1-3. (a) Bilong wanem tingting bilong aposel Pol i no stap isi long Atens? (b) Yumi inap lainim wanem samting taim yumi skelim pasin bilong Pol?

 TINGTING bilong Pol i no stap isi. Em i stap long Atens, long kantri Grik, em ples bilong kisim bikpela skul, we ol saveman olsem Sokratis, Pleto, na Aristotal i bin skulim ol man. Ol man bilong Atens i save tingim tru lotu. Long olgeta hap—long ol tempel, ol pablik ples, na ol strit—Pol i lukim planti imis, bikos ol Atens i save lotuim planti god. Pol i save long tingting bilong trupela God, Jehova, long pasin bilong lotuim ol imis. (Kis. 20:4, 5) Na dispela gutpela aposel i gat wankain tingting olsem Jehova—em i heitim tru ol imis!

² Samting Pol i lukim taim em i go long ples bung long maket, i nogut stret. Klostu long mein geit long hap not-wes bilong maket, i gat planti imis bilong god Hermes i stap as nating. Maket i pulap long ol ples bilong mekim lotu. Olsem wanem Pol bai autim tok long ol manmeri i givim bel tru long lotuim ol imis? Em bai bosim bel na toktok long samting ol man inap wanbel long en? Em bai inap helpim sampela long painim trupela God?

³ Tok Pol i mekim long ol saveman bilong Atens i stap long Aposel 17:22-31. Dispela i stap gutpela piksa long pasin bilong toktok gut na kirapim tingting bilong ol man, na skelim gut ol tok yumi mekim. Taim yumi skelim pasin bilong Pol, yumi bai lainim planti samting long pasin bilong toktok wantaim ol man long ol samting ol i wanbel long en, na helpim ol man long wokim tingting.

4, 5. Pol i autim tok long wanem hap bilong Atens? Em i autim tok long wanem kain lain?

⁴ Pol i visitim Atens long namba 2 misineri raun bilong em long 50 C.E. samting. a Taim Pol i wetim Sailas na Timoti long lusim Beria na kam, em i ‘kirap toktok gut wantaim ol Juda long sinagog,’ olsem em i save mekim.  Em i go tu long wanpela hap—“long ples bung long maket”—we em inap autim tok long ol man i no Juda em ol i stap long Atens. (Apo. 17:17) Dispela maket long Atens i stap long hap not-wes long Akropolis, na i bikpela inap olsem 5 hekta. Maket em ples bilong baim na salim ol samting, na tu, em i stap olsem ples bung bilong taun. Wanpela buk i tok, dispela em ples we ol man i save mekim “wok bisnis, wok politik, na ol i strong long ol tingting na pasin bilong ples.” Ol Atens i save amamas long bung long dispela hap na toktok long kain kain save.

⁵ I no isi long autim tok long ol manmeri Pol i bungim long ples bung long maket. Sampela bilong ol em ol Epikurian na Stoik, em dispela tupela lain i gat narapela narapela tingting. b Ol Epikurian i bilip olsem laip i kamap nating. Tingting bilong ol long laip i olsem: “I no gat wok long pret long God; Man i dai pinis i no pilim pen; Man inap kamapim gutpela samting; Man inap sanap strong na karim hevi bilong pasin nogut.” Ol Stoik i ting pasin bilong skelim na kliagut long ol samting i bikpela samting, na ol i no bilip olsem God i wanpela Man i stap tru. Ol Epikurian na ol Stoik i no bilip long kirap bek em ol disaipel bilong Krais i save skulim ol man long en. I klia tru olsem tingting bilong dispela tupela lain i no stret wantaim ol gutpela tok i tru bilong lotu Kristen tru, em Pol i wok long autim.

6, 7. Ol saveman bilong Grik i mekim wanem taim ol i harim tok Pol i autim? Long nau tu, ol man inap mekim wanem?

⁶ Ol saveman bilong Grik i mekim wanem taim ol i harim tok Pol i autim? Sampela i kolim em long wanpela Grik wed i makim “man bilong toktok nabaut,” o man bilong pikim sid. (Lukim stadi nout long Apo. 17:18, nwsty-E) Wanpela saveman i stori long dispela wed na i tok, pastaim dispela wed i makim liklik pisin i save raun na pikim ol sid long maus bilong em. Bihain dispela wed i makim ol man husat i kisim ol hap hap kaikai na ol narapela samting ol man i lusim long maket. Taim Pol i autim tok long ol dispela saveman, ol i yusim dispela wed bilong makim man husat i kisim ol hap hap tok, tasol em i no kliagut long en. I olsem ol dispela saveman i tok Pol i no gat save, na em i kolim tasol ol tok em i harim long ol narapela man. Tasol ol dispela tok i no pretim Pol.

