1. Pol na ol poroman bilong em i save long wanem samting, na dispela i strongim ol?

 WANPELA sip i gat piksa bilong “Ol Pikinini Man Bilong Sus,” ating em i wanpela bikpela sip bilong karim wit i lusim ailan Malta bilong Mediterenian na i seil i go long Itali. Em yia 59 C.E. samting. Aposel Pol—em i kalabus na wanpela gad i was long em—na ol wanbilip Kristen, Luk na Aristarkus i stap long dispela sip. (Apo. 27:2) Ol boskru bilong sip i laik bai 2-pela twin brata, Kasto na Poluks i lukautim ol, em 2-pela pikinini man bilong Sus, god bilong ol Grik. Tasol Pol na ol poroman bilong em i no gat kain tingting olsem. (Lukim stadi nout long Apo. 28:11, nwtsty-E) Ol i lotuim Jehova, na Jehova i bin tokaut olsem Pol bai autim tok i tru long Rom na em bai sanap long ai bilong Sisar.​—Apo. 23:11; 27:24.

2, 3. Sip bilong Pol i ron i go olsem wanem? Pol i bin kisim wanem helpim long dispela raun olgeta bilong em?

² Sip i sua long Sirakyus, em wanpela naispela taun bilong Sisili, em i wankain liklik olsem biktaun Atens na Rom. Tripela de bihain, sip i seil i go long Regium long hap saut bilong Itali. Long hap, win bilong hap saut i stiaim sip i go longwe inap 320 kilomita long wanpela haba bilong Itali, em Puteoli (klostu long Naples long nau). Ol i kamap hariap tru long dispela hap, long namba 2 de.​—Apo. 28:12, 13.

³ Klostu nau Pol bai kamap long Rom we em bai sanap long ai bilong Empera Niro. Long dispela raun olgeta bilong Pol, “God bilong mekim isi bel” i bin i stap wantaim em. (2 Kor. 1:3) Olsem yumi bai lukim, God bai helpim yet Pol, na Pol i givim bel yet long mekim wok misineri.

4, 5. (a) Ol brata long Puteoli i mekim wanem gutpela pasin long Pol na ol poroman bilong em? Ating bilong wanem Pol i kisim sampela fridom? (b) Maski ol Kristen i stap long kalabus, olsem wanem gutpela pasin bilong ol inap helpim ol?

⁴ Long Puteoli, Pol na ol poroman bilong em i ‘bungim ol brata na ol i askim [Pol na ol poroman bilong em] long stap wantaim ol inap 7-pela de.’ (Apo. 28:14) Ol i stap gutpela piksa long pasin bilong mekim gut long ol narapela! Yumi ken save olsem Pol na ol poroman bilong em i bin strongim bilip bilong ol dispela gutpela brata. Tasol olsem wanem  wanpela kalabusman em gad i was long em, em inap kisim sampela fridom? Ating bikos ol gad bilong Rom i trastim dispela aposel.

⁵ Long nau tu, gutpela pasin Kristen i mekim na ol wokboi bilong Jehova husat i stap long kalabus na ol banis kalabus nogut, planti bilong ol i kisim sampela fridom na ol inap mekim sampela wok. Olsem: Long Romenia, wanpela man i bin stil na kot i tok em i mas kalabus inap 75 yia. Em i kirap stadi long Baibel na senisim pasin bilong em. Ol bikman bilong kalabus i luksave long dispela, na ol i givim wok long em long go long taun bilong baim ol samting bilong kalabus, na i no gat gad i go wantaim em! Bikpela samting moa, gutpela pasin bilong yumi i litimapim nem bilong Jehova.​—1 Pita 2:12.

6, 7. Olsem wanem ol brata bilong Rom i soim bikpela pasin laikim?

