1, 2. 1) ¿Tuku tlakg lhuwa xtapalh kgalhiyaw? 2) ¿Tuku tamasiy tlakg lhuwa xtapalh liʼakxilhaw chu tuku xlakata? (Kaʼakxilhti xapulana dibujo).

¿TUKU tlakg lhuwa xtapalh kgalhiyaw? ¿Tlan wi tuku xlilakgpaliw nema ni lu lhuwa xtapalh? Xpalakata xlakskujnin Dios, xtakgalhtinkan ni tuwa. Tuku tlakg lhuwa xtapalh kgalhiyaw wa la talalinaw Jehová, chu nitu atanu tuku xlilakgpaliw. Nachuna lhuwa xtapalh liʼakxilhaw tuku xaxlikana xalak Biblia, xlakata wa uma tlawa pi tlan xʼamigos Jehová nawanaw (Col. 1:9, 10).

² Kalilakpuwaw putum tuku Xalanka Makgalhtawakgana kinkamasiyaniyan kxTachuwin, Biblia. Kinkawaniyan xtukuwani chu tuku kilhchanima, chu kinkamasiyaniyan xalakwan xtayat. Nachuna kinkalitachuwinanan xlakata talakgmaxtut, akgtum lu xatlan tamaskiwin nema kinkamaxkin akxni makamilh xKgawasa xlakata lu kinkapaxkin. Nachuna kinkalitachuwinanan xlakata xtamapakgsin Mesías chu tiku xatalaksakni kamaxki takgalhkgalhin nalatamakgo kʼakgapun chu «amakgapitsi borregos» takgalhkgalhin xlakata nalatamakgo kParaíso, kKatiyatni (Juan 10:16).  Nachuna kinkamasiyaniyan la tlan nalatamayaw chu la nalinaw kilatamatkan. Putum uma tamasiy lu lanka xtapalh liʼakxilhaw, xlakata tlan talakatsuwiniyaw kiMalakatsukinakan chu lu tlan limakgkatsiyaw.

3. ¿Tuku ni kilhchanima tachuwin: «Natamawaya xaxlikana»?

³ Akxni Biblia lichuwinan pi katamawaw tuku xaxlikana, ¿kilhchanima namastayaw tumin xlakata tlan natamawayaw? Nichuna. Jehová lu xalakgalhamana, asta mastalh xlatamat xachastum xKgawasa tiku lu xpaxki chu ni kinkamatajin. Akxni xla akxilha pi wi tiku putsa tuku xaxlikana, makgtaya xlakata natekgsa chu nikxni skini tumin. Akxni chatum chixku tiku xwanikan Simón, malaknunilh tumin apóstol Pedro xlakata xmaxkilh talakaskin pi na tlan xmakgpitsilh espíritu santo, Pedro stakyawalh akxni wanilh: «Wa mintumin, katalakgsputti mpi puwana mpi wa xtatakin Dios, wa nalikgalhiya [xlakata] namastaya ntumin» (Hech. 8:18-20). Wa xlakata, ¿tuku kilhchanima tachuwin: «Natamawaya xaxlikana»?

4. ¿Tuku nakatsiniyaw xlakata tuku xaxlikana kʼuma artículo?

⁴ (Kalikgalhtawakga Proverbios 23:23). Talakaskin naliskujaw xlakata nakgalhiyaw xaxlikana xlakata xTachuwin Dios. Talakaskin wi tuku nalakgmakganaw o namakgxtakgaw. Chuna lichuwinalh tiku tsokgli Proverbios, akxni kgalhiyaw nawan tuku xaxlikana kuenta natlawayaw ni nastayaw o ni namakgxtakgaw. Naʼakxilhaw tuku kilhchanima tamawakan xaxlikana chu la xlilhuwa «xtapalh» talakaskin naxokgoyaw xlakata nakgalhiyaw. Uma nakinkamakgtayayan tlakg lhuwa xtapalh naʼakxilhaw chu natlawa pi nikxni nastaputunaw. Chuna la naʼakxilhaw, lu tlan nakinkakitaxtuniyan maski wi tuku nalimakgxtakgaw xlakata natamawayaw.

5, 6. 1) ¿La tlan natamawayaw tuku xaxlikana chu ni naxokgoyaw? Kawili akgtum liʼakxilhtit. 2) ¿Tuku tlan kitaxtu xlakata tamawakan tuku xaxlikana?

