Tuku pulana talakgalhin xʼakxilhkan nialh chuna akxilhkan

«LATAMANIN wankgo pi nixlikana lakgaxokgomaw tuku lu nitlan tlawakgolh xapulana kinatlatnikan xala makgasa. Asta nipara lakapastakputunkgo tachuwin talakgalhin. [...] Xlakan wankgo pi tiku tlawakgo chuna la Adolf Hitler chu Josif Stalin, talakgalhin, pero putum tuku nitlan tlawayaw akinin wa xkuenta tuku titaxtumaw o xlakata nitlan tuku laksakwi natlawayaw.» (The Wall Street Journal.)

Chuna la wan uma periódico, talakgalhin nialh lixkajni akxilhkgo. Pero ¿tuku xlakata? ¿Tuku talakgpalinit? ¿Tuku xlakata latamanin nialh maklakaskinkgo tachuwin talakgalhin?

Pulaktiy la tlan nalichuwinanaw uma tema: talakgalhin nema kinkamatitaxtinikan, uma wamputun tuku nila masputuyaw chu talakgalhin nema tlawayaw kinchatunukan. Liwana kaʼakxilhwi uma pulaktiy tuku lichuwinamaw.

¿Kinkapasanitan xapulana talakgalhin?

Biblia masiya pi xlakata xapulana talakgalhin nema tlawakgolh Adán chu Eva akxni ni kgalhakgaxmatkgolh Dios, putum akinin akxni lakachinaw kgalhiyawa talakgalhin, ni xaʼakgstitum litaxtuyaw kxlakatin Dios. Chu Biblia wan pi «xlipaks ntu ni tlan ntu ntlawayaw, talakgalhin» (1 Juan 5:17).

Pero, lhuwa latamanin lakpuwankgo pi ni xlilat pi akxni lakachinaw kgalhiyawa talakgalhin kaj xlakata talakgalhin nema makgasa tatlawalh. Xlakata uma tamasiy xla xapulana talakgalhin, Edward Oakes, makgalhtawakgena xla Teología wan pi lhuwa tiku kgalhikgo xtakanajlakan uma tuku lakpuwankgo «kaj nitu wankgo, ni kanajlakgo uma talakapastakni o max wi tiku kanajlakgo, maski ni katsikgo tuku xlakata chuna kanajlakgo».

¿Tuku xlakata tuwa makgkatsikgo nakanajlakgo ktalakgalhin? Xlipulaktum, wa xlakata tuku masiyakgonit makgapitsi takanajla xlakata talakgalhin nema makgamakglhtinanitaw. Akgtum liʼakxilhtit, akxni tlawaka tamakxtumit nema wanikan Concilio de Trento kata (1545-1563), lhuwa takanajla wankgolh pi nitlan tuku xtlawamakgo tiku ni xlakaskinkgo nakamunukan kamanan xlakata nakaxapanikan xtalakglhinkan. Teólogos wankgo pi komo chatum skgata xnilh chu ni xtamununit, xlakata lakgalhina nila xkgalhilh latamat nema ni kgalhi xlisputni anta kʼakgapun kxlakatin Dios. Asta Calvino wa pi kamanan «akxni nina lakachinkgo kgalhikgoya [...] talakgalhin» wa xlakata « [...] laklixkajni chu Dios ni kaʼakxilhputun».

Atsinu ni putum latamanin wankgo pi lakgskgatan nitu tlawakgonit chu wa xlakata ni xlilat nalipatinankgo talakgalhin nema kamatitaxtinikanit. Wa xlakata lhuwa latamanin ni kanajlakgo tamasiy xlakata xapulana talakgalhin. Asta tiku pulalinkgo makgapitsi takanajla lata titaxtunit kilhtamaku wankgo pi ni xlilat nakamakaʼankan kpupatin laktsu lakgskgatan nema ni tamunukgonit. Xlakata tlan nalakkaxla uma taʼakglhuwit xla takanajla, católicos akglhuwa ciento kata kamasiyanika pi xʼespíritu tiku nitu tlawakgonit  chu ni tamunukgonit ankgo niku wanikan limbo maski uma tamasiy nitu xlakkaxwilinit Sikulan. *

Xlipulaktiy tuku xlakata nialh lu kanajlanikan tamasiy xla xapulana talakgalhin wa xlakata makgapitsi filósofos, científicos chu teólogos xla siglo XIX masiyakgolh pi ni xaxlikana tuku lichuwinan Biblia. Akgtum liʼakxilhtit, tuku lichuwinankan xlakata Adán chu Eva wankgo pi akgtum cuento, tlakg chuna wankgo tiku kanajlakgo tuku wan Darwin pi niti kinkamalakatsukin. Asta lhuwa latamanin wankgo pi tuku wan Biblia ni wa xtalakapastakni Dios, wankgo pi xtalakapastaknikan chu xtamasiykan tiku tsokgkgolh.