⁶ Pol na ol poroman bilong em i lusim Puteoli na wokabaut inap olsem 50 kilomita long i go long Kapua, ol i bihainim Rot Apia, em dispela rot i go long Rom. Ol i wokim dispela rot long ol fletpela ston lava. Ol man i wokabaut long dispela rot i gat nem, ol inap lukim ol naispela hap bilong kantri sait bilong Itali, na long sampela hap bilong rot ol inap lukim solwara Mediterenian. Dispela rot i katim namel long ples tais bilong Pontine i stap longwe long Rom na Maketples Bilong Apius, inap 60 kilomita. Luk i tok, taim ol brata long Rom, “i harim olsem mipela i wokabaut i kam,” sampela i kam long Maketples na sampela i wet i stap long Tripela Haus Pasindia, em wanpela ples malolo i stap longwe long Rom, inap 50 kilomita. Man! Ol i gat bikpela pasin laikim tru!​—Apo. 28:15.

⁷ Long ol man husat i bin wokabaut longwe tru na i kam, Maketples Bilong Apius i no gutpela hap tumas bilong kisim malolo. Wanpela man Rom husat i save raitim ol poem, em Horas, i tok Maketples i “pulap long ol seila na ol papa bilong haus pasindia i gat hatpela pasin.” Em i  tok “wara i doti na i smel.” Em i no laik kaikai tu long dispela hap! Tasol maski dispela ples i olsem, ol brata i kam long Rom i amamas long wetim Pol na ol poroman bilong em long dispela ples bambai ol inap wokabaut wantaim ol i go bek long Rom.

8. Taim Pol i lukim ol brata, bilong wanem em i tenkyu long God?

⁸ Baibel i tok: “Taim Pol i lukim ol [brata] em i tenkyu long God na em i kisim strong.” (Apo. 28:15) Yes, taim em i lukim ol dispela gutpela brata—ating Pol i save long sampela bilong ol—em i kisim strong na bel bilong em i stap isi. Bilong wanem Pol i tenkyu long God? Em i save olsem kain pasin laikim olsem, em wanpela pasin holi spirit i save kamapim. (Gal. 5:22) Long nau tu, holi spirit i save kirapim ol Kristen long daunim laik bilong ol yet bambai ol inap helpim ol narapela na mekim gut bel bilong ol man i nidim helpim.​—1 Tes. 5:11, 14.

9. Olsem wanem yumi inap bihainim pasin bilong ol brata husat i go bungim Pol?

⁹ Holi spirit i save kirapim ol bratasista i gat pasin bilong helpim ol narapela, long mekim gut long ol wasman sekit, ol misineri i kam visit, na ol narapela fultaim sevan, em planti bilong ol i bin daunim planti laik bilong ol yet bilong mekim bikpela wok moa bilong Jehova. Askim yu yet: ‘Mi inap mekim sampela samting moa bilong sapotim visit bilong wasman sekit, olsem invaitim em na meri bilong em, sapos em i marit, i kam kaikai o mekim narapela gutpela pasin long ol? Mi inap stretim rot bilong autim tok wantaim ol?’ Sapos yu mekim olsem, bai yu kisim planti blesing. Tingim amamas ol brata bilong Rom i bin kisim taim ol i harim Pol na ol poroman bilong em i kamapim ol gutpela ekspiriens i strongim bilip.​—Apo. 15:3, 4.

10. Pol i stap olsem wanem long Rom? Taim Pol i kamap long Rom, em i mekim wanem?

¹⁰ Taim ol dispela brata i kamap long Rom, “Pol i kisim tok orait long stap em yet wantaim wanpela soldia bilong was long em.” (Apo. 28:16) Man husat i kalabus long wanpela haus, ol i save senim em na pasim sen i go long gad bambai em i no ken ranawe. Maski i olsem, Pol i man bilong autim tok bilong Kingdom, na sen i no inap pasim em long autim tok. Olsem na 3-pela de bihain long Pol i malolo long wokabaut bilong em, em i singautim ol bikman bilong ol Juda i stap long Rom i kam, bambai ol i ken save long em na em i ken autim tok long ol.