⁵ Asta akxni wi tuku kinkamalaknunikanan nema ni taxokgo, max talakaskin pi wi tuku namastayaw o wi tuku natlawayaw. Tachuwin xahebreo nema matitaxtikan «tamawakan» anta kProverbios 23:23 na kilhchanima «kgalhikan». Umakgolh tachuwin masiya pi xlakata wi tuku nakgalhiyaw talakaskin naliskujaw o wi tuku nalilakgpaliya nema kgalhi xtapalh. Kawiliw akgtum liʼakxilhtit. Kalilakpuwaw pi kʼakgtum pustan waka akgtum tamakatsinin nema wan pi mastamaka kaxtalanchu chu ni taxokgo. ¿Kaj xalan natawila kaxtalanchu kkimesajkan? Nichuna. Maski ni katixokgow, talakaskin nalimaxtuyaw kilhtamaku xlakata naʼanaw kpustan chu naliminaw. Nachuna, xlakata natamawayaw tuku xaxlikana ni katimastaw tumin pero wi tuku talakaskin natlawayaw.

⁶ (Kalikgalhtawakga Isaías 55:1-3). Xtachuwin Jehová nema tekgsaw klibro xla Isaías kinkamakgtayayan nakatsiyaw tuku kilhchanima tamawakan xaxlikana. Kʼuma texto, Jehová tamalakxtumi xtachuwin la chuchut, leche chu vino. Tuku xaxlikana tatalakxtumi xaskgawiwi chuchut nema xatlan. Chuna la leche kinkamaxkiyan litliwakga chu kinkamakgtayayan xlakata nastakaw akxni laktsujku akinin, xtachuwin Jehová nakinkamaxkiyan litliwakga chu kinkamakgtayayan xlakata nastaka kintakanajlakan. Chu ¿tuku xlakata wanaw pi xtachuwin Jehová xtachuna la vino? Anta kBiblia, vino tatalakxtumi tapaxuwan (Sal. 104:15). Wa xlakata, akxni Dios kinkastakyawayan natamawayaw vino, kinkawaniyan pi akxni lilatamayaw xtastakyaw nakgalhiyaw tapaxuwan (Sal. 19:8). Jehová limaklakaskin umakgolh liʼakxilhtit xlakata nakinkamakgtayayan liwana nakatsiyaw tuku nakitaxtu xlakata katsiyaw tuku xaxlikana chu nalilatamayaw. Wa xlakata, kaʼakxilhwi pulakkitsis tuku lakgmakgaw xlakata natamawayaw tuku xaxlikana.

7, 8. 1) ¿Tuku xlakata talakaskin nalimaxtuyaw kilhtamaku xlakata natamawayaw xaxlikana? 2) ¿Tuku lakkaxwililh natlawa chatum tsumat chu tuku kitaxtulh?

⁷ Kilhtamaku. Wa uma tuku talakaskin akinin nakuentajtlawayaw xlakata tlan natamawayaw xaxlikana. Talakaskin kilhtamaku xlakata nakgaxmataw tamakatsinin xla Tamapakgsin, nalikgalhtawakgayaw Biblia chu amakgapitsi likgalhtawakga, kiʼakstukan nakgalhtawakgayaw, nalakkaxwiliyaw tuku nataʼakxilha ktamakxtumit chu naʼanaw ktamakxtumit. Chu uma kilhtamaku nalimaxtuyaw akxni tlawamaw tuku ni lu xlakaskinka (kalikgalhtawakga Efesios 5:15, 16). ¿La xlilhuwa kilhtamaku talakaskin xlakata nakatsiyaw tamasiy xalak Biblia nema ni xalaktuwa? Max chatunu akinin tanu tanu la xlilhuwa kilhtamaku namakgapalayaw. Pero tlan lhuwa nakatsiniyaw xlakata xliskgalala, xtayat chu tuku tlawanit Jehová (Rom. 11:33). Xapulana revista xla Makatsinina nema taxtulh kxaʼinglés tamalakxtumilh tuku xaxlikana «kgantum aktsu xanat» chu mastalh uma tastakyaw: «Ni kajwatiya katatamakgxtakgti kgantum xanat. Komo kaj xman akgtum talakaskin, Dios ni lhuwa xtimastalh. Chuntiya kakit; chuntiya kaputsa». Kakinkakgalhskinkan: «¿La kgankglhit xanat xla xaxlikana kkgalhi?». Akxni nalatamayaw putum kilhtamaku, tlan chuntiya nakatsiniyaw tuku xla Jehová. La uku, tuku tlakg xlakaskinka wa pi liwana namaklakaskinaw kinkilhtamakujkan xlakata natamawayaw putum tuku xaxlikana. Kaʼakxilhwi xliʼakxilhtit chatum tsumat tiku xtekgsputun tuku xaxlikana.

