Ankan kxpulakni

Ankan kliputsan

¿Xlikana anta taxtukgocha lhuwa tachuwin ktorre xalak Babel?

¿Xlikana anta taxtukgocha lhuwa tachuwin ktorre xalak Babel?

«Jehová anta kamalakgatumikgolh xlitilanka kKatiyatni, chu tsinu tsinu nialh tlawakgolh kachikin. Wa xlakata wilinika xtukuwani Babel, xlakata anta xkalakgpalininit Jehová xtachuwinkan putum latamanin.» (Génesis 11:8, 9.)

¿XLIKANA chuna lalh la wan Biblia? ¿Kaj xalan tsukukgolh chuwinankgo latamanin tanu tanu tachuwin? Makgapitsin ni kanajlakgo tuku wan Biblia, xlakata la kilhtsukulh chu la talakgatumikgolh tachuwin. Wa uma tuku tsokgli kxlibro chatum: «Cuento xla torre xalak Babel xlikana pi tuku lichuwinan lu tuwa kanajlakan». Asta chatum rabino wa xlakata tuku wan Biblia: «uma nitlan tamasiyat xlakata niku kilhtsukukgolh kachikinin».

¿Tuku xlakata lhuwa ni kanajlaputunkgo xlakata Babel? Xlakata ni tatalakxtumi tuku wankan la kilhtsukukgolh tachuwin. Akgtum liʼakxilhtit, makgapitsin tiku lakputsanankgo wankgo pi tsinu tsinu tsukulh talakgpali xlakata kaj akgtum xwanit tachuwin. Makgapitsi wankgo pi kaj wi tuku xtakgaxmata chu asta kichalh kilhtamaku akxni maklakaskinka laktuwa tachuwin la uku. Lhuwa tiku chuna lakpuwankgo la profesor W. T. Fitch tiku wa kxlibro The Evolution of Language (La talakgpalitilhakgolh tachuwin): «Nina kgalhiyaw takgalhtin nema xlikana».

¿Tuku tekgskgonit arqueólogos chu tiku lakputsanankgo xlakata uma? ¿Tatalakxtumi tuku tekgskgonit tuku anan? ¿O tatalakxtumi tuku talichuwinan xlakata torre xalak Babel? Pulana liwana kaʼakxilhwi tuku wan Biblia.

¿NIKU CHU TUKU KILHTAMAKU?

Biblia wan pi anta «kxtiyat Sinar» lakgpalika tachuwin, nema alistalh lilakgapaska Babilonia, chu mat anta taxtukgocha putum latamanin (Génesis 11:2). ¿Tuku kilhtamaku chuna lalh? Xtachuwin Dios wan, pi putum latamanin tapitsikgolh kxkilhtamaku Péleg, tiku lakachilh 250 kata akxni nina xlakachin Abrahán. Uma wamputun pi titaxtunita 4,200 kata akxni kalakgpalinika xtachuwinkan latamanin (Génesis 10:25; 11:18-26).

Makgapitsin tiku lakputsanankgo, wankgo pi tachuwin nema kgalhiyaw la uku kaj akgtum xwanit, wankgo pi max akgtum ciento milh kata wa uma xtamaklakaskin. * Makgapitsi wankgo pi akgchaxan milh kata xwilakgolha lhuwa tachuwin, chu anta taxtukgocha amakgapitsin nema la uku anan. Pero, ¿la likatsikgo tiku lakputsanankgo xlakata la talakgpalitilhalh tachuwin nema la uku nialhtu anankgo? «Uma lu tuwa wan revista The Economist. Ni xtachuna la biólogos, tiku lakputsananikgo tachuwin ni kgalhikgo tuku nalimasiyakgo pi chuna xwanit makgasa». Chu chatum tiku lakputsanan lichuwinan, pi katsilh «xlakata putlakgalh kata», pero ni liwana takatsi komo chuna.

Wilakgolh tuku litasiya la xtsokgnankan makgasa. ¿Niku wilakgolh chu niku likilhtsukukgolh? The New Encyclopædia Britannica wan: «Wilakgolh liʼakxilhtit la xtsokgnankan makgasa nema max tlan naʼakxilhaw, max kgalhi akgtati mil o akgkitsis mil kata». ¿Niku tekgska tatsokgni xalamakgasa? Anta kMesopotamia, niku wi xamakgan Sinar. * Uma limasiya pi tatalakxtumi tuku wan Biblia.

TALAKGPALI TAPUWAN CHU TACHUWIN

Biblia lichuwinan pi Dios wa: «Kakalakgpaliniw xtachuwinkan [kBabel] xlakata ni naʼakgatekgsa, o namakgachakgxi xtachuwin a chatum» (Génesis 11:7). Chu skujnin «nialh tlawakgolh kachikin» kBabel chu kamalakgatumikgolh «xlitilanka kkatiyatni» (Génesis 11:8, 9). Biblia ni wan pi putum tachuwin nema anan uku taxtukgocha kaj akgtum tachuwin. Anta wan xlakata lakapala tawi lhuwa tachuwin nema tlan tsokgkan chu taʼakgatekgsa, chu tlan limasiya talakpuwan chu tuku makgkatsikan.