11, 12. Taim Pol i toktok long ol wanlain Juda, olsem wanem em i traim long daunim bel nogut ol i gat long em?

¹¹ Pol i tok: “Ol brata, mi no bin mekim wanpela rong long ol manmeri o long ol kastam bilong ol tumbuna bilong yumi. Tasol long Jerusalem ol i putim mi long han bilong ol Rom olsem wanpela kalabusman. Na taim ol Rom i skelim ol samting, ol i laik larim mi i go, long wanem, mi no gat wanpela rong we ol inap kilim mi i dai long en. Tasol ol Juda i toktok planti long dispela samting, olsem  na mi mas apil long Sisar. Tasol i no olsem mi laik kotim lain bilong mi long wanpela samting.”​—Apo. 28:17-19.

¹² Taim Pol i kolim ol Juda i harim tok bilong em olsem “ol brata,” em i laik mekim tok ol i wanbel long en na daunim bel nogut ol i gat long em. (1 Kor. 9:20) Na tu, em i kamapim klia olsem em i no kam bilong sutim tok long ol wanlain Juda, nogat, em i kam bilong apil long Sisar. Tasol dispela em fes taim ol dispela Juda i harim olsem Pol i apil long Sisar. (Apo. 28:21) Bilong wanem ol Juda long Judia i no bin salim toksave long dispela samting? Wanpela buk i tok: “Ating sip bilong Pol i wanpela bilong ol fes sip i kamap long Itali bihain long taim bilong kol, olsem na ol mausman bilong ol bikman Juda long Jerusalem i no kamap yet, o pas i stori long dispela keis i no kam.”

13, 14. Olsem wanem Pol i kirap toktok long Kingdom? Olsem wanem yumi ken bihainim pasin bilong em?

¹³ Orait nau Pol i kirap toktok long Kingdom na mekim tok i kirapim tingting bilong ol Juda em i bin singautim i kam. Em i tok: “Em long dispela as na mi laik lukim yupela na toktok wantaim yupela, long wanem, samting ol Israel i wet long en i as na dispela sen i stap long mi.” (Apo. 28:20) Dispela samting ol Israel i wet long en i kamap long rot bilong Mesaia na Kingdom bilong em, em samting kongrigesen Kristen i tokaut long en. Ol hetman Juda i bekim tok olsem: “Mipela i ting i stret long harim yu yet i autim tingting bilong yu, long wanem, mipela i save olsem long olgeta hap ol man i mekim tok i daunim dispela lotu lain.”​—Apo. 28:22.

 ¹⁴ Taim rot i op long yumi autim gutnius long ol narapela, yumi ken bihainim pasin bilong Pol long rot bilong mekim ol tok o askim i kirapim tingting bilong ol man i harim tok bilong yumi. Eksampel bilong ol kain tok na askim olsem i stap long ol buk olsem Toktok Gut Wantaim Ol Man Long Baibel, Kisim Helpim Long Skul Tiokratik Bilong Autim Tok, na Kamap Gutpela Moa Long Pasin Bilong Rit na Skulim Man. Olsem wanem? Yu save mekim gutpela wok long ol dispela buk?

15. Pasin bilong Pol long autim tok i kamapim wanem 4-pela samting?

¹⁵ Long de ol i bin makim, “bikpela lain” Juda i kam long haus we Pol i stap long en. “Long moning i go inap long apinun [Pol] i stori gut long ol. Em i autim gut tru ol tok bilong Kingdom Bilong God. Na em i mekim wok long ol tok long Lo Bilong Moses na tok bilong ol Profet na stori long Jisas long pasin we inap kirapim tingting bilong ol.” (Apo. 28:23) Pasin bilong Pol long autim tok i kamapim 4-pela bikpela samting. Namba 1, em i stori long Kingdom Bilong God. Namba 2, em i mekim tok “long pasin we inap kirapim tingting” bilong ol man. Namba 3, em i toktok gut wantaim ol long buk bilong God. Namba 4, em i no tingim em yet, em i autim tok “long moning i go inap long apinun.” Em i stap gutpela piksa tru long yumi! Wanem samting i kamap? Luk i tok, “sampela i kirap bilipim ol tok,” na sampela nogat. Ol i gat narapela narapela tingting, na “ol i laik i go.”​—Apo. 28:24, 25a.