Xlakata uma tuku wankgo, ¿tuku tlan nawanaw xlakata xapulana talakgalhin? Komo tiku kgalhikgo xtakanajlakan nakawanikan pi Adán chu Eva ni xlikana latamakgolh kaj cuento, nalakpuwankgo pi xapulana talakgalhin na nixlikana. Asta tiku wankgo pi latamanin kgalhikgo talakgalhin akxilhkgo pi xapulana talakgalhin kaj wa nema kinkamatlawiyan tuku nitlan.

Chuna la akxilhwi, latamanin xala uku nialh kanajlakgo tamasiy xlakata xapulana talakgalhin. Pero ¿tuku nawanaw xlakata talakgalhin nema tlawayaw kinchatunukan?

¿Talakgalhin o ni talakgalhin?

Komo wi tiku nawanikan pi kawa makgapitsi talakgalhin, max nalichuwinan Akgkaw Limapakgsin xla Moisés: ni namakgninana, ni nakgalhanana, ni nakgalhiputuna tuku ni lakgchan, ni natlawaya talakgxtumit nema ni xlitatlawat o atanu. Klhuwa takanajla masiyakgo pi tiku nani chu tlawanit laklanka talakgalhin xliputum kilhtamaku napatinan kpupatin. *

Tiku kapulalin católicos wankgo pi xlakata ni nakamakankan kpupatin talakaskin pi nawanikgo sacerdote xtalakgalhinkan, tiku wan pi tlan nakaxapani xtalakgalhinkan. Pero, lhuwa católicos nialh xlakaskinka akxilhkgo nawankgo xtalakgalhinkan, nakaxapanikan xtalakgalhinkan chu nakamalakgaxokgekan. Kalichuwinaw tuku lalh nina makgas, kakgalhskinka católicos xalak Italia chu limasiya pi liwaka sesenta por ciento ni wanikgo sacerdote xtalakgalhinkan.

Putum uma limasiya pi tuku masiyakan ktakanajla xlakata tuku kitaxtu akxni tlawakan talakgalhin, ni kamakgtaya latamanin xlakata nialh natlawakgo tuku nitlan. Asta lhuwa tiku lakpuwankgo pi nitu wamputun komo natlawaya tuku nitlan. Akgtum liʼakxilhtit, wi tiku wankgo: «Komo chatiy tiku laklankata latatalakgxtumiputun, chu nitu tlawanimakgolh tuku nitlan achatum, ni anan taʼakglhuwit».

Pero ¿tuku xlakata chuna lakpuwankgo? Pulaktum, max wa xlakata ni lu kanajlakgo tuku  kamasiyanikanit xlakata talakgalhin. Nila kanajlakgo pi chatum Dios xapaxkina nakamapatini xliputum kilhtamaku kpupatin tiku lakgalhinankgo. Chu max wa uma talakapastakni tlawanit pi latamanin xala uku nalakpuwankgo pi nitu wamputun komo nalakgalhinankan. Pero, na anan atanu tuku tlawa chuna nalakapastakkgo. Kaʼakxilhwi makgapitsi.

Lakgmakgankgo tuku pulana kamasiyanika

Siglos nema titaxtunit, latamanin chu xtalakapastaknikan lu talakgpalinit xlakata tuku lu nitlan lama, la akxni kamakgnikan lhuwa latamanin chu lhuwa guerras, chu akgtiy guerras nema tatlawalh xlikalanka katiyatni. Xlakata tuku lama, lhuwa latamanin kakgalhskinkan komo makgtayananku tuku pulana kamasiyanika. Katlawanikan uma takgalhskinin: «¿Makgtayanan tuku makgasa masiyakanit kʼuma kilhtamaku niku putum talakgpalinit?». Lhuwa filósofos tiku kajwatiya masiyakgo tuku lakapastakkgo chu tiku putsanankgo xlakata la nalikatsiyaw wankgo pi ni. Wankgo pi ni nalakpuwanaw pi wi tuku nitlan nakinkaʼakgspulayan chu ni wa kuenta natlawayaw la nalinaw kilatamatkan, wata kaj naliskujaw xlakata tlakg lhuwa tuku nakatsiyaw chu tlakg tlan nalatamayaw.

