Ankan kxpulakni

Ankan kliputsan

LICHUWINAN TUKU WI KXMAKNI REVISTA | CIENCIA: ¿MAKGATLAJANIT BIBLIA?

Tuku tlawanit ciencia

Tuku tlawanit ciencia

Chuna la wan maktum diccionario, tachuwin ciencia kilhchanima «tuku katsikan xlakata tuku anan o tuku la kkakilhtamaku, nema takatsi xlakata takgalhtawakga chu tuku putsananikan». Talakaskin lhuwa taskujut xlakata tlan nakatsikan putum uma chu ni putum kilhtamaku tlan kitaxtu tuku talakaskin. Científicos limaxtukgo lhuwa semanas, akglhuwa papaʼ o asta akglhuwa kata xlakata tuku lakputsananikgo. Chu maski lakgachunin nitu litaxtu, min kilhtamaku kamakgtaya latamanin. Kaʼakxilhwi makgapitsi.

Akgtum empresa xalak Europa tlawakgonit akgtum lu xatlan filtro nema litatlawanit lu xapalha plástico chu maxtuni chuchut tuku nixatlan. Umakgolh kamaklakaskinkanit akxni wi tuku masputunan, la akxni tachikilh tiyat kʼHaití kata 2010.

Lhuwa mil kilómetro katalhman, wilakgolh satélites nema tlan litekgskan tuku wi kkatiyatni (GPS). Xapulana xmaklakaskinkgo soldados pero la uku kamakgtaya tiku kgalhikgo putlaw, tiku matlawanikgo avión, tiku matlawanikgo barcos, tiku wi niku ankgo chu tiku talatnankgo xlakata nakatsikgo niku wilakgo. Xlakata científicos tiku tlawakgolh uma, la uku tlakg ni tuwa chanaw niku amputunaw.

¿Maklakaskina celular, computadora o Internet? ¿Mapaksanitan akgtum likuchun nema aku taxtunit? ¿Tawakanitata kʼavión? Komo chuna, maklakaskinita tuku tlan tamakxtukgonit científicos xpalakata latamanin. Xlikana, ciencia tipalhuwa la tlawanit pi tlakg tlan nalatamayaw.

TUKU TLAWANIT CIENCIA LA UKU

Científicos xala uku tlakg lhuwa tuku tlawamakgolh chu tlakg liwana putsananimakgo tuku wi kkatalhman chu putum tuku anan kkatiyatni. Físicos nucleares lakputsananimakgo átomos xlakata nakatsikgo tuku kgalhi chu astrofísicos lakputsananikgo lata titaxtunita lhuwa millones kata xlakata nakatsikgo la kilhtsukulh putum tuku anan. Xlikana, makgapitsi lakpuwankgo pi xlakata lakputsananikanit tuku ni tasiyakgo, xtalimasiyalha pi wi Dios tiku matlawinalh Biblia.

Wilakgolh científicos chu filósofos nema lu kalakgapaskan nema tlakg lichuwinankgo xlakata uma. Chuna la wan tsokgna Amir Aczel, lichuwinankgo «tuku wankgo científicos xlakata nalimasiyaputunkgo pi niti Dios». Akgtum liʼakxilhtit, chatum físico tiku lu lakgapaskan xlikalanka katiyatni wa pi «xlakata ni anan tuku tataya pi lama Dios liwana limasiya pi nitu Dios». Amakgapitsi wankgo pi kanajlanikan tuku tlawanit Dios tiku matlawinalh Biblia xtachuna kanajlanikan «magia» chu pi ciencia ni nalaktamaknukan tuku xla «magia». *

Pero tlan nakinkakgalhskinkanan: ¿kgalhinit ciencia putum tuku talakaskin xlakata kakilhtamaku xlakata chuna nawan? Ni chuna. Maski lhuwa tuku tlawakgonit, lhuwa científicos wankgo pi anan lhuwa tuku nila katsikgo o nikxni katikatsikgolh. Steven Weinberg, premio Nobel de Física, wa: «Nikxni liwana katikatsiw putum tuku anan». Makgalhtawakgena Martin Rees, astrónomo real xalak Gran Bretaña, tsokgli: «Anan makgapitsi tuku nikxni katiʼakgatekgswi». Xlikana lhuwa ananku tuku kilikatsitkan tuku anan kkatiyatni, lata célula nema ni tasiya asta putum tuku anan kkakilhtamaku. Akgtum liʼakxilhtit:

  • Biólogos nila akgatekgskgo tuku la xpulakni akgatunu células: la matliwakglhnankgo, la tlawakgo proteínas chu la tapitsikgo. Wa uma tuku ciencia nila lakkaxtlawa.

  • Tuku wanikan gravedad nema tlawa pi ni kaʼunin nalatawakayaw nema chali chali kinkamakgtayayan lhuwa tuku ni takatsi. Tiku putsananikgo uma, ni liwana katsikgo la gravedad kinkalhtanktiyayan akxni kgosaw o la tlawa pi Papaʼ chuntiya nalitamakgstili Katiyatni.

  • Cosmólogos wankgo pi 95% tuku anan kkakilhtamaku ni tasiyakgo chu científicos nila lilhkakgo tuku maklakaskinkgo. Chu pulaktiy la kalilakgapaskgo: materia oscura wa nema ni tasiya chu energía oscura wa litliwakga nema ni akxilhaw. ¿Tuku wamputun uma? Niti katsi.

Ananku lhuwa tuku científicos ni la akgatekgskgo. Chatum neurólogo tiku lu lakgapaskan wan: «Tuku ni katsiyaw tlakg lhuwa ni xtachuna tuku katsiyaw. Klakpuwan pi chatum científico, tuku tlakg katsiputun chu tuku katsi lakaskin pi chuna katatlawalh chu katakanajlalh».

Wa xlakata, komo lakpuwana pi ciencia kgalhi putum takgalhtin, natlawa pi nialh nakanajlanikan Dios chu Biblia, kalakapastakti pi científicos kaj tsinu katsikgo xlakata tuku anan kakilhtamaku maski kgalhikgo lhuwa tuku lilakputsanankgo. Lu tlan tuku lichuwinan Encyclopedia Britannica akxni lisputa artículo xlakata tuku lanita chu la tsukulh talakputsanani tuku anan kʼakgapun: «La uku, atsinu nina chan akgtati mil kata lata talakputsananima akgapun, tuku wi kʼakgapun nila akgatekgsaw chuna la babilonios ni xʼakgatekgskgo». Wa xlakata, ¿la kiliʼakxilhatkan tuku ciencia ni liwana akgatekgskgonit? ¿Ni nakakuentajtlawaniyaw?

Xtatayananin Jehová ni kkawaniyaw tuku nalaksakkgo amakgapitsin xlakata uma. Kliskujaw xlakata naktlawayaw uma xtastakyaw Biblia: «Wa mintasmalhwankan, kalakgapaskgolh xlipaks nchixkuwin» (Filipenses 4:5). Kkawaniyan pi kalakputsanani tuku Biblia chu ciencia akxtum tuku lichuwinankgo chu la lamakgatsi.

^ par. 9 Makgapitsi latamanin lakgmakgankgo Biblia xlakata la masiyakgo makgapitsin takanajla xala makgasa o la uku, pi Katiyatni wi kxʼitat kakilhtamaku o Dios kaj akgchaxan kilhtamaku nema kgalhi puxamatati hora litlawalh putum tuku anan (kaʼakxilhti recuadro « Tuku liwana katsikgo científicos chu Biblia»).