16-18. Bilong wanem Pol i no kirap nogut long pasin ol Juda long Rom i mekim? Yumi pilim olsem wanem taim ol man i sakim tok yumi autim?

¹⁶ Pol i no kirap nogut long pasin ol dispela Juda i mekim; em i bin lukim ol man i mekim kain pasin olsem long bipo, na tu, Baibel i tok profet olsem dispela samting bai kamap. (Apo. 13:42-47; 18:5, 6; 19:8, 9) Olsem na Pol i tokim ol Juda em bel bilong ol i pas, olsem: “Holi spirit i mekim tok i makim stret ol tumbuna bilong yumi. Olsem, ‘Go long ol dispela manmeri na tok: “Yau bilong yupela bai harim tok, tasol yupela bai i no kisimgut mining bilong en. Na ai bilong yupela bai lukluk, tasol yupela bai i no lukim ol samting. Long wanem, bel bilong ol dispela manmeri i pas.”’” (Apo. 28:25b-27) Tok Grik ol i tanim olsem ‘bel i pas,’ i makim bel bilong man i “kamap strong,” olsem na tok bilong Kingdom i no inap go insait long en. (Apo. 28:27) Sori tumas long ol kain man olsem!

¹⁷ Bilong pinisim tok, Pol i tok ‘ol arapela lain bai putim yau,’ ol i no olsem ol dispela Juda husat i kam harim tok. (Apo. 28:28; Sng. 67:2; Ais. 11:10) Pol i save dispela em i tru, bikos em yet i bin lukim planti man bilong ol arapela lain i bilip long tok bilong Kingdom.​—Apo. 13:48; 14:27.

¹⁸ Olsem Pol, yumi no ken bel hevi taim ol man i sakim gutnius. Yumi save olsem, i no planti man bai painim rot i go long laip. (Mat. 7:13, 14) Na taim ol man i gat gutpela bel i kirap bihainim lotu i tru, yumi amamas na welkamim ol.​—Luk 15:7.

19. Taim Pol i stap kalabus long haus em i rentim, olsem wanem em i mekim gutpela wok long dispela haptaim?

¹⁹ Luk i mekim gutpela tok bilong pinisim stori bilong em, em i tok: “Pol i stap 2-pela yia olgeta long haus em yet i rentim, na em i amamas long ol man i kam lukim em. Em i autim tok long ol long Kingdom Bilong God na em i skulim ol long ol samting bilong Bikpela Jisas Krais. Em i no surik long toktok na i no gat wanpela samting i pasim em.” (Apo. 28:30, 31) Pol i stap gutpela piksa tru long pasin bilong bilip, givim bel long autim tok, na singautim ol man i kam na mekim gut long ol!

20, 21. Husat i bin kisim helpim long wok autim tok bilong Pol long Rom?

²⁰ Wanpela bilong ol man Pol i welkamim long haus bilong em, em Onesimus, wanpela sleiv i bin ranawe lusim Kolosi. Pol i helpim Onesimus long kamap wanpela Kristen, na em i kamap ‘gutpela brata em Pol i laikim tumas.’ Pol i kolim em olsem ‘pikinini bilong mi, na mi kamap olsem papa bilong en.’ (Kol. 4:9; File. 10-12) Onesimus i bin strongim tru bel bilong Pol! a

²¹ Eksampel bilong Pol i helpim ol narapela tu. Em i tokim ol Filipai olsem: “Ol samting i bin kamap long mi i bin helpim wok bilong gutnius i go bikpela moa, olsem na lain Gad Bilong Sisar na olgeta arapela i kisim save olsem mi kalabus, long wanem, mi bilip long Krais. Nau planti brata em ol i mekim wok bilong Bikpela, ol i kisim strong long mi stap kalabus, na ol i strong moa yet long autim tok bilong God na ol i no pret.”​—Fili. 1:12-14.