Uma talakapastakni tlawanit pi natamakgatlinikgo Dios. Akgtum liʼakxilhtit, akglhuwa países xalak Europa nialhti an ksikulan. Tlakg talhuwima tiku nitu kanajlanikgo o asta ni kgaxmatputunkgo tamasiy xla takanajla xlakata lakpuwankgo pi ni xlikana. Xlakan wankgo: «Akinin kaj tlawayaw tuku tlawakan kkakilhtamaku chu ni wa Dios kinkamalakatsukin, ¿tuku xlakata nawanaw tuku tlan chu tuku nitlan? ¿Tuku xlakata natlawayaw pi amakgapitsi nitlan nalimakgkatsikgo xlakata tuku tlawakgo?».

Siglo nema titaxtulh, nachuna países nema wilakgolh kʼoccidente titaxtukgolh kilhtamaku nema wanikan revolución sexual. Lakgkgawasan chu laktsuman tiku xʼankgo kʼescuela wankgolh tuku xlakpuwankgo, na xwilakgolh tiku xasati talakapastakni xlilatamaputunkgo nema xʼanan chu lakpuskatin tlakg tsukukgolh limaklakaskinkgo likuchun nema tlawa pi ni nakgalhikgo xkamanankan, uma tlawalh pi latamanin nalakgmakgankgo tuku pulana xkamasiyanikanit. Latamanin tsukukgolh lakgmakgankgo tuku  wan Biblia chu talakgpalilh la nalinkgo xlatamatkan chu tanu la xʼakxilhkgo talakgalhin. Chuna la wan chatum tiku tsokgnan, «kajwatiya limapakgsin nema xkapulalin wa, limapakgsin xla tapaxkit». Uma tlawalh pi maski katiwa tiku xlatatalakgxtumikgolh tlan xʼakxilhka.

Takanajla «nema tlan kamamakgkatsini»

Nachuna, takanajla talakgpalimakgolh. Chuna la wilakgolh takanajla kʼEstados Unidos, revista Newsweek wa: «Lhuwa sacerdotes wankgolh pi xlakata “anankgo lhuwa takanajla”, wa xlakata ni makgatsankgaputunkgo tiku ankgo kʼuma takanajla». Xlakan lakpuwankgo pi komo lhuwa tuku nakaskinikgo, naputsakgo atanu takanajla. Niti lakaskin nawanikan ni lanka namakgkatsikan, nialh natlawa tuku lakgati chu xaʼakgstitum nalin xlatamat, na ni lakgatikgo nakawanikan kuenta natlawanikgo xtalakapastaknikan chu namakgxtakgkgo tuku nitlan tlawamakgolh. Wa xlakata chuna la wa periódico Chicago Sun-Times, lhuwa takanajla nialhtu masiyamakgolh tuku xla Dios kaj wa masiyamakgo tuku tlan nakamamakgkatsini.

Chuna, wilakgolh takanajla niku lakpuwankgo pi Dios kinkaskiniyan wa natlawayaw tuku tlawaputunaw. Lhuwa takanajla ni masiyakgo xlakata Dios chu tuku skin, wata kajwatiya masiyakgo tuku tlan nakamamakgkatsini latamanin. Wantuku lakaskinkgo wa pi tlan kalimakgkatsikgolh tuku nakamasiyanikan “tiku ankgo kʼuma takanajla”. Wa xlakata nialh xlakaskinka akxilhkgo tuku masiya Biblia. Periódico The Wall Street Journal wan, xlakata nialh masiyakan la nalinkgo xlatamatkan kstalaninanin Cristo, «¿tuku masiyakgo?». Uma periódico kgalhtinampara: «Masiyakgo pi tlan natlawakgo putum tuku natlawaputunkgo pero “tlan nalikatsikgo”».

Uma talakapastakni tlawanit pi lhuwa latamanin nalakpuwankgo pi tuku tlakg xlakaskinka wa akgtum takanajla nema tlan nakamamakgkatsini. Chuna la wan periódico nema aku lichuwinaw, wilakgolh tiku wankgo «tlan nakgalhikgo takanajla nema nalakaskinkgo, komo ni lhuwa tuku nakaskinikan kʼuma takanajla; uma wamputun, tlan kamamakgkatsini pero ni nakawanikgo tuku nitlan tlawakgo». Nachuna, lhuwa takanajla kamakgamakglhtinan latamanin «chuna la likatsikgo», chu ni kawanikgo tuku ni xlitlawatkan o tuku xlitlawatkan.