⁷ I wankain long nau tu. Planti taim ol man i kolim yumi ol Witnes Bilong Jehova long kain kain nem, bikos long ol bilip yumi gat long Baibel. Olsem: Sampela tisa i skulim ol sumatin olsem evolusen i tru na ol i strong olsem sapos yumi gat save, bai yumi bilip long en. I olsem ol i tok, ol man i no gat save, ol i sakim bilip bilong evolusen. Ol kain tisa olsem i laik kirapim ol man long ting olsem yumi “man bilong pikim sid” taim yumi soim ol tok bilong Baibel i kamapim klia olsem i gat man i wokim ol samting. Tasol yumi no larim dispela i pretim yumi, nogat. Yumi no pret long tokaut long bilip bilong yumi olsem God Jehova, em Man i gat bikpela save, i bin wokim olgeta samting i gat laip long graun.​—Rev. 4:11.

8. (a) Sampela husat i harim tok Pol i autim i gat wanem tingting? (b) Taim ol i kisim Pol i go long Areopagus, dispela inap makim wanem samting? (Lukim futnot.)

 ⁸ Sampela husat i harim tok Pol i autim long ples bung long maket i gat narapela tingting. Ol i tok: “I luk olsem em i man bilong autim tok bilong ol narakain god.” (Apo. 17:18) Olsem wanem? Pol i autim tok long ol Atens long sampela nupela god? Dispela i no liklik samting, bikos sampela handret yia bipo, ol i bin sasim Sokratis long kain tok olsem na makim em long i dai. Olsem na ol man i kisim Pol i go long Areopagus na tokim em long eksplenim ol tok em i autim, em ol tok ol Atens i ting i narapela kain. c Olsem wanem Pol bai sambai long ol tok em i autim long ol man i no save long buk bilong God?

9-11. (a) Pol i mekim wanem bilong kirapim ol man long harim tok bilong em? (b) Olsem wanem yumi ken bihainim pasin bilong Pol taim yumi autim tok?

⁹ Taim Pol i bin lukim pasin bilong lotuim ol imis, tingting bilong em i no stap  isi. Tasol em i no rabisim pasin bilong lotuim ol imis, nogat, em i bosim gut bel bilong em. Em i tingim gut ol tok em i mekim, na em i toktok long ol samting ol man i wanbel long en na long dispela rot em i kirapim ol man long putim yau long tok bilong em. Em i tok: “Yupela ol man bilong Atens, i luk olsem yupela i givim bel moa yet long ol god, winim ol arapela.” (Apo. 17:22) I olsem Pol i tok, ‘Mi lukim olsem yupela i save tingim tru long lotu.’ Pol i bihainim gutpela tingting na tok amamas long ol i save givim bel long lotu. Em i save olsem ol man em ol bilip giaman i pasim tingting bilong ol, ating sampela bilong ol i gat gutpela bel. Pol i save olsem bipo em tu i ‘no bin save gut na em i mekim pasin olsem em i no gat bilip.’​—1 Tim. 1:13.

¹⁰ Pol i stori moa long samting ol man i wanbel long en, na em i tok em i lukim wanpela samting i kamapim klia olsem ol Atens i save tingim lotu—wanpela alta i gat rait olsem “Bilong Wanpela God Mipela i No Save Long En.” Wanpela buk i tok, “em pasin bilong ol Grik na ol narapela lain long wokim ol alta long ‘ol god ol i no save long en,’ ol i ting nogut ol i no tingim wanpela god taim ol i mekim lotu na dispela god bai kros.” Kain alta olsem i kamapim klia ol Atens i save olsem i gat wanpela God i stap em ol i no save long em. Pol i stori long dispela alta bambai em i ken kirap autim tok long gutnius. Em i tok: “Dispela God yupela i no save long en na yupela i lotuim, nau mi tokaut long yupela long em.” (Apo. 17:23) Pol i tingting gut na mekim tok, tasol tok bilong em i gat strong. Em i no autim tok long wanpela nupela o narakain god, olsem sampela i tok. Em i stori long ol long dispela God ol i no save long em—em God tru.