⁸ Chatum tsumat xalak Japón wanikan Noriko * alh latama kNueva York (Estados Unidos) xlakata anta nakgalhtawakga. Xmakgtapakgsi kʼakgtum takanajla nema xkilhtsukunit kJapón. Chatum precursora tekgsli akxni xlichuwinama Dios akgatunu chiki. Akxni Noriko tsukulh katsini xaxlikana, lu xlipaxuwa chu asta wanilh precursora pi makgtiy xmakgalhtawakgelh akgtum semana. Maski ni lhuwa kilhtamaku xkgalhi xlakata xkgalhtawakga chu kskuja, tunkun tsukulh an ktamakxtumit. Xlakata tlakg nakgalhi kilhtamaku xlakata tlakg nakatsini tuku xaxlikana nialh alh katapaxialhnan xʼamigos. Xlakata chuna tlawalh uma makgtayalh nastaka xtakanajla. Titaxtulh akgtum kata chu tamunulh. Akgchaxan papaʼ alistalh, kata 2006, precursora litaxtulh, chu chuntiyaku precursora litaxtu.

9, 10. 1) ¿La lakgpali kintalakapastaknikan akxni tamawayaw tuku xaxlikana? 2) ¿Tuku makgxtakgli chatum tsumat chu la limakgkatsi tuku tlawalh?

⁹ Tuku lhuwa kgalhiputunkan. Xlakata natamawayaw xaxlikana max talakaskin namakgxtakgaw akgtum taskujut niku xtlajayaw lhuwa tumin. Kalilakpuwaw tuku titaxtukgolh Pedro chu Andrés, tiku kskitinankgo. Akxni Jesús kawanilh pi «xchipananin chixkuwin» xlitaxtukgolh, makgxtakgkgolh xtsalhkan chu stalanikgolh (Mat. 4:18-20). Uma ni wamputun pi putum tiku nakatsinikgo xaxlikana xlimakgxtakgatkan xtaskujutkan, xlakata talakaskin nakgalhikgo xtaskujutkan chu chuna nakamaxkikgo xfamiliajkan tuku maklakaskinkgo (1 Tim. 5:8). Pero talakaskin nalakgpalikgo tuku pulana wilikgo kxlatamatkan. Jesús liwana kinkamasiyanin uma akxni wa pi ni kamakgstokgwiliw «tuku laklanka xtapalh kkatiyatni» wata kamakgstokgwiliw «tuku laklanka xtapalh anta kʼakgapun» (Mat. 6:19, 20). Kaʼakxilhwi tuku titaxtulh chatum tsumat.

¹⁰ María tsukulh kgamanan golf lata akxni aktsujku xwanit. Akxni xʼan ksecundaria, lu xkatsini uma takgaman chu asta maxkika akgtum beca xlakata tlan xʼalh kʼuniversidad. Uma takgaman lu lanka xtapalh xliʼakxilha, chu xlakpuwanit pi lu xlakgapaska xlakata uma takgaman chu lhuwa tumin xtlajalh. Alistalh tsukulh  likgalhtawakga Biblia. Lu xlakgati tuku xkatsinima chu la xmakgtaya xlakata nalakgpali xlatamat. Lichuwinalh: «Akxni xaklilatama xtastakyaw Biblia, tlakg xakpaxuwa». Liwana katsilh pi lu tuwa nakgalhiya tuku lhuwa xtapalh anta kʼakgapun chu kkatiyatni (Mat. 6:24). Wa xlakata makgxtakgli tuku xlakpuwanit natlawa xlakata takgaman nema xliminilh lhuwa tumin chu xtlawalh pi lu xlakgapaska. La uku precursora litaxtu chu chuna la xla lichuwinan kgalhi «latamat nema limin lhuwa tapaxuwan chu lu xatakgatsin».