Uma tuku wankgo max kinkamalakapastakniyan uma tuku tsokgli apóstol Pablo kxapulana siglo: «Namin nkilhtamaku akxni nialh nakgaxmatputunkgoy wa ntu luwa tlan tamasiyun; wampi wata kax natakgampiankgoy nakgaxmatkgoy ntakgsanin, chu namamakgstokgkgoy makgalhtawakgananin wa nti namasiyunikgoy ntu mininikgoy ni lakwan talakapastakna. Na nialh nakgaxmatputunkgo wantu ntalulokgtat [o xaxlikana]» (2  Timoteo 4:3, 4).

Xpulalinanin takanajla ni masiyakgo tuku wan Biblia kaj “kamasiyunikgo ntu kaminini” o kawanikgo tuku kgaxmatputunkgo ni kamakgtayamakgolh. Komo naʼakxilhkan pi talakgalhin nitu wamputun o asta akxni wankan pi ni anan talakgalhin, lu nitlan kitaxtu, xlakata lakgpalimaka tuku xlimasiyatkan kstalaninanin Cristo. Xlikana, talakgalhin chu tapatinankan wa pulaktiy nema tlakg xlakaskinka xmasiyakgo Jesús chu xʼapóstoles. Xlakata naʼakgatekgsa o namakgachakgxiya xlakata uma, tlan nalikgalhtawakgaya tema nema aku mima.

[Notas nema wilakgo kpágina]

[Epígrafe xla página 7]

Takanajla nema «tlan kamamakgkatsini latamanin» nitlan kitaxtu

[Epígrafe xla página 6]

¿«Sputnita» uma taʼakglhuwit?

▪ «Akgtum lanka taʼakglhuwit nema kgalhikgo takanajla xala uku wa pi nialh kanajlakan pi akinin “lakgalhinanin”. Lakpuwanaw pi ni maklakaskinaw nakinkatapatikanan. Max uma tuku lichuwinamaw pulana xlilakgaputsayaw o xlilipuwanaw pero uku nialh tuku lakpuwanaw. Takanajla kinkawaniyan tuku tlan nalakkaxtlawa uma taʼakglhuwit xlakata talakgalhin, pero lhuwa xalak México, Estados Unidos chu Canadá nialh lakpuwanaw pi taʼakglhuwit; o maski chuna, akxilhaw pi ni lu xlakaskinka.» (Xakgawasa John A. Studebaker, tiku tsokga tuku xla takanajla.)

▪ «Latamanin wankgo: “Kimputumkan tlan likatsiputunaw, pero xlakata latamanin akinin, nila putum tlan tuku natlawayaw”. Xlakata la linaw kilatamatkan, ni lakpuwanaw tlakg akgstitum nalatamayaw nixawa amakgapitsi chu na ni nalakpuwanaw tlakg nitlan nalatamayaw. Akchukuyaw sekget, chu ni yawayaw kinputlawkan niku ni xlitayat... pero patsankgayaw tuku tlakg xlakaskinka xlakata talakgalhin.» (Albert Mohler, presidente del centro teológico Southern Baptist Theological Seminary.)

▪ «Kkakilhtamaku niku lamaw nialh limaxanankgo tuku pulana xlimaxanankgo [la pulaktujun xalaklanka talakgalhin]: [...] makgapitsi franceses tiku tlawakgo liwat wanikgolh Vaticano pi ni lakgalhinanin kakaʼakxilhka tiku puxtokgwayankgo; televisión o periódico lichuwinankgo xlakata la latamanin lalakgkatsanani chu uma lu lakgatikgo; lhuwa empresas limaklakaskinkgo tuku lixkajni nema akxilhputunkgo latamanin xlakata tlakg nastanankgo; wankgo pi tlan nasitsiyaw komo wi tiku nakinkamakgasitsiyan. Chu akit, katuwa tuku xaktlawalh kaj xlakata tlan xaklhkititnalh.» (Nancy Gibbs, de la revista Time.)

[Epígrafe xla página 5]

Lhuwa latamanin lakpuwankgo pi tuku lichuwinankan xlakata Adán chu Eva kaj akgtum cuento