalh» klakatin latamanin xtalakaskin pi xliskujkgolh xlakata xmakgantaxtikgolh (Neh. 5:13).

Kcapítulo 27 xla Deuteronomio, tekgsaw akgtum liʼakxilhtit xlakata la maklakaskinkan tachuwin chuna kalalh. Akxni xtanukgonita kTiyat Nema xkawanikanit pi nakamaxkikan, israelitas tamakxtumikgolh ksipi Ebal chu ksipi Guerizim xlakata nakgaxmatkgo xLimapakgsin Dios chu xlakata xlitayakgolh komo namakgantaxtikgo. Xwankgo tachuwin «chuna kalalh» akxni xkgaxmatkgo tuku xʼama kaʼakgspula komo ni xkgalhakgaxmatkgolh (Deut. 27:15-26). ¿Tlan nalilakpuwanaw la takgaxmatli akxni wankgolh uma tachuwin lakchixkuwin, lakpuskatin chu kamanan? (Jos. 8:30-35). Xlikana pi putum kilhtamaku xlakapastakkgo tuku xmalaknukgonit ama kilhtamaku. Katsiyaw pi makgantaxtikgolh xlakata Biblia wan: «Israelitas chuntiya skujnikgolh Jehová akxni xlama Josué chu akxni xlamakgolh lakgkgolotsin tiku xpulalinankgo nema xʼakxilhkgonit tuku xtlawanit Jehová xpalakata Israel» (Jos. 24:31).

Jesús na limaklakaskilh tachuwin «chuna kalalh» o «xlikana» xlakata nalimasiyakan pi tuku xwankan xlikana xwanit. Ni alistalh xlimaklakaskin uma tachuwin xlakata nalikgalhtinan tuku xwan, wata  pulana xmaklakaskin xlakata nalimasiya pi tuku xʼama wan xaxlikana. Anta kʼuma tachuwin limaklakaskinkan «xlikana». Lakgachunin, Jesús makgtiy xwan «xlikana xlikana» (Mat. 5:18; Juan 1:51). Chuna xlimasiya pi tuku xwan xaxlikana. Jesús tlan chuna xwan xlakata kajwatiya lakgchan namakgantaxti xtamalaknun Dios (2 Cor. 1:20; Rev. 3:14).

Israelitas nachuna xwankgo «chuna kalalh» akxni xmalankikan Jehová chu akxni xtlawanikan oración (Neh. 8:6; Sal. 41:13). Akxni xmasputukan oración, tiku xkgaxmatkgo xwankgo chuna kalalh, uma xlimasiyakgo pi na xtachuwinkan xwanit. Xlakata chuna xtlawakgo akxni xtlawakan oración tlakg xlimasiyakgo xtakanajlakan. Wa uma tuku lalh akxni mapakgsina David lilh kJerusalén xʼArca Jehová. Akxni makgasputukgolh tuku xtlawamakgolh, kilhtlika akgtum takilhtlin nema wa xtsokgwilinit chu akgtum oración xwanit (1 Crón. 16:8-36). Ama oración lu tlan kamamakgkatsinilh latamanin wa xlakata «putum kachikin wa: “¡Chuna kalalh!”, chu malankikgolh Jehová». Xlikana, uma tuku kgalhtinankgolh xlakata makxtum chuna tlawakgolh, tlawalh pi tlakg xpaxuwakgolh.

Nachuna, kstalaninanin Cristo xalak pulana siglo xwankgo «chuna kalalh» akxni xmalankikgo Jehová. Nachuna, makgapitsi tiku tsokgkgolh Biblia ankgalhin xwankgo uma tachuwin kxcartas (Rom. 1:25; 16:27; 1 Ped. 4:11). Libro xla Revelación, lichuwinan pi ángeles malankimakgo Jehová kʼakgapun chu maklakaskinkgo uma tachuwin chu wankgo: “¡Chuna kalalh! ¡Kamalankitit Dios!” (Rev. 19:1, 4). Kstalaninanin Cristo xalak pulana siglo xwankgo «chuna kalalh» akxni xtlawakan oración ktamakxtumit (1 Cor. 14:16). Pero ni xtalakaskin watiya tachuwin xwankgolh chu ni xlilakpuwankgolh.

Xlakata tuku akxilhwi akgatekgsaw pi lu xlakaskinka nawanaw «chuna kalalh». Akxni maklakaskinaw uma tachuwin limasiyayaw pi xlikana tuku lichuwinaw. Chu akxni wi tiku tlawama oración chu  pixlanka wanaw «chuna kalalh» o kaj kkinakujkan chuna wanaw, ama limasiya pi lakaskinaw kakgantaxtulh tuku skinka. Kaʼakxilhwi apulaktu tuku xlakata xlakaskinka nawanaw «chuna kalalh».

Xlakata chuna limasiyayaw pi tliwakga wi kintakanajlakan. Ni kakninaniyaw Jehová kaj xlakata la kgalhti kioracionkan, wata tuku tayat limasiyayaw akxni tlawayaw oración. Komo xlikana wanaw «chuna kalalh» nakinkamakgtayayan kuenta natlawayaw akxni natlawakan oración.

Xlakata chuna limasiyayaw pi akxtum nakatatawilayaw kinatalankan. Akxni tlawakan oración ktamakxtumit, kimputumkan watiya uma tuku kgaxmataw (Hech. 1:14; 12:5). Akxni lakxtum kgalhtinanaw, tatliwakglha kintakanajlakan. Maski pixlanka o kaj kkinakujkan wanaw «chuna kalalh», uma natlawa pi Jehová nakinkamaxkiputunan tuku skiniyaw kimputumkan.

Xlakata chuna malankiyaw Jehová. Xla akxilha putum tuku tlawayaw xlakata nakakninaniyaw, maski akinin nalakpuwanaw pi ni lhuwa tuku tlawaw (Luc. 21:2, 3). Xla akxilha kintapuwankan chu katsi tuku wi kkinakujkan. Maski kaj nakgaxmataw akgtum tamakxtumit kteléfono, liwana nakatsiyaw pi xla kuenta kinkatlawaniyan akxni wanaw «chuna kalalh». Kintakgalhtinkan na makgtanuma la malankiyaw Jehová kcongregación.

Chuna la akxilhnitaw, wankan «chuna kalalh» max nalakpuwanaw pi ni lu xlakaskinka pero uma ni xlikana. Perspicacia lichuwinan pi uma tachuwin na limaklakaskinkan akxni wankan «pi lipawankan Jehová, tlan kinkaʼakxilhan chu kgalhiyaw tliwakga kintakgalhkgalhinkan kkinakujkan». Wa xlakata, akxni nawanaw «chuna kalalh» namakgapaxuwayaw Jehová (Sal. 19:14).