¹¹ Olsem wanem yumi ken bihainim pasin bilong Pol taim yumi autim tok? Sapos yumi lukluk gut long ol samting, yumi inap luksave olsem man bilong haus i tingim tru lotu, ating em i werim sampela bilas bilong lotu o i gat piksa o imis samting insait long haus o banis. Yumi inap tokim man bilong haus: ‘Mi lukim olsem yu man bilong tingim lotu. Mi amamas long toktok wantaim kain man olsem yu.’ Taim yumi soim olsem yumi tingim bilip bilong man, yumi inap toktok long samting em i wanbel long en. Tingim, yumi no laik skelim ol man long ol samting ol i bilip long en. Namel long ol wanbilip bilong yumi i gat planti husat i bin holimpas ol bilip giaman long bipo.

12. Olsem wanem Pol i senisim tok bilong em bambai i stret long ol man i harim?

¹² Pol i stori long ol samting ol man i wanbel long en, tasol taim em i kirap autim tok, bai ol man i amamas yet long harim tok bilong em? Em i save olsem ol man i bin kisim skul long save bilong ol Grik na ol i no save long buk bilong God, olsem na em i senisim tok bilong em bambai i stret long ol. Namba 1, em i stori long ol tok bilong Baibel, tasol em i no kolim ol skripsa i mekim ol dispela tok. Namba 2, em i yusim tok “yumi” bilong soim olsem em i wanpela bilong ol na em i pilim tingting bilong ol. Namba 3, em i kolim tok bilong sampela buk Grik bilong soim olsem tok em i autim i stap long ol buk bilong ol yet. Orait nau yumi ken skelim tok Pol i mekim. Em i kamapim wanem ol bikpela tok i tru  bilong dispela God em ol Atens i no save long em?

13. Pol i tok heven na graun i bin kamap olsem wanem? Tok bilong em i kamapim klia wanem samting?

¹³ God i bin wokim yunives. Pol i tok: “Dispela God husat i bin wokim graun na olgeta samting i stap long en, em i Bikpela bilong heven na graun. Olsem na em i no save stap long ol tempel ol man i wokim long han.” d (Apo. 17:24) Yunives i no bin kamap nating. Trupela God em i Krieta bilong olgeta samting. (Sng. 146:6) Em i no olsem Atina na ol narapela god, em ol i kisim glori long ol tempel, haus lotu, na alta. Bikpela King bilong heven na graun i no inap i stap long ol tempel ol man i bin wokim. (1 Kin. 8:27) Tok bilong Pol i klia: Trupela God i winim tru ol imis ol man i bin wokim na i stap long ol tempel ol man i bin wokim.​—Ais. 40:18-26.

14. Olsem wanem Pol i soim olsem i no gat wok long ol man i helpim God?

¹⁴ I no gat wok long ol man i helpim God. Ol man i lotuim ol imis, ol i save bilasim ol imis long ol naispela klos, givim ol presen i gat bikpela pe, o bringim kaikai na dring long ol—tasol ol imis i no nidim ol kain samting olsem! Ating sampela saveman Grik husat i harim tok bilong Pol, ol i no ting ol god i nidim ol samting long ol man. Sapos olsem, ol i wanbel long tok Pol i mekim olsem “i no gat wok long ol man i mas mekim ol samting bilong helpim [God].” Tru tumas, i no gat wanpela samting bilong graun ol man inap givim long Krieta! Nogat, em i save givim ol samting ol man i nidim—“laip na win na olgeta samting,” olsem san, ren, na graun i gat gutpela gris. (Apo. 17:25; Stt. 2:7) Olsem na i no gat wok long ol man i helpim God, em Man Bilong Givim olgeta samting long ol.

15. Pol i mekim wanem tok long ol Atens husat i ting ol i winim ol man i no Grik? Yumi inap lainim wanem bikpela samting long pasin bilong Pol?