11. Akxni tamawayaw tuku xaxlikana, ¿tuku max natlawakgo kiʼamigoskan chu kifamiliajkan?

¹¹ Chuna la katalalinaw kiʼamigoskan chu kifamiliajkan. Akxni lakkaxwiliyaw pi nalilatamayaw xtastakyaw Biblia, chuna la katalalinaw amakgapitsin max natalakgpali. ¿Tuku xlakata? Akxni xkalichuwinama kstalaninanin, Jesús wanilh Jehová: «Kakalisantujtlawa tuku xaxlikana; mintachuwin xaxlikana» (Juan 17:17). «Kakalisantujtlawa» max na kilhchanima «lakatanu kakawili». Akxni katsiniw tuku xaxlikana, nialh tapakgsiyaw kkakilhtamaku xlakata nialh tlawayaw tuku tlawakgo. Latamanin tanu la kinkaʼakxilhkgoyan xlakata kintayatkan talakgpalilh chu wa stalaniyaw tuku xaxlikana xalak Biblia. Ni wiliputunaw tapapitsit, pero max makgapitsi kiʼamigoskan o kintalilakgapasnikan nakinkatamakgatlinikgoyan o asta max nakinkalisitsinikgoyan kintakanajlakan. Uma ni kaks lilakawanaw, xlakata Jesús wa: «Xtalatlawana nchixku, watiya nawan wa nti xala kxchik» (Mat. 10:36). Pero liwana kinkawaniyan pi tasikulunalin nema namakglhtinanaw xlakata natamawayaw tuku xaxlikana, ni tatalakxtumi tuku max namakgxtakgaw (kalikgalhtawakga Marcos 10:28-30).

12. ¿Tuku titaxtulh chatum empresario judío xlakata katsinilh tuku xaxlikana?

¹² Chatum empresario judío wanikan Aarón, akxni aktsujku xwanit katsinilh pi ni xlitamaklakaskit xtukuwani Dios. Pero xla lu xkatsiniputun xaxlikana xlakata Dios. Akgtum kilhtamaku, chatum xtatayana Jehová masiyanilh pi, komo akgtati letras nema xlin xtukuwani Dios xahebreo nawilinikan atanu letras, tlan nawankan «Jehová». Lu lipaxuwalh chu asta alh ksinagoga xlakata nakalitachuwinan rabinos tuku xkatsininit. Pero xlakan ni lipaxuwakgolh chuna la xla xlakaskin. Ni lipaxuwakgolh xlakata xla xkatsininit tuku xaxlikana xlakata xtukuwani Dios, wata lakachujmanikgolh chu tamakxtukgolh. Xfamilia nachuna nitlan akxilhkgolh. Pero xla ni mastalh talakaskin pi uma natlawa nialh nalakgapasa Jehová. Tamunulh chu putum kilhtamaku xaʼakgstitum skujnanilh Jehová. Chuna la Aarón, liwana lakpuwanitaw pi maski nakinkalisitsinikgoyan kifamiliajkan, chuntiya nalilatamayaw tuku xaxlikana.

13, 14. Xlakata natamawayaw xaxlikana, ¿tukuya talakgpalit kilitlawatkan kkilatamatkan chu kkintapuwankan? Kawili akgtum liʼakxilhtit.

¹³ Nixatlan tapuwan chu tuku nixatlan tlawakan. Komo makglhtinamputunaw tuku xaxlikana chu lilatamaputunaw, talakaskin nalakgpaliyaw tuku lakpuwanaw chu tuku tlawayaw. Pedro mastalh uma tastakyaw: «Xtachuna lakgskgatan nti xalakgachixkuwinanin, ni kapaxuwanalipitit nakaʼakgskgawiyan wa ntu ni lakwan tatlawaputu wa ntu xapulana xkgalhiyatit akxni kajku ni naj xkatsiyatit ntu xatlan». Chu wampa: «Nachuna xlisantujlani kawantit wixin kmilatamatkan» (1 Ped. 1:14, 15). Akgtum liʼakxilhtit, anta kCorinto latamanin tiku makgamakglhtinankgolh xaxlikana xtalakaskin natlawakgo lhuwa talakgpalit kxlatamatkan (1 Cor. 6:9-11). Nachuna, la uku lhuwa latamanin makgxtakgkgonit nixatlan xtayatkan xlakata tlan natamawakgoy xaxlikana. Pedro nachuna kawanilh kstalaninanin Cristo xalak kxkilhtamaku: «Kalawantamachita ntu xalipulanaja nkilhtamaku,  xtlawayatit wantu nitlan xtalakaskinkan wanti xaʼakgmakgat chixkuwin, akxni xlilapatit yuma ntu ni lakwan ntu xtalakaskin mintiyatliwakan, xaxkajwa latamat, chu ntakgotni, chu ntakgtsankgatapulin, chu ntajilakatsalanikgoy xtawaka kuchu, chu lantla ni xlilat maxkikgoy nkakni ntu nkaj xatatlawamakxtu» (1 Ped. 4:3).