22. Taim Pol i stap kalabus long Rom, olsem wanem em i yusim gut taim bilong em?

²² Taim Pol i stap kalabus long Rom, em i yusim gut taim bilong em na raitim ol pas i kamap hap bilong Ol Skripsa Grik. b Ol dispela pas i helpim tru ol Kristen i bin stap long taim bilong ol aposel. Yumi tu inap kisim helpim long ol dispela pas bilong Pol, em tok spirit bilong God i kirapim em long raitim bilong helpim ol man long disepla taim na em inap helpim yumi tu long nau.​—2 Tim. 3:16, 1.

23, 24. Olsem Pol, olsem wanem planti Kristen long nau i amamas na wok yet long autim tok maski ol i kalabus?

²³ Buk Aposel i no stori long taim Pol i kamap fri, tasol em i bin kalabus inap 4-pela yia samting—2-pela yia long Sisaria na 2-pela yia long Rom. c (Apo. 23:35; 24:27) Tasol em i amamas na wok yet long mekim olgeta samting em inap mekim long wok bilong God. Olsem tasol, planti wokman bilong Jehova long nau i amamas na wok yet long autim tok, maski ol i kalabus bikos ol i holimpas bilip.  Tingim Adolfo, husat i bin kalabus long Spen bikos em i no insait long pait. Wanpela ofisa i tok: “Mipela i kirap nogut long yu. Mipela i mekim nogut long yu, na taim mipela i mekim nogut moa yet, dispela i mekim na yu smail moa yet na yu mekim gutpela tok.”

²⁴ Bihain, ol i trastim Adolfo na larim dua bilong sel bilong em i op. Ol soldia i save go visitim em na kamapim ol askim bilong Baibel. Wanpela gad i save go long sel bilong Adolfo na ritim Baibel, na Adolfo i putim was, nogut ol narapela soldia i lukim em. Olsem na kalabusman i was long gad! Gutpela eksampel bilong ol kain strongpela Witnes i kirapim yumi long ‘strong moa yet long autim tok bilong God na i no pret,’ maski bikpela hevi i painim yumi.

25, 26. Klostu 30 yia bihain, Pol i lukim truim bilong wanem tok profet? Olsem wanem dispela i wankain long taim bilong yumi?

²⁵ Wanpela aposel bilong Krais i stap kalabus long haus, na i ‘autim tok long Kingdom Bilong God’ long ol man i kam visitim em. Man! Dispela laspela hap bilong Buk Aposel i mekim gut bel bilong yumi. Dispela buk i stori gut long planti samting i bin kamap. Long sapta 1, yumi kisim save long wok Jisas i givim long ol disaipel bilong em. Em i tok: “Yupela bai kisim strong taim holi spirit i kam i stap long yupela. Na yupela bai stap witnes bilong mi long Jerusalem na long olgeta hap bilong Judia na Samaria, na i go inap long olgeta hap bilong graun.” (Apo. 1:8) Klostu 30 yia bihain, ol i bin autim tok bilong Kingdom “long olgeta hap bilong graun aninit long skai.” d (Kol. 1:23) Dispela i kamapim klia strong bilong spirit bilong God!​—Sek. 4:6.

²⁶ Long nau, dispela wankain spirit i strongim ol brata bilong Krais, na ol poroman bilong ol, em “ol arapela sipsip,” long wok yet long “autim gut tru ol tok bilong Kingdom Bilong God” long winim 230 kantri! (Jon 10:16; Apo. 28:23) Olsem wanem? Yu mekim olgeta samting yu inap mekim bilong insait long dispela wok?