¹⁵ God i bin wokim man. Ol Atens i ting ol i winim ol man i no Grik. Tasol pasin bilong hambak long kantri o lain i no stret wantaim tok i tru bilong Baibel.  (Lo 10:17) Pol i tingting gut pastaim na toktok long dispela samting. Taim em i tok, “long rot bilong wanpela man [God] i kamapim olgeta lain man,” dispela tok i kirapim ol man long wokim tingting. (Apo. 17:26) Em i kamapim stori bilong Buk Stat long Adam, em tumbuna papa bilong olgeta lain man. (Stt. 1:26-28) Olgeta lain man i gat seim tumbuna papa, olsem na i no gat wanpela lain o skin kala i winim narapela. Ol man i harim tok bilong Pol, i no hatwok long ol i kisimgut dispela poin. Yumi lainim bikpela samting long pasin bilong Pol. Taim yumi autim tok, yumi laik tingim gut ol tok yumi mekim na bihainim gutpela tingting. Tasol tu, yumi no laik daunim strong bilong tok i tru bilong Baibel bilong amamasim ol man.

16. God i laik bai ol manmeri i mekim wanem?

¹⁶ God i laik bai ol man i go klostu long em. Maski longtaim pinis ol saveman long odiens bilong Pol i bin pulim tok i go i kam long as bilong i stap bilong ol man, ol i no inap eksplenim gut dispela samting. Tasol Pol i kamapim klia samting em God i laik bai ol manmeri i mekim, olsem “ol i ken painim God, yes, ol i ken wok strong tru long mekim olsem na painim em tru. Tasol tru tru em i no stap longwe long yumi olgeta wan wan.” (Apo. 17:27) Ol man inap kisim save long dispela God em ol man bilong Atens i no save long em. Em i no stap longwe long ol man husat i laik painim em na kisim save long em. (Sng. 145:18) Pol i yusim wed “yumi” bilong soim olsem em yet i insait long dispela lain i mas “painim God” na “wok strong tru long mekim olsem.”

17, 18. Bilong wanem ol man i mas i gat laik long i go klostu long God? Yumi inap kisim wanem save long pasin bilong Pol long kirapim laik bilong ol man long harim tok?

¹⁷ Ol man i mas i gat laik long i go klostu long God. Pol i tok, long rot bilong  God “yumi gat laip na yumi inap wokabaut na stap.” Sampela saveman i tok Pol i kamapim tok bilong Epimenides, wanpela man Krit husat i save raitim ol poem, em ol sotpela stori. Em i bin stap long yia 500 B.C.E. samting, na “em i gat nem insait long lotu bilong ol Atens.” Pol i kamapim narapela risen na ol man i mas i gat laik long i go klostu long God, em i tok: “Sampela saveman bilong yupela i bin tok, ‘Yumi ol pikinini bilong em.’” (Apo. 17:28) Ol man i mas pilim olsem ol i famili bilong God; em i bin wokim wanpela man na olgeta lain manmeri i kamap long rot bilong dispela man. Bilong kirapim laik bilong ol man long harim tok, Pol i kamapim tok bilong sampela rait Grik em ol i tingim tru. e Olsem Pol i bin mekim, ating sampela taim yumi ken kolim tok bilong sampela histori buk, ensaiklopidia, o sampela narapela buk. Olsem: Yumi ken kamapim tok bilong wanpela buk i gat nem, bilong helpim wanpela man i no Witnes long save long as bilong sampela pasin o bikpela de bilong lotu giaman.

¹⁸ Long ol tok Pol i bin mekim, em i kamapim ol bikpela tok i tru bilong God, na em i mekim ol tok i stret long odiens. Em i laik bai ol man Atens husat i harim tok bilong em i mekim wanem long ol dispela tok? Orait nau em i tokim ol long dispela samting.

19, 20. (a) Olsem wanem Pol i kamapim klia olsem pasin bilong lotuim ol imis i longlong pasin? (b) Ol man i harim tok bilong Pol i mas mekim wanem?

¹⁹ Pol i redi long kirapim odiens long mekim sampela samting. Em i kolim gen tok bilong sampela rait Grik, na i tok: “Yumi ol pikinini bilong God, olsem na yumi no ken ting God i olsem gol o silva o ston, olsem samting ol man i bin tingim na wokim long han bilong ol.” (Apo. 17:29) Tru tumas, sapos God i bin wokim ol man, olsem wanem God inap stap olsem wanpela imis ol man i bin wokim? Pasin bilong Pol long toktok gut i kamapim klia olsem pasin bilong lotuim ol imis i longlong pasin. (Sng. 115:4-8; Ais. 44:9-20) Taim Pol i tok “yumi no ken . . . ,” ating dispela i mekim na tok bilong Pol i no bagarapim tumas bel bilong ol dispela man.