¹⁴ Akglhuwata kata, Devynn chu Jasmine lu xwakgo kuchu. Devynn lu xkatsini contabilidad, pero xlakata lu xwa kuchu nila xtekgsa taskujut. Jasmine lu xaluku xwanit. Akgtum kilhtamaku, lu xkgachi chu katatanokglhli akgtum tamakgaxtokgat tiku misioneros xwankgonit. Xlakan wanikgolh pi xʼamakgolh limakgalhtawakgekgo Biblia. Pero akxni lakgtaspitparakgolh kxchikkan, Devynn chu Jasmine lu xkgachikgo. Ni xlakpuwankgo pi umakgolh misioneros lu xkalilakgaputsakgo. Akxni amparakgolh, tanu la kitaxtulh. Lata xapulana kilhtamaku, xchatiykan kuentajtlawakgolh tuku xkamasiyanimaka chu tsukukgolh lilatamakgo tuku xkatsinimakgo. Titaxtulh akgtutu papaʼ, makgxtakgkgolh kuchu chu alistalh tamakgaxtokgkgolh kxlakatin mapakgsinanin. Anta kxkachikinkan, putum latamanin katsikgolh talakgpalit nema xtlawakgonit chu uma tlawalh pi lhuwa latamanin xkatsiniputunkgolh tuku xalak Biblia.

15. ¿Tuku max lu tuwa namakgkatsiyaw namakgxtakgaw xlakata tlan natamawayaw tuku xaxlikana chu tuku xlakata?

¹⁵ Talismanin nema ni lichuwinan Biblia. Makgapitsi latamanin ni tuwa makgkatsikgo namakgxtakgkgo akgtum talismanin akxni katsikgo pi uma ni makgapaxuwa Dios. Pero amakgapitsin, lu tuwa makgkatsikgo namakgxtakgkgo xlakata tlan natamawakgo xaxlikana. Max tuwa namakgkatsikgo namakgxtakgkgo uma talismanin xlakata xfamiliajkan, tiku kataskujkgo chu xʼamigos chuna kamatlawiputunkgo. Chu tlakg tuwa kitaxtu akxni tlawakan akgtum talismanin xlakata kalakapastakkan tiku nikgonita (Deut. 14:1). Xliʼakxilhtitkan amakgapitsin natalan tlan nakinkamakgtayayan natlawayaw talakgpalit kkilatamatkan. Kalichuwinaw tuku tlawakgolh makgapitsi latamanin xalak Éfeso kxapulana siglo.

16. ¿Tuku tlawakgolh xalak Éfeso xlakata natamawakgo xaxlikana?

¹⁶ Xamakgan Éfeso lu xlakgapaskan xlakata xtlawakan taskuwan. ¿Tuku tlawakgolh xalak Éfeso xlakata kstalaninanin Cristo xlitaxtukgolh? Biblia lichuwinan: «Nti kskuwanankgoy, tiliminkgolh xlibrojkan, na anta kxlakatin lilhuwa ntilhkuyukgolh. Cha nchu ntitlawanikgolh xakuinta lantla xtapalh, tipuxamakaw milh tumin xla plata ntikitaxtulh. Chuna nchu lu anan litliwakga [xtalhuwima] xtachuwin nkimPuchinakan, chu xtapalhima» (Hech. 19:19, 20). Umakgolh kstalaninanin Cristo lakgmakgankgolh xatapalaxla libros nema xkgalhikgo, pero lhuwa tasikulunalin makgamakglhtinankgolh nixawa tuku makgxtakgkgolh.

17. 1) ¿Tuku max makgxtakgnitaw xlakata natamawayaw xaxlikana? 2) ¿Tukuya takgalhskinin nakgalhtiyaw kʼatanu artículo?

¹⁷ ¿Tuku makgxtakgnita wix xlakata natamawaya xaxlikana? Kimputumkan limaxtuyaw kilhtamaku xlakata nakgalhiyaw «xanat» xla xaxlikana. Makgapitsi makgxtakgkgonit tuku xkgalhikgo chu lismanikgonit la kalikatsinikgo xfamiliajkan chu xʼamigoskan. Makgapitsi talakaskin nalakgpalikgo xtapuwankan chu tuku tlawakgo, chu asta max namakgxtakgkgo talismanin nema ni lichuwinan Biblia. Maski lhuwa tuku namakgxtakgaw, liwana kakatsiw pi xaxlikana tlakg lhuwa xtapalh nixawa tuku namakgxtakgaw. Xlakata ankgalhin tlan natalalinaw Jehová. Akxni lilakpuwanaw tuku kitaxtu xlakata katsiniyaw tuku xaxlikana, nila nalakpuwanaw pi wi tiku nastaputun. ¿La tlan chuna xlalh? ¿Chu tuku nakinkamakgtayayan nichuna natlawayaw? Nakgalhtiyaw umakgolh takgalhskinin kʼatanu artículo.