Tablilla xla arcilla niku tasiya la xtsokgnankan xapulana (Mesopotamia, tercer milenio akxni nina aʼxmin Jesús)

¿Tuku tlan wanaw xlakata la uku wi lhuwa tachuwin? Lera Boroditsky tiku likgalhtawakga la skuja xakskitit chixku, tsokgli: «Akxni xlakputsananin tachuwin tlakg xʼakxilhkgo tachuwin nema anan xliputum kKatiyatni (max anankgo akgtujun milh tachuwin, pero kaj tsinu kalichuwinanka), lu xtalakgpalitilhakgo». Maski akgtum tachuwin lu lakxtum tasiyakgo o tsinu talakxtumikgo (la cantonés chu tachuwin hakka, nema wi kxsur China), lu ni tatalakxtumikgo amakgapitsi tachuwin (la catalán chu tachuwin valenciano, xalak España).

Tachuwin tanu tanu kamalakpuwani tiku chuwinankgo la: color, la xlilhuwa, niku tatekgsa, dirección, o atanu. Akgtum liʼakxilhtit akgtum tachuwin wan: «Xla tanuma kxpulakni chiki». Pero atanu tachuwin wan: «Xla wi kxkilhni chiki». Uma tachuwin nipara tsinu talakxtumikgo. Wa xlakata tiku xtlawamakgolh torre xalak Babel nila masputukgolh uma lanka taskujut.

¿KAJ WI TUKU XTAKGAXMATA O TUWA LA CHIWINANKAN?

¿La xwanit xtachuwinkan xapulana latamanin? Biblia wan pi xapulana chixku, Adán, maklakaskilh xasasti tachuwin xlakata nakawilini xtukuwanikan animales (Génesis 2:20). Nachuna tlawalh akgtum poema xlakata nawan la xpaxki xpuskat, chu xpuskat xkatsi la liwana nawan putum xtamapakgsin Dios chu la xkakitaxtunikgolh komo ni xkgalhakgaxmatnankgolh (Génesis 2:23; 3:1-3). Uma wamputun pi xapulana tachuwin nema analh xkamaxki talakaskin tlan nachuwinankgo chu nawankgo tuku xlakpuwankgo.

Xlakata watiya tachuwin xkgalhikgo putum latamanin, tlan akxtum kskujkgolh. Pero akxni kalakgpalinika xtachuwinkan kBabel uma tlawalh pi nialhla akxtum kskujkgolh. Tachuwin nema kilhtsukukgolh kBabel lu laktuwa xwanit xtachuna la xapulana. Wa xlakata ni lhuwa siglos titaxtulh, lakchixkuwin tlawakgolh laklanka kachikin, mastokgkgolh lhuwa soldados chu lakgapaskgolh tiji niku nalakankgo xlakata nastanankgo niku lu lakgamakgat (Génesis 13:12; 14:1-11; 37:25). ¿Tlan chuna xtlawakgolh latamanin komo ni xʼanalh tachuwin chu ni liwana xchuwinankgolh? Ni. Biblia lichuwinan pi tachuwin nema taxtukgolh kBabel lu laktuwa xwankgonit, xtachuna la tachuwin nema xkgalhikgo Adán chu Eva, chu ni kaj wi tuku xtakgaxmata.

Chuna limasiyakgonit tiku lakputsanankgo. Klibro The Cambridge Encyclopedia of Language wan: «Putum kachikinin nema kalakputsananikanit xtachuwinkan lu xatakgatsin la chuwinankgo, maski tasiya pi ni tatalakxtumikgo amakgapitsi laklanka kachikin». Steven Pinker Makgalhtawakgena xla Psicología kʼHarvar tsokgli kxlibro El instinto del lenguaje: «Nikxni analh tachuwin nema ni liwana xtalakkaxwilinit».

TUKU NALANI PUTUM TACHUWIN

Xlakata lichuwinawa niku akglit kata kgalhikgo tachuwin, chu niku tasiyakgo la xtsokgnankan makgasa, chu xlakata tachuwin ni lakxtum chu lu laktuwa xwankgonit tachuwin xala makgasa, ¿tuku tlan nawanaw xlakata uma? Lhuwa latamanin kanajlakgo tuku lichuwinan Biblia xlakata torre xalak Babel.

Biblia lichuwinan pi Jehová kalakgpalinikgolh xtachuwinkan latamanin xlakata ni kgalhakgaxmatkgolh (Génesis 11:4-7). Pero, kawaninit kachikin «na[...]kalilakgpalini xtachuwinkan akgtum xatlan tachuwin, xlakata xputumkan namapakuwikgo Jehová chu akxtum naskujnanikgo» (Sofonías 3:9). Uma «xatlan tachuwin», xaxlikana xTachuwin, kamamakxtumima putum latamanin xalak Katiyatni. Uma kinkamalakpuwaniyan pi kilhtamaku nema mima, Jehová natlawa pi kaj akgtum tachuwin natlawapara, chuna la xapulana.

^ párr. 8 Uma tapuwan xlakata la kilhtsukulh tachuwin tlan wankan pi kmuxni taxtucha chixku. Komo tlakg katsiputuna, kaʼakxilhti folleto, El origen de la vida. Cinco cuestiones dignas de análisis, páginas 27 asta 29, tlawakgonit xtatayananin Jehová.

^ párr. 9 Arqueólogos tekgskgonit lhuwa templos la akgtum pirámide escalonada lakatsu kachikin Sinar. Biblia wan xlakata tiku tlawakgolh torre xalak Babel maklakaskinkgolh ladrillo chu betún ni wa chiwix (Génesis 11:3, 4). Anta kMesopotamia, «ni lu xʼanan chiwix» The New Encyclopædia Britannica, pero betún lu lhuwa xʼanan.