²⁰ Pol i kamapim klia samting ol man i mas mekim, em i tok: “Bipo, taim ol man i no gat dispela save [olsem God i no amamas long ol man i lotuim ol imis], God i larim ol, tasol nau em i tok olgeta man long olgeta hap i mas tanim bel.” (Apo. 17:30) Ating sampela long odiens i kirap nogut long harim olsem ol i mas tanim bel. Tasol dispela tok i gat strong, i kamapim klia olsem God i bin givim laip long ol na God bai skelim ol long ol samting ol i mekim. Ol i mas painim God, kisim stretpela save long em, na senisim olgeta wokabaut bilong ol bambai i stret wantaim dispela save. Dispela i makim olsem ol Atens i mas luksave olsem pasin bilong lotuim ol imis i wanpela sin na ol i mas lusim.

21, 22. Bilong pinisim tok, Pol i kamapim wanem tok i gat strong? Tok bilong em i gat wanem mining long yumi long nau?

 ²¹ Bilong pinisim tok, Pol i kamapim ol dispela tok i gat strong: “[God] i makim pinis wanpela de we long stretpela pasin em bai mekim wok jas na skelim ol manmeri bilong graun. Em bai mekim olsem long rot bilong wanpela man em i makim pinis. Na em i bin kirapim bek dispela man long dai na bai olgeta manmeri i ken save olsem tru tru dispela samting bai kamap.” (Apo. 17:31) De Bilong Kot bai kamap—em gutpela risen long kirapim man long painim trupela God! Pol i no kolim nem bilong Jas, tasol ol man i kirap nogut long tok em i mekim long dispela Jas: Em i bin stap olsem man, em i dai, na God i bin kirapim em bek long dai!

²² Dispela tok i kirapim tru tingting, i gat bikpela mining long yumi long nau. Yumi save dispela Jas em God i bin makim, em Jisas Krais husat i kirap bek pinis. (Jon 5:22) Na tu, yumi save olsem De Bilong Kot em wan tausen yia na em i kam klostu pinis. (Rev. 20:4, 6) Yumi no pret long De Bilong Kot, bikos yumi save olsem em bai kamapim planti gutpela blesing long ol man i stap gut long God. Truim bilong gutpela samting yumi bilip na wet long en bai kamap long rot bilong nambawan gutpela mirakel—em kirap bek bilong Jisas Krais!

23. Ol man i mekim wanem narapela narapela pasin taim ol i harim tok bilong Pol?

²³ Pasin ol man i mekim taim ol i harim tok bilong Pol i narapela narapela. “Sampela i tok bilas” taim em i stori long kirap bek. Sampela i harim tok, tasol ol i no laik mekim wanpela samting. Ol i tok: “Mipela bai harim gen tok bilong yu long narapela taim.” (Apo. 17:32) Tasol sampela i mekim sampela samting. Baibel i tok: “Sampela man i bihainim em na ol i bilip. Wanpela bilong ol em Dionisius, em i wanpela jas bilong kot bilong Areopagus, na wanpela meri nem bilong en Damaris, na sampela arapela.” (Apo. 17:34) Ol man yumi autim tok long ol, ol i save mekim wankain. Sampela inap tok bilas long yumi, na sampela i harim tok, tasol ol i no mekim wanpela samting. Tasol yumi amamas taim sampela i harim tok bilong Kingdom na kamap bilipman.

24. Yumi inap lainim wanem ol samting long tok Pol i mekim taim em i sanap long Areopagus?

²⁴ Taim yumi tingim tok bilong Pol, yumi ken lainim planti samting long pasin bilong skruim wanpela hap tok i go long narapela, kamapim gut as bilong tok, na mekim tok i stret long odiens. Yumi lain tu olsem yumi mas tingim gut ol tok yumi mekim, na no ken les kwik long ol man em ol bilip giaman i pasim tingting bilong ol. Na bikpela samting, em yumi no ken tru daunim strong bilong tok i tru bilong Baibel bilong amamasim ol man yumi autim tok long ol. Yes, taim yumi bihainim pasin bilong aposel Pol, yumi inap mekim gut moa wok tisa taim yumi autim tok. Na ol wasman tu inap mekim gut moa wok tisa insait long kongrigesen. Long dispela rot bai yumi inap tru long helpim ol narapela long wok strong long “painim God.”​—Apo. 17:27.